ОҚИЛОНАЛИК ВА ИРРАЦИОНАЛИЗМ УЙҒУНЛИГИ 7.1. Илмий тадқиқотда рационаллик ва ирроционаллик 7.2. Ҳаётнинг оқилоналашуви 7.3. Кундалик амалиёт ва такрорлашнинг давомийлиги 7.4. Хабитус тушунчасининг таҳлили. 7.1.Илмий тадқиқот фаолиятида рационаллик ва иррационаллик. Объектив борлиқни биз яратмаганмиз, шу сабабли биз борлиқдан ва унинг объектив қонунларидан келиб чиқиб, ўзимизнинг ўсиб бораётган моддий ва маънавий эҳтиёжларимизни қондиришга қодир бўлган ўз «инсонийлаштирилган» табиатимизни яратамиз. Шу маънода биз дунёга ўз сезгиларимиз ва ақл-идрокимизни киритамиз, лекин бундай киритишни биз табиат ва амалий ҳаракатни аниқ мақсадга мувофиқ бўлган, ўзлаштирилган билимларни ҳаётга татбиқ этиш имкониятини берадиган тарзда амалга оширамиз. Билиш билимсизликдан билимлиликка, бир билимдан янада чуқурроқ бўлган бошқа билимга ўтиш сифатида амалга оширилади. Бу жараён бир-бири билан боғланган кўп сонли ҳолатлар ва жиҳатлардан таркиб топади. Сезгилар ва билимнинг ўзаро нисбати ҳақидаги масала хусусида фалсафа тарихида икки нуқтаи назар – сенсуализм ва рационализм мавжуд бўлган. Биринчи нуқтаи назарга кўра, ҳақиқатнинг тагига етишнинг бирдан-бир манбаи ва воситаси сезгилар ҳисобланади. Ж.Локк сенсуализм тарафдори бўлган. Жон Локк (1632 – 1704) –билишнинг эмпирик назарияси асосчиси, либерал ижтимоий-сиёсий концепция муаллифи. Энг муҳим асарлари: «Инсон билими ҳақида тажриба», «Давлатни бошқариш ҳақида икки рисола», «Тарбия ҳақида айрим фикрлар» ва ҳ.к. Локк таълимотининг диққат марказида инглиз эмпиризми руҳида ривожланган билиш назарияси туради. Локк илгари сурган концепция сенсуализмга асосланади, инсон билими тўлалигича тажрибадан келтириб чиқарилади. Локк инсон тафаккурида туғма ғоялар мавжудлигига бўлган ишончни танқид тиғи остига олади. Унинг фикрича, ақл тоза тахта ёки оқ қоғоз (tabula rasa)ни ўзида ифодалайди. Билишнинг бирдан-бир манбаи бўлиб тажриба хизмат қилади. Локк ички ва ташқи тажрибани ажратади. Ташқи тажрибани биз сезги органларимиз ёрдамида, ички тажрибани эса – ўз тафаккуримиз (рефлексия) фаолиятини идрок этиш йўли билан ўзлаштирамиз. Локк барча сезгиларни икки туркумга – бирламчи сифатлар ҳақидаги ғоялар ва иккиламчи сифатлар ҳақидаги ғояларга ажратади. Бирламчи сифатлар – бу жисмларга хос сифатлар. Улар жисмларнинг ўзида мавжуд. Бирламчи сифатларга кўлам, шакл, ҳаракат ва ҳоказолар киради. Иккиламчи сифатлар сезги органлари таъсирида пайдо бўлади, улар жисмларда мавжуд эмас. Иккиламчи сифатларга ранг, таъм, ҳид ва ҳоказолар киради. Сезгилар ва рефлексия ёрдамида олинган ғоялар билиш жараёнига замин яратади. Ақл бириктириш, таққослаш ва мавҳумлаштириш йўли билан содда ғоялардан мураккаб ғояларни ясайди. /оялар аниқ ва мавҳум, ҳақиқий ва хаёлий, адекват ва ноадекват бўлиши мумкин. Бунда ҳақиқат ғояларнинг воқеликка мувофиқлиги сифатида тушунилади. Ўз ижтимоий-сиёсий таълимотида Локк, худди Гоббс каби, жамиятнинг табиий ҳолатидан келиб чиқади. Аммо у жамиятни ҳамманинг ҳаммага қарши уруши деб ҳисобламайди, балки эркинлик ва тенглик салтанати сифатида тасвирлайди. Инсоннинг табиий ҳуқуқларига Локк яшаш ҳуқуқи, эркинлик ва ўз пешона тери билан топилган мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини киритади. Ўзини ўзи асрашга интилиш инсон учун табиийдир, айни шу сабабли у хусусий мулкка эгалик қилиши лозим, акс ҳолда у ўзининг асосий эҳтиёжларини қондира олмайди. Бошқа томондан, мулкдорлик меҳнат ва меҳнаткашлик билан, демакки, ижтимоий бойликнинг кўпайиши билан ҳам узвий боғлиқ. Одамларнинг давлат бошқарувига ўтиши ва ижтимоий шартноманинг тузилиши, Локк фикрига кўра, табиий ҳолатда ҳуқуқларнинг мустаҳкам эмаслиги туфайли юз беради. Шу сабабли бунда табиий ҳуқуқлар ва табиий эркинликдан бутунлай воз кечиш юз бермайди. Инсон фақат уларни ўз шахси ва мол-мулкини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган даражадагина чеклайди. Бинобарин, олий ҳокимият чекланмаган бўлиши мумкин эмас. Мутлақ ҳокимиятни чеклаш учун уни қонунчилик, ижро ва федератив тармоқларга ажратиш талаб этилади. Бу ҳолда