OIV-TV. TUBERKULYOZ KASALLIGI VA OITSNI BIRGALIKDA KECHISHI, KLINIKA, DIAGNOSTIKASI VA DAVOSI. Epidemiya tarixi. Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromining birinchi hollari AQSHda qayd qilingan. 1981 yilda Los-Anjelos va Nyu-Yorkdagi erkaklar bilan jinsiy aloqa qiluvchi erkaklarda 5 pnevmotsistali pnevmoniya va 26 Kaposhi sarkomasi hollari aniqlandi. Keyinroq esa OITS hollari har ikki jinsga mansub bo‘lgan IOGMIQlar va gemofiliya bilan og‘riganlar orasida qon qayta quyilganidan so‘ng qayd qilindi. Tadqiqotlar o‘tkazilganidan so‘ng kasallikning sababchisi qon orqali va jinsiy yo‘l bilan yuquvchi infeksiya ekanligi aniqlandi. 1983 yilda ikki tadqiqotchi (L. Montane va R. Gallo) tomonidan bir-biridan mustaqil ravishda odam immunitet tanqisligi virusi birinchi marta ajratib olindi. Uzoq vaqt davomida butun dunyo ilmiy doiralari orasida olimlarning qaysi biri birinchi bo‘lib virusni topganligi to‘g‘risida bahslar davom etdi va nihoyat, 2008 yilda bunday sharaf Lyuk Montanega tegishli ekanligi tan olindi. Buning uchun Montene Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. 1985 yilda OIV infeksiyasini immunoferment taxlil yordamida diagnostika qilishning sezgir usuli ishlab chiqildi. Ushbu usul mazkur infeksiyaning tarqalganligini baholashga imkon yaratdi. Bu usulni joriy qilish yordamida OIV infeksiyasining tarqalganligi pandemiya xarakteriga ega bo‘lganligi aniqlandi. Virusga qarshi antitanachalarning topilishi va bemor qonida limfotsitlar miqdorini aniqlanishi OIVning namoyon bo‘lishi hech qanday belgilarsiz tashuvchilikdan tortib OITSning avj olgan ko‘rinishigacha turli-tuman ekanligini ko‘rsatdi. Etiologiyasi.Odam immunitet tanqisligi virusi retroviruslar oilasining lentiviruslar (“lenti” so‘zi sekinlashgan, uzoq vaqt davom etuvchi ma’nosini anglatadi) kenja oilasiga mansubdir. Genomning noyob tuzilishi va virus tuzilmasida revertaza fermentining (RNK-bog‘liq DNK polimeraza) mavjudligi retroviruslarning xarakterli xususiyatlaridir. Revertazaning virus tuzilmasida mavjudligi genetik ma’lumotlarni DNKdan RNKga emas, balki RNKdan DNKga teskari yo‘naltirilishini ta’minlaydi. Bugungi kunda virusning 2ta antigen varianti ma’lum – OIV-1 va OIV-2. OIV- 1 odam uchun eng patogenidir. O‘zbekiston Respublikasida OIV-1 aylanib yuribdi. 1-rasm.OIV virusi tuzilmasining chizma tasviri OIVning etuk virioni – bu diametri 100 nm atrofida bo‘lgan hamda o‘zak va qobiqdan tashkil topgan sharsimon zarrachadir. OIV genomi uch asosiy tuzilmaviy genlardan tashkil topgan. Virusning ko‘payishi faqat muayyan bir hujayralar bilan bog‘liq. Virus sirtida SD4+retseptorlari bo‘lgan hujayralar ichiga faol ravishda kira oladi deb hisoblanadi.Mazkur retseptor nerv to‘qimalarining nospetsifik elementlariga tegishli va asosan qon, limfa va to‘qima suyuqliklarida aylanib yuruvchi hujayralardan tashkil topgan. Virusning to‘liq hayotiy sikli ancha tez amalga oshadi, bor yo‘g‘i 1-2 sutkada kuniga 1 mlrd.gacha virus zarrachalari shakllanadi, shuning uchun uzoq vaqt davomida organizmda OIVning