улар бир-бирига қарам бўлмайди ва шахс ҳуқуқларини таъминлай олади. Бунда қонунчилик ҳокимияти биринчи даражали аҳамият касб этади. Черков давлат ишларига аралашмаслиги керак, худди шунингдек давлат ҳам черков ишларига аралашмаслиги лозим. Локк тарбия концепциясини ҳам илгари сурди. Унинг фикрича, жисмонан кучли ва маънавий етук инсонни шакллантириш учун тегишли ижтимоий шароитлар мавжуд бўлиши керак. Локк таълимоти ғарб маънавий ҳаётига улкан таъсир кўрсатди. Унинг таъсирида Европада Маърифат даврининг ижтимоий-сиёсий тафаккури шаклланди. Иккинчи нуқтаи назар тарафдорлари (Декарт, Лейбниц, Гегель) фикрига кўра, умумий ва зарурий ҳақиқатлар фақат тафаккурнинг ўзидан олиниши мумкин. Иккала нуқтаи назар ҳам тор, бир ёқламадир. Билиш фаолиятининг ривожланиш жараёни ҳиссийлик ва рационаллик бир-бири билан боғланган ва бир-бирини тақозо этишини, ўз фаолият ва ривожланиш жараёнида улар бир- бирига ўтишини кўрсатди. Аммо ҳиссий ва рационал билишнинг ягоналиги уларнинг ҳар бирини ўзининг алоҳида ички хусусиятларидан маҳрум этмайди. Инсон ўзини қуршаган дунё билан ўзаро алоқага киришганида унинг сезги органлари фаолияти ҳиссий билиш деб аталади. Ҳиссий билишнинг ўзига хос хусусияти унинг конкретлиги ва предметли хусусиятида намоён бўлади. Ҳаёт фаолияти жараёнида инсоннинг сезги органлари сигнал системаси сифатида амал қилади. Унинг ёрдамида инсон мазкур меҳнат жараёни амалда мавжуд бўлган қайси нарсалар мажмуи билан ўзаро алоқада юз бераётган бўлса, айни шу нарсалар мажмуига нисбатан конкрет вазиятга қараб мўлжал олади. Бунда ҳиссий билиш бирон-бир умумий билим бермайди, лекин конкрет амалий вазифаларни ечишда кишилар мақсадга мувофиқ иш кўришлари учун имконият яратади. Ҳиссий билишнинг асосий шакллари – сезиш, идрок этиш ва тасаввур қилиш. Ҳиссий билиш бизни ўзимизни қуршаган дунё билан бевосита боғлайди. У кўргазмали хусусият касб этади. Ҳиссий билиш ҳодисалар юзасида нималар ётишини, нарсаларнинг, одатда, ўзгарувчан ва тасодифий бўлган юзаки томонларини акс эттиради. Аммо инсон самарали фаолият кўрсатиш учун барқарор, зарурий томонлар ва алоқаларни акс эттирувчи билимларга муҳтож бўлади. Ҳиссий билиш бундай билимларни бермайди. Шунда инсон ташқи дунёни акс эттиришнинг олий тури – назарий ёки оқилона билишга киришади. Оқилона билишда инсон абстракция ёрдамида ҳодисалар ва жараёнларнинг иккинчи даражали жиҳатларини мавҳумлаштиради, яъни ташқи дунёни ва инсоннинг ўзини белгиловчи алоқалар, боғланишлар ва ўзаро алоқани англаб етади. Ҳиссий билишдан фарқли ўлароқ, оқилона билиш билвосита, умумий хусусият касб этади. Рационал билиш шакллари тушунча, муҳокама ва ақлий хулосалардир. Рационал билиш дунёни билишнинг томонларидан бири сифатида ақл ва тафаккур кўринишида мавжуд бўлади. Ақлий фаолият – бу фикр шакллари билан аниқ белгиланган схема, андозага мувофиқ иш кўриш. Ақл яхлит бир бутун нарсаларни бир-бирини истисно қилувчи қарама-қаршиликларга ажратади. Ақл фаолияти назарий фикрлаш учун зарур. Ақл-идроксиз фикр мужмал ва номуайян бўлади. Ақл назарияни формаллаштирилган тизимга айлантиришга ҳаракат қилади ва фикрлаш жараёнига тизимли, изчил тус беради. Ақл-идрокдан фарқли ўлароқ, тафаккур тушунчалар билан уларнинг мазмуни ва табиатини англаган ҳолда иш кўради. Тафаккур ёрдамида ҳодисалар, жараёнлар ижодий фаол, изчил акс эттирилади. У – бунёдкорлик фаолияти, инсон эҳтиёжлари ва моҳиятига мувофиқ келадиган дунёни яратиш қуроли. Инсон билими – ҳиссий ва рационал фаолиятнинг бирлиги. Ушбу билим чўққиларидан туриб объектив борлиқ англаб етилади, уни оқилона ўзгартириш йўллари белгиланади. Шу билан бир вақтда билим баъзан тафаккурнинг яратилган шакллари чегарасидан четга чиқади, уни маълум тушунчалар ёрдамида тушунтиришнинг иложи бўлмайди, яъни у иррационал унсурларни ўз ичига олади. Иррационаллик – ақл билан билиш мумкин бўлмаган, мантиқий фикрлашга мувофиқ келмайдиган нарсалар ва ҳодисалар. Унга мантиқни ўзгартириш, уни фикрлашнинг янгича шакллари билан бойитиш йўли билан барҳам берилади. Аммо иррационал билимни оқилона билимга айлантириш жараёни ҳеч қачон тугамайди. Иррационал қолдиқ ҳамиша мавжуд бўлади ва бир иррационал нарса ёки ҳодиса оқилона тус олса, албатта бошқа бир иррационал нарса ёки ҳодиса пайдо бўлади, инсон фикри унинг тафаккурига маълум бўлмаган янги тушунарсиз нарса ёки ҳодиса билан тўқнашади. Айни шу сабабли оқилона нарсалар ва ҳодисаларгина ўзгаради, катта ақл эса ўзи каби катта қарама- қаршилик билан тўқнашади ва уни яратади. Иррационалликнинг мавжудлигини инкор этиш ярамайди. Табиат ва ижтимоий ҳаёт дунёнинг оқилона яратилган манзараларидан бирортасининг ҳам доирасига сиғмайди ва ҳар қандай ақл тарихан чекланган хусусият касб этади. 7.2.Ҳаётнинг оқилоналашуви. О.Конт давридан бошлаб ҳозирги замон жамияти назариясида оламшумул ўзгаришлар юз берди, лекин бош ғоя – илмий билимнинг алоҳида роли ўзгаришсиз қолди. С.Хантингтон ҳозирги давр жамиятларини урбанистик, индустриал, саводли жамиятлар сифатида тавсифлайди. У бундай жамиятлар қаторига Ғарбий Европа ва Шимолий Америка жамиятларини киритади. «Ҳозирги замон» бу ерда ғарб жамиятлари билан метафизик жиҳатдан эмас, балки фақат тарихан боғланган бихевиорал тизими сифатида тавсифланади. Сиёсий ва ижтимоий фаолликка қодир бўлган, ҳар кимнинг бойлик ва юксак мавқега мустақил эришишга бўлган ҳуқуқини тан оладиган мустақил фикрловчи индивидуалист ҳозирги давр маҳсули ҳисобланади. У ўзгаришларга ва янгиликни идрок этишга руҳий мослашувчанлик, тафаккурнинг оқилоналиги, фан ва тиббиёт кучига бўлган ишонч, йўл танлаш қобилияти – ўз тақдири хусусида мустақил қарорлар қабул қилишга қодирлик, индивидуализм, ўз шахсиятини намоён этишга интилиш, сиёсий масалаларга қизиқишнинг кучлилиги, сиёсий қарашларни шакллантириш ва ҳимоя қилишга мойиллик билан тавсифланади. Ҳозирги даврнинг бош омиллари сифатида ижтимоий ҳаётнинг оқилоналашуви ва формаллашуви амал қилади. Ушбу жараёнлар ҳуқуқнинг алоҳида ролида ва демократик ўзини ўзи бошқаришда намоён бўлади. Илмий фикрлаш ҳамда фаннинг алоҳида роли сиёсий институтларни қўллаб-қувватлашга кўмаклашади. Маърифат даври идеаллари шуни назарда тутади. Маърифатчилар фуқароларни фаннинг энг янги ютуқларига ошно этишни сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий, ижтимоий ва маънавий тараққиётнинг бош омили деб ҳисоблаганлар. Ўша даврда илк энциклопедияларни нашр этиш йўли билан барча илмий билимларни бирлаштиришга катта эътибор берилгани тасодифий бир ҳол эмас. Шундай қилиб, тилда ўз ифодасини топган ноаниқ билим билан бир қаторда жамиятни шакллантирувчи, ижтимоий воқеликни яратувчи ва белгиловчи аниқ билимнинг алоҳида тури ҳам мавжуд, деган хулосага келиш мумкин. Назарий ва эмпирик, назарий ва кундалик, илмий ва тахминий, чуқур ва юзакига ажратиш мумкин бўлган инсон билимлари мажмуида алоҳида эпистемик феномен – ижтимоий релевант конструктив билим фарқланади. Ушбу билим назария ва амалиёт, фан ва дунёқараш элементларини, тушунтириш ва менталлик меъёрларини ўзида бирлаштиради. Мазкур эпистемиологик феномен ижтимоий амалиётни белгиловчи дискурсив бирликни ўзида ифодалайди. ХХI асрда энг янги назарияларига мувофиқ, одамларнинг ҳаракатлари тобора рационаллашиб боради. Аммо ўзгача нуқтаи назар ҳам мавжуд бўлиб, унинг моҳияти ҳозирги давр инсон хулқ-атворининг янада кўпроқ андозаларини таклиф қилади, ваҳоланки, анъанавий жамият ҳар бир индивидга унинг ижтимоий мақомига мувофиқ келадиган битта хулқ-атвор андозасинигина таклиф қилган, деган гипотезада ўз ифодасини топади. Ушбу йўл танлаш қай даражада рационал? Бу жуда мураккаб савол. Мазкур йўл танлаш эркин, бинобарин, маълум даражада оқилона эканлигига Хантингтоннинг ишончи комил. Хантингтон фикрича, танланган йўл ҳеч бўлмаса индивид истаган даражада оқилона бўлиши лозим. Агар индивид йўл танлашдан бўйин товлаган бўлса, бўйин товлаш далилининг ўзи ҳам эркин йўл танлаш натижасидир. Аммо Эрих Фромм ўрганган эркинликдан ўзини олиб қочиш феноменини эслайлик. Бу ерда гап чиндан ҳам эркинлик ҳақида ва тафаккур эркинлиги ҳақида борадими? Йўқ, бизнинг назаримизда, биз бу ерда индивид иродасини