yangi virionlari ancha miqdorda to‘planib qolishi mumkin. Virusning o‘zgaruvchanligi natijasida ko‘pchilik xarakteristikalari bo‘yicha, shu jumladan turli retroviruslarga qarshi agentlarga turg‘unligi va ta’sirchanligi bilan farqlanuvchi shtammlar paydo bo‘lishi mumkin. OIV quyidagi xususiyatlarga ega: 56°S gacha qizdirish 30 daqiqadan so‘ng virusning inaktivatsiyasiga olib keladi, 70°Sgacha – 10 daqiqadan so‘ng, qaynatilganda esa u 1-2 daqiqadan keyin halok bo‘ladi. Vodorod peroksidning 3%li eritmasi, lizolning 5%li eritmasi, natriy gipoxloridning 0.2% eritmasi, 1%li glyutarli aldegid, 70%li etanol, efir, atseton kabi odatdagi dezinfeksiyalovchi eritmalar virusni tashqi muhitda yo‘q qiladi. SHu bilan birga, virus ultrabinafsha nurlar va ionlashtiruvchi radiatsiya ta’siriga turg‘un, quritilgan holda 25-27°S haroratda 7 kun davomida saqlanib qoladi, past haroratlarga chidamli. Qon va uning preparatlarida yillar davomida saqlanib qoladi. OIV-INFEKSIYASINING PATOGENEZI Odam organizmida virus differensiyalangan hujayralarning turli tiplariga kirib boradi: birinchi navbatda SD4+ limfotsitlari (T-xelperlar), monotsitlar va makrofaglar, o‘pka alveolalari makrofaglari, Langergans hujayralari, limfa tugunlarining follikulyar dendrit hujaylari, oligodendrogliya hujayralari va miya astrotsitlari, ichakning epiteliyali hujayralari, bachadon bo‘yni va boshqalarga kirib boradi. OIV patogenezi virusning hayotiy siklidan boshlanadi (2a–2e rasmlar). 2a-rasm. Odam immunitet tanqisligi virusining tuzilmasi 2b-rasm. OIVning hujayraga o‘rnashib olishining birinchi bosqichi – qo‘shilish. 2v-rasm. OIVning hujayraga o‘rnashib olishining ikkinchi bosqichi – transkripsiya. 2g-rasm. OIVning hujayraga o‘rnashib olishining uchinchi bosqichi – integratsiya. 2d-rasm. OIVning hujayraga o‘rnashib olishining to‘rtinchi bosqichi – replikatsiya 2e-rasm. OIVning hujayraga o‘rnashib olishining beshinchi bosqichi – ajralib chiqish OIVning hayotiy sikli Odam immunitet tanqisligi virusining hayotiy siklini zararlanish jarayonining ikki turli fazalari doirasida ko‘rib chiqish mumkin. Ancha qisqa bo‘lgan boshlang‘ich davri virusning o‘rnashib olishi, revertazasi, hujayra yadrosiga kirib borishi va provirusni shakllantirish bilan DNK molekulasiga integratsiyasi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi faza virus va hujayra oqsillari boshqa virusli oqsillar hamda yangi infeksion virionlarni hosil bo‘lishini tartibga solishiga qarab zararlangan hujayraning butun hayotiy sikli davomida ro‘y beradi. Umuman olganda, virusning to‘liq hayotiy sikli ancha tez, bor-yo‘g‘i 1-2 sutkada amalga oshadi. Bunda 1 mlrd.gacha virus zarrachalari shakllanadi va ularning ko‘p qismini OIVning o‘zgaruvchanligiga olib keluvchi mutant viruslar tashkil qiladi. Ular o‘z navbatida qo‘zg‘atuvchining immunitet nazorati ostidan “sirg‘alib chiqib ketishiga” yordam beradi. OIV juda yuqori darajada mutatsiyalanish qobiliyatiga ega, chunki unda genetik xatolarni to‘g‘rilashning maxsus mexanizmlari mavjud emas. Bir nukleotidni