бўйсундиришнинг куч ишлатишга асосланган одатдаги усулларининг йўқлиги феноменига дуч келамиз. Аммо ҳозирги замон жамиятида эркин иродани узурпация қилишнинг одатдаги усуллари ўрнини куч ишлатишга асосланмаган, янада ўткирроқ замонавий усуллари эгалламоқда. Улар тафаккурни бўйсундириш билан боғлиқ. Ҳозирги вақтда тадқиқотчилар техника ютуқлари ва уларнинг кундалик ҳаётга жорий этилиши маданиятнинг алоҳида бир тури – экран маданиятини шакллантиргани ҳақида кўп гапирмоқдалар. «Китоб билан таққослаганда, ҳозирги экран медиумларининг кучи шундаки, у образ ва товушга таянади. У ғоялардан, ҳақиқатлардан ёки моҳиятлардан келиб чиқмайди, у рефлексияни, яъни эътиборни белгининг шаклидан унинг мазмунига қаратишни назарда тутмайди»1. Б.В.Марков эркин йўл танлашга таъсир кўрсатишнинг янги воситалари кўпчилик ўйлаганидек янги эмаслигини таъкидлайди. Экран маданиятида ибтидоий жамоани шакллантирган ва қадимги цивилизациялар ҳаётида улкан роль ўйнаган ижтимоий-маданий феноменларнинг тикланишига олиб келган янги феноменлар пайдо бўлди. Бу ерда гап идолократия, иконофилия, фетишизм ҳамда магик ва магнетопатик техниканинг одамларнинг хатти-ҳаракатларига иррационаллаштирувчи таъсир кўрсатган ва ақл билан тушуниб бўлмайдиган самарадорлик билан тавсифланадиган бошқа турлари ҳақида боради. Техника ютуқлари таъсирида инсон тафаккури сўнгги ўн йилликлар мобайнида сезиларли даражада ўзгарди. Ҳозирги давр одами визуал ахборот (реклама, теледастурлар, Интернет ва ўзгача «тасвирлар»)нинг доимий таъсири остида яшайди. Айни ҳол унинг тафаккури «блокли» ёки узуқ-юлуқ тус олишини белгилайди. Муайян блоклар мажмуига кирувчи элементлардан бирининг қабул қилиниши муқаррар тарзда бутун мажмуанинг қабул қилинишига олиб келажи. Образни танлар экан, индивид шу тариқа оқилона танлаш имкониятисиз ғояни, ғоя кетидан эса ҳаракатларни ҳам танлайди. Сўзнинг асл маъносида эркинликка эга бўлмаган ҳолда жавобгарликни ўз зиммасига олади. Сиёсий ҳаётда бу у ёки бу лавозимга номзодлар ўртасида танлашни амалга ошириш билан боғлиқ. Мазкур танлаш дастурлар ва сайлов олдидан берилган ваъдаларни қиёсий таҳлил қилиш йўли билан эмас, балки сиёсий телевизион рекламанинг, онг ости соҳасига таъсир кўрсатувчи жумлаларнинг турли хил таъсири остида амалга оширилади. Буларнинг барчаси ҳозирги давр аниқ мақсадга ва қадриятга қаратилган оқилона ҳаракатнинг роли кучайишига олиб келмаганини, балки янги турдаги ҳаракатни вужудга келтирганини англатади. Бу ҳаракатни руҳий 1 Марков Б.В. В поисках другого. Хабермас Ю. Вовлечение другого // Очерки политической теории. – М., 1999. – 42-б. ҳаракатларнинг тур хиллари қаторига киритиш мумкин. Маданият социологияси танланган услуб билан белгиланадиган ҳаракатни ўрганади. Услуб эстетик майлларга мувофиқ танланади. Анъана ва қонун ижтимоий арбоб ёки ижтимоий гуруҳдан йўл танлаш имкониятини тортиб олади, индивид ёки гуруҳда йўл танлаш имконияти пайдо бўлганида эса, услуб ҳақида гапириш мумкин бўлади. Анъана ва қонун муайян ҳаракатларни қатъий белгилайди ва индивид ёки гуруҳнинг хатти-ҳаракатларига амалда аноним тус беради. Ҳозирги турмуш тарзи эса, аксинча, ҳаракат ва хулқ-атворнинг бутунлай ҳар хил, баъзан ҳатто муқобил андозаларини танлаш имкониятини беради. Уларни қонунлар билан эмас, балки услублар билан солиштириш ўринлироқ бўлади, зеро мазкур маданият ёки дин қабул қилган қонун доимо битта бўлади ва у бошқа қонунларни инкор этади. Услуб эса моҳият эътибори билан кўп сонли услублардан бири ҳисобланади. Символик интеракционизм концепциясига мувофиқ, бажарувчининг мақсади – вазиятнинг айрим, конкрет тавсифини қувватлаш ва шу тариқа воқеликка ўз муносабатини ифодалаш. Томас ва Знанецкий теоремасига мувофиқ, «агар биз айрим вазиятни реал деб белгиласак, у ўз оқибатларига кўра ҳам реал бўлади». Ижтимоий дунё – бу тахминий ифодалар дунёси. Одамларнинг ҳаракатлари ижтимоий ўзаро алоқанинг у ёки бу иштирокчиси нимани ифодаламоқчи бўлганлиги ҳақидаги муайян тасаввурга асосланади. Аммо бу ифодалар қай даражада аниқ тушунилганига юз фоиз ишониш мумкин эмас. Кундалик ҳаётда биз ўз ишларимизни деярли юритмаслигимиз, қарорлар қабул қилмаслигимиз ва мақсадларга эришмаслигимизни статистик ёки илмий жиҳатдан тушуниб етишимиз ҳам жуда муҳимдир. Биз доим тахминлар билан яшаймиз. Натижада ўзгалар ниятини аниқ тахмин қилиш муаммоси юзага келади. Бу ўз моҳиятига кўра чексиз муаммодир. Ниятлари тушунарли бўлиши учун ижтимоий арбоб ўз ҳаракатларини символлаштиришни амалга оширади. Шу нарса диққатга сазоворки, У.Томас ўз мақсадларини статистик белгилаш ҳақида гапиради. Физика, биология ва иқтисодиётда динамик қонунлар ўрнини статистик қонунлар эгаллаши детерминизмнинг янги, мураккаблаштирилган кўриниши пайдо бўлишига олиб келди. Томас эҳтимолликни статистик белгилаш ҳам башорат объектининг хусусиятига кўра бизга тўғри келмаслигини қайд этади. Аммо бу фикрга қўшилиш қийин. Тахминий мўлжаллар имкониятлар, яъни эҳтимолликлар билан иш кўради ва инсон у ёки бу воқеанинг юз бериш эҳтимолига ҳеч бўлмаса тахминий баҳо беришга мойил. Агар бирон-бир одамнинг хулқ-атворига кўп нарса боғлиқ бўлса, башорат муаллифи уни мумкин қадар аниқроқ қилишга интилади. Бунинг учун у бўлғуси шериги ҳақида мумкин қадар кўпроқ маълумот олишга, унинг олдинги хулқ-атворини таҳлил қилишга, шунингдек унинг фикрлаш жараёнига мавжуд барча воситалар билан таъсир кўрсатишга ҳаракат қилади. Айни шу омил илмий индукцияни оммавий индукциядан ажратиш имкониятини беради. Бу ерда айнан илмий индукцияга хос бўлган турли воситалар: қарама-қарши ҳолатни излаш, сабабий боғланишларни излаш, кузатиш ва ҳатто эксперимент мавжуд бўлиши мумкин. Агар илмий индукция учун шароитлар етарли бўлмаса, ўзаро алоқа ҳам чекланган бўлади. Шароитлар умуман мавжуд бўлмаган тақдирда эса ижтимоий арбоб ҳар қандай турдаги ўзаро алоқадан ўзини тияди. «Биринчи учраган» одамга ишониб чув тушган индивидларга жамоатчилик танбеҳи берилади. Бизнинг билимимиз энг аввало тахминий хусусият касб этади ва тахминий хулосаларимиз лозим даражада аподиктик эмас, деган тезиснинг илгари сурилиши тасодифий бир ҳол эмас. Унинг илдизлари прагматистларнинг фалсафий таълимотига бориб тақалади, прагматистлар эса, ўз навбатида, индуктив мантиқ ва тахминий хулосалар билан узвий боғланган номинализм ва эмпиризм анъанасига таянади. У.Томаснинг фикрларига дедукция ва индукцияни абдукция билан алмаштиришни таклиф қилган Пирс ва Жеймс таълимоти ҳеч шубҳасиз, кучли таъсир кўрсатади. Прагматизм кўпинча америкача йўналиш сифатида тавсифланади. Унинг асосчиси Чарльз Пирс инсон ҳаракатини «атрофида барча фалсафий тушунчалар ва концепциялар айланадиган ва шаклланадиган ўқ»қа айлантирган. Айни шу сабабли билиш фаолиятининг ташқи борлиққа бўлган муносабати ҳақидаги классик масалаларни ўрганишдан воз кечилган. Пирс билим ҳақида эмас, балки ишонч ҳақида гапиришни таклиф қилади. Бунда у ишонч деганда муайян тарзда ҳаракат қилиш одатини тушунади. У билим ва билмасликни, ҳақиқат ва иштибоҳни эмас, балки ишонч ва шубҳани билиш жараёнини тавсифловчи асосий категориялар деб ҳисоблайди. Ҳақиқат умум аҳамиятига молик бўлган, яъни тадқиқотчиларнинг чексиз ҳамжамияти томонидан эътироф этилган ишончдир. Тушунча ўтмиш нуқтаи назаридан эмас, балки юз бериши мумкин бўлган оқибатлари, яъни келажак нуқтаи назаридан қаралиши лозим. Янги даврда механик сабабият фойдасига воз кечган мақсад тушунчаси унга яна инсон фаолияти тушунчаси сифатида қайта бошлади. Фаллибилизм (хатолилик) тамойили: инсон билимлари воқелик билан мутлақо мувофиқлик ҳолатига, яъни мутлақ ҳақиқатга ҳеч қачон эришмайди. Мутлақ ҳақиқат билиш жараёнига йўл кўрсатувчи ва унга тузатишлар киритувчи етакчи ғоядир. 7.3.Кундалик амалиётнинг такрорийлиги ва давомийлиги. Жамиятнинг ривожланиш жараёни чизиқли хусусият касб этган тақдирда, келажак ўтмишнинг давоми бўлиши ҳам мумкин. Биз ўтмиш, ҳозирги замон ва келажакни ўз мулоҳазамизда, яъни дискурсда бирлаштирамиз. М.