ikkinchisi bilan almashtirilishi hamda yangi nukleotidlarning qo‘shilishi yoki tushirib qolishi ancha ko‘p uchraydigan hodisadir. Bu esa virus oqsili tuzilmasini o‘zgartirish uchun etarlidir. Bundan tashqari, bir hujayrada qo‘zg‘atuvchining ikki varianti paydo bo‘lganida ular o‘zaro genetik materiallar bilan almashinishi va virusning rekombinant shakllarni hosil qilishi mumkin. Ular esa o‘z navbatida virusning o‘zgaruvchan bo‘lishiga ko‘maklashadi. Virusning faol replikatsiya sikli yuz bergan zararlangan hujayra to‘g‘ridan- to‘g‘ri destruksiya va sitolizga uchraydi. Sitonekroz deb ataluvchi ushbu jarayon OIVning sitopatogen ta’sirining asosiy fenomenlaridan biridir. OIV bilan zararlanishda immunitet tanqisligi patogenezining asosiy bo‘g‘ini gumoral va hujayralar immunitet javobi zanjiridagi asosiy bo‘g‘in bo‘lib xizmat qiluvchi T-xelperlarning shikastlanishidir. Immunitet tanqisligi patogenezida sxematik ravishda ikki bosqichni ajratish mumkin: 1. SD4+hujayralar miqdorining asta-sekin kamayib borishi – klinik jihatdan kasallikning latent davriga mos keladi; 2. SD4+hujayralar miqdorining halokatli kamayib ketishi – klinik jihatdan kasallikning yaqqol ifodalangan bosiqichiga mos keladi. Kasallikning juda tez zo‘rayib ketishga o‘tishi SD8+ hujayralar – T- supressorlarning sitolitik faolligining pasayib ketishi bilan bog‘liqdir. Turli a’zolarda OIVning nazoratsiz ko‘payishi va bunda virusning jadal mutatsiya qilishi (har bir replikatsiya siklida 10 mutatsiyagacha) pirovardida OIVning geterogen shtammlarining shakllanishiga olib keladi. Virusning tajovuzkor shtammlarining paydo bo‘lishi va ular sonining ortib ketishi SD4+ hujayralarining tezda halok bo‘lishi, immunitetning hujayralar bo‘g‘inidagi funksiyalarining buzilishiga olib keladi. Buning natijasida bakteritsid, killerlik va shishlarga qarshi faollik buziladi va oqibatda opprotunistik kasalliklar, antiimmun buzilishlar, xatarli shishlarning rivojlanishiga va asab tizimning shikastlanishiga olib keladi. EPIDEMIOLOGIYASI Butun dunyoda OIV-infeksiyasi pandemiyasi ko‘lamlarining ortib borishi, bugungi kungacha uning maxsus profilaktikasi vositalarining yo‘qligi, davolashning qimmatligi va kasallikning ijtimoiy iqtisodiy oqibatlari mazkur kasallikni insoniyatning butun dunyo miqyosidagi eng dolzarb muammolari qatoriga kiritilishiga to‘liq asos bo‘ladi. YUNEYDSning baholashiga ko‘ra, dunyoda 60 milliondan ortiq odamga OIV- infeksiyasi yuqqan. Bulardan 25 million odam vafot etdi va 33 millondan ortiq odam (3 milliondan ortiq bolalar) bugungi kunda OIV-infeksiyasi bilan yashamoqda. MDH mamlakatlari orasida OIV tarqalganligining eng yuqori darajasi Rossiya va Ukrainada kuzatilmoqda. Bu OIV yuqish xavfi yuqori bo‘lgan guruhlar – giyohvand moddalarni tomir orqali qabul qiluvchi shaxslar, erkak bilan erkak o‘rtasidagi jinsiy aloqa qiluvchilar, rag‘batlantirish evaziga intim xizmat ko‘rsatuvchi ayollar, qamalganlar va migrantlar orasida OIV infeksiyasining keng tarqalganligi bilan bog‘liq. MDH mamlakatlari orasida har 100 000 aholi