Фуко дискурсларни гетероген, яъни бирлаштириб бўлмайдиган нарсалар ва ҳодисаларни бирлаштириш усуллари сифатида ўрганади. Дискурсни таҳлил қилишнинг тартибга солиш тамойиллари орасида Фуко қуйидагиларни ажратади: воқеа тушунчаси, серия тушунчаси, мунтазамлик тушунчаси ва имконият шароитлари тушунчаси. Воқеа ижодга қарама-қарши қўйилади, серия ягоналикка қарама-қарши қўйилади, оригиналлик ўрнига мунтазамлик, ифода ўрнига – имконият шароити пайдо бўлади. Шу тариқа одатдаги тушунчалар ғайритабиий нарсалар ва ҳодисаларни тушунтиришга асос бўлади. Аввал тарихда шахснинг роли ҳақида ва инсон имкониятлари доирасини кенгайтирган буюк алломалар ҳақида мулоҳаза юритган бўлсалар, кейинчалик тарих ва жамиятни, сиёсий, иқтисодий ва ҳуқуқий институтларни, маданий қадриятларни яратувчи халқ оммасининг роли ҳақида кўпроқ гапира бошладилар. Фуко ғоялар тарихи мисолида маданиятда мазмуннинг амал қилиш жараёнига янгича нуқтаи назарни таклиф қилди. Аммо айни шу мантиқни ижтимоий муносабатларнинг шаклланишига татбиқ этиш ҳам ўринли бўлади. Дискурс сўзлар ва нарсаларни алоҳида йўл билан боғлайди, белгилар ва уларнинг ифодалари ўртасидаги муносабатларнинг андозаларини белгилайди. Мишель Фуко (1926 – 1984) –француз структурализми намояндаларидан бири. Асосий асарлари: «Сўзлар ва нарсалар», «Билим археологияси», «Назорат қилиш ва жазолаш», «Сексуаллик тарихи». Фуко ижодида уч давр: 60-йиллар – «археологик» (билим археологиясини ўрганиш); 70-йиллар – «генеалогик» (ҳокимият генеалогиясини ўрганиш); 80-йиллар – «эстетик» (мавжудлик эстетикасини ўрганиш) даврлари фарқланади. Фуко ўз ижоди марказига тилни қўяди ва уни сўзлашувчи одамларга боғлиқ бўлмаган, онтологик нуқтаи назардан базис хусусиятини касб этадиган муайян борлиқ сифатида ўрганади. Тилни ўрганишда мазкур даражага кўтарилиш учун тушунчаларнинг конкрет мазмунини «қавсдан ташқари»да қолдириб, «редукциялаш»ни амалга ошириш талаб этилади. Натижада тилдан материалдаги фарқлар билангина боғлиқ бўлган ва нутқда борлиқнинг мутлақ шарти ҳисобланадиган «соф структура»гина қолади. Шундан келиб чиқиб, Фуко маданиятнинг таркибий тузилиши ва асосий қатламларини аниқлаш мақсадида унинг ривожланиши тарихий жараёнини тиклашга қўл урди. Ижоднинг биринчи даврида унинг бош мақсади – билиш ва маданиятнинг тарихан ўзгарувчан асосларини ўрганувчи фан – билим археологиясини тузиш. Мазкур асослар у ёки бу даврда ҳукм сурувчи семиотик муносабат (сўзлар ва нарсалар ўртасидаги муносабат) типи билан белгиланади. Европа тарихида бундай муносабатларнинг уч типи (эпистемалар): Уйғониш (нарса сифатидаги тил), классик рационализм (фикрни ифодалаш воситаси сифатидаги тил) ва ҳозирги замон (мустақил куч сифатидаги тил) ажратилади. Тилнинг охирги модификациялари шунга олиб келадики, инсоннинг моҳияти ҳақидаги масала ўз аҳамиятини йўқотади. Ўрганиш объекти ва субъекти саналган мавжудот – «инсон» ҳаёт, меҳнат ва тил ҳақидаги янги дискурснинг қўшимча маҳсулидир. Фуко гуманитар фанлар бошқа предметга эга бўлишлари лозим, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, сохта предмет – «инсон» тез орада йўқолади ва унинг ўрнини «инсон» тушунчасига хос бўлган субъективлик ва объективликнинг қарама- қаршилигига барҳам бериш учун имконият яратадиган дискурс эгаллайди. «Ҳокимият генеалогияси»нинг вазифаси – турли тарихий даврларда инсонни ўрганишга нисбатан ёндашувларни белгиловчи билим-ҳокимият мажмуалари (ҳокимият стратегиялари ва дискурсив амалиётлар)ни таҳлил қилишдир. Фуко фикрига кўра, ҳокимият нафақат тазйиқ ўтказади, балки воқеликни ва уни англаб етиш усулларини маълум даражада яратади. Билим-ҳокимиятнинг ҳозирги типи XVIII-XIX асрлар чегарасида пайдо бўлган ва тўлақонли назорат, интизом ва меъёрга солиш принципларига асосланади. Бу таомилларнинг энг ёрқин ифодаси – ижтимоий институт сифатидаги турма, лекин шунга ўхшаш муносабатлар бутун ижтимоий ҳаётни қамраб олади (оиладаги, мактабдаги, клиникадаги муносабатлар ва ҳ.к.). Ўз ижодининг сўнгги даврида Фуко индивидуаллашувга, белгиланган хулқ-атвор кодлари ва стратегиялари «тизгини»ни узишга қодир бўлган инсоннинг «эркин» хулқ-атвор шакллари ва усулларини таҳлил қилади. Сексуаллик тарихига оид материалга таяниб, Фуко ҳозирги даврда кодлар ва қоидалар ахлоқи ўз аҳамиятини йўқотган, деган хулосага келади. Унинг фикрича, бу ерда конкрет қилмиш ахлоқи (мавжудлик эстетикаси) биринчи ўринга чиқади. Ушбу ахлоқ амалиёт таклиф қилувчи рефлексияланган муқобилларни танлаш сифатида тушунилади. Фуко ўзининг ақлсизлик, ижтимоий фанлар, тиббиёт, турмалар ва сексуаллик ҳақидаги китоблари билан ҳозирги замон француз адабиётининг энг нуфузли мутафаккирлари қаторидан ўрин олди. 7.3.Хабитус тушунчасининг таҳлили. Социологияга Бурдье киритган хабитус (habitus) тушунчаси алоҳида диққатга сазовор. «Яратувчи схемаларнинг ўзлаштирилган тизими саналган габитус уни яратишнинг алоҳида шароитларига хос бўлган доирадаги ҳар қандай фикрлар, сезгилар ва ҳаракатлар билан эркин иш кўриш имкониятини беради, - деб ёзади Бурдье ўзининг «Амалий мазмун» китобида. – Габитусни яратган структура амалиётни бошқаради, лекин бу жараён механик- детерминистик йўл билан эмас, балки аввалбошданоқ унинг топқирлиги билан белгиланган мажбурлаш ва чеклашлар орқали амалга оширилади»2. Шундай қилиб, хабитус – бу амалиётни бошқарувчи алоҳида стихия. Мазкур стихия ўз тури ва хилига хос бўлган белгилар орқали тавсифланиши мумкин эмас. Уни генетик ёки остенсив жиҳатдан тавсифлашнинг ҳам иложи йўқ. Хабитус рационалликнинг бир вақтда амал қилувчи, муттасил равишда бирикувчи ва парчаланувчи типлари тўпламини ўзида ифодалайди. Назария мулоҳаза юритиш усулларидан бирини тозалашга, уни ақлий хулосалар занжирига айлантиришга ва охир-оқибат билимнинг чизиқли тизимини олишга ҳаракат қилади. Бу ҳақиқий борлиқ сифатидаги абадий, ўзгармас ва баркамол борлиқ ғоясига мувофиқ келади. Бу ерда соддалик – 2 Бурдье П. Практический смысл. – М., 2001. – 106-б. мураккабликни ўлчаш ва баҳолаш учун таянч нуқтаси ва мезондир. Бунда ўлчаш ва баҳолаш мураккабликни соддаликка нисбатан редукциялаш йўли билан амалга оширилади. Таҳлилнинг одатдаги стратегияси шуни назарда тутади. Жамият коммуникатив назарияси тескари ҳаракат – соддаликда мураккабликнинг абстракциясинигина кўришни амалга оширади. Бу ерда мураккаблик ҳар қандай соддаликни тушуниш учун асос бўлиб хизмат қилади. Назарияни амалиёт учун андоза сифатида тушунишдан воз кечишни биринчи бўлиб Кант таклиф қилган. У амалий ақлни назарий ақлдан шу маънода устун қўядики, назарий ақл мақсадларини айнан амалий ақл белгилайди. Француз маърифатчилари назарий тафаккур кашф этилгунга қадар амалий фикрлаш инсонга яшаб қолишга ёрдам берган, лекин назарий тафаккур кашф этилгач, ўз аҳамиятини бутунлай йўқотган, деб ҳисоблаганлар. Тескари тезисни исботлашни Кант бошлади, Гуссерль эса охирига етказди. Назарий билим амалий билимнинг «ҳаёти»га боғлиқ эканлиги аниқланди. Гап шундаки, амалий билим ҳаёт қонунларига мувофиқ мавжуд бўлади, у доим вазиятга мослашиб, ўз шакл-шамойилини ўзгартиради. Амалий билим ўз- ўзидан контекстуал хусусият касб этади. Тематик билим эса релевантликка интилади. Инсон ҳаётида юз берувчи ҳодисалар ва жараёнлар узоқ вақтгача муайян идеал схемаларга мувофиқлик ёки мувофиқ эмаслик нуқтаи назаридан баҳолаб келинган. Бунга сарфланган куч-ғайрат амалда эришиш мўлжалланган натижага мувофиқ келадими, деган савол мисол бўлиши мумкин. Мақсадлар ва воситаларнинг ўзаро нисбати – ижтимоий ёки оқилона ҳаракатлар таҳлилининг альфа ва омегаси. Аммо бу кўп даражали воқеликда таҳлилий ажратилган бир йўналиш, холос. У фойдали бўлса-да, лекин воқеликни акс эттирмайди. Вақтнинг назарий тавсифи хусусиятларини ўрганиш назарий ва амалиёт ўртасидаги алоҳида муносабатни аниқлаш имкониятини беради. Фан ўз вақтига эга ва у амалиёт вақти билан мувофиқ келмайди. Хабитус ва вазиятнинг ўзаро нисбати диққатга сазовордир. У нотематик билимга тематик тус бериш концепциясини эслатади. Бунда вазият катализатор сифатида амал қилади. Хабитус ҳеч қачон содир этмайдиган хатти-ҳаракатлар ҳам йўқ эмас, деб ёзади Бурдье. Унинг айтишича, бундай хатти-ҳаракатлар содир этилиши учун хабитуснинг яратувчилик имкониятлари ўта актуаллашувига замин яратувчи алоҳида вазият талаб этилади. Ижтимоий ҳаракатнинг мақсади. Шундай