orasida OIV infeksiyasining tarqalganligini taqqoslaydigan bo‘lsak, yaqin horijdagi mamlakatlarga nisbatan O‘zbekistonda vaziyat nisbatan yaxshi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2007 yil 1 yanvar holatiga Rossiyada har 100 000 aholi orasida OIV tarqalganligining jadallik ko‘rsatkichi 250,6 ni tashkil qiladi. Ushbu ko‘rsatkich Ukrainada – 161,0; Bellorusiyada – 79,5; Qozog‘istonda – 49,0; Qirg‘izistonda – 20,8; Tojikistonda – 7,2 va O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha – 37,7ni tashkil qiladi. Ushbu holatda kasallik tarqalganligining jadalligi bilan turmush tarzi va giyohvandlik, buzuqlik, gomoseksualizm kabi holatlarning tarqalganligi orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud. Ko‘p yillik kuzatishlar va ilmiy tadqiqotlarning natijalari epidemiya butun dunyoda taxminan bir xil tarqalayotganligini ko‘rsatdi. OIV-infeksiyasi epidemiyasining uch bosqichi farqlanadi:  Kasallik yuqish xavfi yuqori bo‘lgan aholi guruhlari(giyohvand moddalarni tomir orqali qabul qiluvchi shaxslar, erkak bilan erkak o‘rtasidagi jinsiy aloqa qiluvchilar) orasida kasallik yuqishining kamdan- kam uchraydigan holatlari bilan xarakterli bo‘lgan boshlang‘ich bosqichi;  Epidemiyaning konsentrlangan bosqichi kasallik yuqish xavfi yuqori bo‘lgan aholi guruhlaridagi shaxslarning 5 foizdan ortig‘ining zararlanishi bilan xarakterlanadi. Bunda umumiy aholi orasida kasallanish 1 foizdan ortmaydi;  Generallashgan bosqichi – umumiy aholi orasida infeksiya tarqalqalganligi 1 foizdan ortiqligi bilan xarakterlanadi. Adabiyotlardagi ma’lumotlarga ko‘ra, turli mamlakatlarda epidemiyaning rivojlanishi faqat rivojlanish sur’atlari bilan farqlanadi. O‘zbekiston Respublikasida OIV yuqishining birinchi holatlari 1987 yilda horijiy fuqarolar orasida yagona holatlar ko‘rinishida qayd qilingan. 2000 yildan boshlab aholining kasallik yuqish xavfini orttiruvchi fe’l-atvorli guruhlari orasida (giyohvand moddalarni tomir orqali qabul qiluvchi shaxslar, rag‘batlantirish evaziga intim xizmat ko‘rsatuvchi ayollar, erkak bilan erkak o‘rtasidagi jinsiy aloqa qiluvchilar) OIVga chalinish holatlari keskin ortdi. Bugungi kunda O‘zbekitonda OIV infeksiyasi epidemiyasi konsentrlangan bosqichga etdi. 2008 yilning 1 yanvariga O‘zbekiston Respublikasida kasallikni ro‘yxatga olish boshlanganidan buyon, 13000 ta OIVga chalinganlar ro‘yxatga olingan. Ularning 500dan ortig‘ini bolalar, 64 foizini erkaklar tashkil qiladi. 72 foizni tashqil qiluvchi parenteral yo‘l O‘zbekiston Respublikasida infeksiya tarqalishida etakchi o‘rinni egallaydi. OIV infeksiyasiga chalinish tarqalish yo‘llari, sanitariya va ijtimoiy omillar bilan belgilanadi. Faqat kasallikning barcha bosqichlarida bo‘lgan OIVga chalingan shaxslargina infeksiya manbai bo‘lib xizmat qiladilar. Virus qon, sperma, bachadondan ajraluvchi suyuqlik va ona suti kabi suyuqliklar bilan birga eng ko‘p miqdorda ajralib chiqadi. Organizmning boshqa fiziologik suyuqliklarida (plevral, peritoneal, orqa miya, sinovial suyuqliklar, so‘lak, ko‘z