қилиб, юқорида баён этилганлар ижтимоий детерминизмнинг янгича талқини вақт вазиятнинг фаол иштирокчиси саналган ижтимоий ҳаракатни амалий тавсифлаш талабини эътиборга олиши лозим, деган хулосага келиш имкониятини беради. Бундан ижтимоий назарийлаштиришнинг муҳим тамойили – социумни макон эмас, балки вақтда юз бераётган воқеалар йиғиндиси сифатида тавсифлаш келиб чиқади. Табиатшунослик назариясида вақт макон турларидан бири сифатида тавсифланган бўлса, ижтимоий назарияда макон вақтнинг тур хили сифатида тавсифланиши мумкин. Макон бизга юзаки таассуротларни тартибга солиш имкониятини берса, вақт ички кечинмаларни тартибга солиш учун имконият яратади. Айни шу сабабли ижтимоий назарийлаштириш ички кечинма тажрибасини объективлаштириши лозим. Инсон ҳаракатларининг ифодалари, яъни уларнинг ижтимоий мазмунлари бундай объективлаштиришнинг натижаси бўлмоғи даркор. Математик табиатшунослик детерминизм тамойилини табиий ҳодисаларни назарий тавсифлашнинг бош тамойилига айлантириши физика доирасида тавсифланувчи объектларнинг табиати шундайлиги билан эмас, балки таҳлилнинг янги технологиялари илк бор айнан физикада синовдан ўтказилгани билан белгиланади. Аммо файласуфлар физик детерминизмга асосланган дунёқарашга доир хулосалар асоссиз эканлигини исботлашга ҳаракат қиладилар. Уларнинг фикрича, бирон-бир воқеа ёки ҳодиса фақат ташқи омиллар билангина белгиланиши мумкин эмас, уларнинг юз беришига доим аниқ мақсадга қаратилган омиллар ҳам таъсир кўрсатади. Жараён битта, иккита ёки учта куч амал қилувчи маконда юз беришини назарда тутувчи схема ҳаддан ташқари сунъий кўринади. Берк тизим – бу ҳатто физика ҳам эмас, балки техникадир. Бироқ айнан техник моделлаштириш ва конструкциялаш физиканинг ривожланиш жараёнини XVII асрдагина эмас, балки XVIII асрда ва ҳатто XIX асрда ҳам белгилади. Классик детерминизм мақсад тушунчасидан воз кечди ва бу ҳол инсон хулқ-атвори ҳақидаги фанларда оқилона мақсадни белгилашни сақлаб қолмоқчи бўлган назариячиларни саросимага солиб қўйди. Ижтимоий назариядан икки йўлдан бирини: ё илмийликнинг синоними саналган детерминизмни, ё инсонийлик ва ижтимоийликнинг ажралмас жиҳати саналган мақсадни белгилашни танлаш талаб этилди. Детерминизм муҳандислик-техникавий ёндашув доирасида қўлланиладиган назарий мавҳумлаштиришнинг пировард натижаси ҳисобланади. Аммо лойиҳа даражасида мақсадли белгилаш айнан техника доирасида амал қилади. Бироқ лойиҳа амалдаги сабабларни назарда тутади, холос, мақсадни белгилаш эса объектив дунёдан чиқариб ташланади. Субъект дунёси ва объект дунёсини бирлаштириш каузаллик ва мақсадни белгилашни бириктириш имкониятини беради. Аммо бундай бирлаштириш оқибатида «позитив фанлар»нинг вакиллари фахрланиб гапирган афзалликларнинг барчаси бой берилади. Сабабнинг ҳозирги талқини назарий-таҳлилий фикрлашнинг тадрижий ривожланиши натижасида шаклланган. Антик фалсафада у ёки бу жараённинг юз бериш хусусиятларига таъсир этувчи омиллар сабаблар деб аталган бўлса, Янги даврда, барча омиллар ички ва ташқига ажратилганидан сўнг, сабаблар қаторига ташқи омилларгина киритилган. Инсон самарали ўзаро алоқа қилишга интилади, у юз бераётган воқеалар ва жараёнларнинг мазмунини ҳамда ўз ҳаракатларининг эҳтимол тутилган оқибатларини тўғри тушунишни истайди. Бунда унинг муайян даражада самарали ҳаракатлари бошланғич шартлар билан белгиланади. Аммо инсон ўз ҳаракатларида ҳеч қачон тўлиқ бўлмайдиган билимларга, шунингдек доим ҳам пухта ўзлаштирилавермайдиган кўникмаларга таянгани боис, ҳаракат схемадан оғиши ҳам мумкин. Ҳаракатларнинг ранг-баранглиги билимлар ва кўникмалар тўғри синтез қилинмаганлиги билан белгиланиши ҳам мумкин. Айни шу сабабли ижтимоий дунё шу даражада ранг-баранг бўлиб туюладики, ҳатто хаос сезгиси яратилади ва детерминизмни индетерминизм билан алмаштириш истаги пайдо бўлади. Назорат учун саволлар 1. Иррационал билим ва унинг моҳияти нимада? 2. Рационал билимнинг шакланиш босқичлари? 3. Ижтимоий ҳаракатнинг мақсади нима? 4. Ж.Локк қайси нуқтаи назар тарафдори бўлган ва унинг мамунини ёритиб беринг?