yoshi, ter) virusning konsetratsiyasi ko‘p bo‘lmaydi va ular orqali virusning tarqalishi isbotlanmagan. Najas, siydik, burundan chiquvchi ajralmalar, balg‘amdan virus tashqi muhitga ajralmaydi. Virus tashqi muhitda turg‘un emas. Xona haroratida bir haftagacha saqlanib turadi. Fizik va kimyoviy (quyosh, ultrabinafsha va ionlovchi nurlar, tarkibida xlor saqlovchi eritmalar, spirt, vodorod peroksidi) omillar ta’sirida virus yuqish qobiliyatini tez yo‘qotadi. Infeksiya quyidagi yo‘llar bilan yuqishi mumkin:  Qon orqali (parenteral yo‘l) – qon quyilganda zararlangan qon orqali, turli invaziv muolajalar uchun ifloslangan asboblardan qayta foydalanilganda (in’eksiya, kichik va katta jarrohlik amaliyotlari, shu jumladan kosmetik muolajalar). Qon tarkibida virusning konsentratsiyasi eng yuqori bo‘lganligi sababli, parenteral yo‘l bilan infeksiya yuqish xavfi 92,5 foizni tashkil qiladi;  Jinsiy aloqa yo‘li bilan – getero va gomoseksual jinsiy aloqalarda, ayniqsa, aloqa jinsiy a’zolar shilliq pardalarining jarohatlanishi bilan amalga oshirilganida (zo‘ravonlik bilan qilingan jinsiy aloqa va h.k) yuqishi isbotlangan. Jinsiy aloqa yo‘li bilan infeksiyaning yuqish xavfi bir foizni tashkil qiladi. SHuni hisobga olish lozimki, ayollarga kasallik yuqish xavfi erkaklarnikidan yuqoridir. Bunday holat ayollar organizmining anatomik- fiziologik xususiyatlariga ko‘ra zararlangan material bilan uzoq vaqt kontaktda bo‘lishi va ayollarning ichki jinsiy a’zolarida limfoid hujayralarning katta to‘plamlari mavjud bo‘lishi bilan bog‘liq. Bundan tashqari, ayollarning jinsiy a’zolari turli mexanik jarohatlar va yallig‘lanishlarga ko‘proq moyildir.  Vertikal yo‘l – infeksiyaning onadan bolaga homiladorlik paytida (zararlanish xavfi 10-15%), tug‘ish paytida (60-65%) va ko‘krak suti bilan ovqatlantirish paytida (20-25%) yuqishi. Epidemiya rivojlanishida infeksiya yuqishining parenteral va jinsiy yo‘llari alohida ahamiyatga ega. OIV-infeksiyasi transmissiv yo‘l (kasaldan sog‘lom odamga har xil qon so‘ruvchi hashorat va kanalar orqali) bilan yuqmaydi. OIV-INFEKSIYASINING KLINIKASI OIV-infeksiyasining tabiiy kechishi Infeksiyaning “tabiiy” kechishi deb, infeksiyaning yuqori faollikdagi ART qo‘llanilmaganligidagi kechishi tushuniladi. O‘tkir isitma davri yoki “birlamchi” OIV-infeksiya (bunda OIV yuqqanidan boshlab antitanachalar paydo bo‘lishiga qadar davr tushuniladi) klinik ko‘rinishi bilan ko‘pincha mononukleozga o‘xshash sindromni eslatadi. Belgilar OIV yuqqanidan so‘ng bir necha kun yoki haftadan keyin paydo bo‘ladi. 1-jadval Infeksiyaning o‘tkir davri belgilari uchrashi Belgi Darajasi Isitma Toshmalar Og‘iz bo‘shlig‘ida yaralar Artralgiya Faringit Ishtaha yo‘qligi Vazn yo‘qotish Darmonsizlanish Mialgiya Isitma va toshmalar 80% 51% 37% 54% 44% 54% 32% 68% 49% 46% Lekin infeksiyaning mazkur davri belgilarsiz kechishi mumkin. Bu davrda qonda virusning yuqori darajadagi konsentratsiyasi (virus yuki) kuzatiladi, ko‘pincha SD4+limfotsitlarning soni sezilarli darajada tushib ketadi. Ma’lum vaqtdan so‘ng SD4+ limfotsitlarning soni yana ortadi, lekin odatda infeksiyadan oldingi holatdagi darajasiga etmaydi (3-rasm). Infeksiyaning o‘tkir davri tugaganidan so‘ng, virus replikatsiyasi va immunitet tizimi javobi o‘rtasida muvozanat o‘rnatiladi va ko‘pchilik holatlarda bir necha yillar davomida OIV-infeksiyasi belgilarsiz kechadi.Hatto antiretrovirusli terapiya amalga oshirilmagan holatlarda ham kasallikning belgilarsiz yoki latent davri 8-10 yil va undan ham ko‘p davom etishi mumkin. Lekin “latent” davri termini chalg‘itmasligi lozim, mazkur davrda virusning juda faol replikatsiyasi va SD4+ limfotsitlarining muqarrar emirilishi yuz beradi. Keyin oxirgi fazasi OITS bo‘lgan klinik namoyon bo‘lish davri kirib keladi. Kasallikning zo‘rayish tezligi organizmning xususiyatlariga bog‘liq. 3-rasm. OIV-infeksiyasining tabiiy kechishi OIV-infeksiyasining bosqichlari OIV-infeksiyasining klinik namoyon bo‘lishi turli-tumandir. JSST taklif qilgan klinik tasniflash OIV-infetsiyasi klinikasini eng aniq aks ettiradi. Unda bosqichlarga bog‘liq ravishda mumkin bo‘lgan klinik ko‘rinishlar va patologiyalar ko‘rsatilgan. Kattalar va o‘smirlarda OIV-infeksiyasi klinik bosqichlarining JSST tomonidan qayta ko‘rib chiqilgan tasnifi (2006)) (OIV antitanachalariga tekshiruv natijalari ijobiy bo‘lgan yoki boshqa laboratoriya tekshiruvlari natijasida OIV-infeksiyasi tasdiqlangan 15 va undan katta yoshdagilar uchun) O‘tkir OIV-infeksiyasi  Belgilarsiz (simptomsiz) kechish davri  O‘tkir isitma davri (o‘tkir retrovirusli sindrom) 1-klinik bosqich  Belgilarsiz kechishi  Persistensiyali generallashgan (tarqalgan)limfoadenopatiya 2-klinik bosqich  Seboreyali dermatit  Angulyar xeylit  Og‘iz shilliq qavatining retsidivlovchiyarasi (oxirgi 6 oy davomida 2 va undan ko‘p marta)  Belbog‘simon temiratki (bitta dermatoma chegarasida katta toshmalar)  Nafas olish yo‘llariningretsidivlovchi infeksiyalari (6 oy davomida ikki yoki undan ko‘p marta sinusit, o‘rta otit, bronxit, faringit yoki traxeit holatlari)  Onixomikozlar  Papulasimon qichishuvchi toshma 3-klinik bosqich  Og‘iz bo‘shlig‘ining tukli leykoplakiyasi  Bir oydan ortiq vaqt davom etuvchi sababsiz surunkali diareya  Retsidivlovchi kandidozli stomatit(6 oy davomida 2 yoki undan ko‘p marta)  Bakteriyali og‘ir yuqumli kasalliklar (masalan, pnevmoniya, plevra empiemasi, suyak va bo‘g‘imlarning yuqumli kasalliklari, meningit, bakteriemiya)  O‘tkir yara-nekrozli stomatit, gingivit yoki periodontit 4-klinik bosqich  O‘pka sil kasalligi  O‘pkadan tashqari a’zolar sil kasalligi (limfoadenitdan tashqari)  Vaznning sababsiz kamayishi (6 oy davomida 10%dan ortiq)  OIV-infeksiyasi tufayli kelib chiqqan kaxeksiya sindromi  Pnevmotsistali pnevmoniya  Og‘ir yoki rentgenologik tasdiqlangan retsidivlovchi bakteriyali pnevmoniya (yil davomida ikki yoki undan ko‘p marta)  Sitomegalovirusli retinit (± kolit)  Oddiy gerpes virusi tufayli kelib chiqqan gerpes(1 oydan kam bo‘lmagan surunkali yoki persistirlovchi)  Ensefalopatiya  OIV-infeksiyasi tufayli kelib chiqqan kardiomiopatiya  OIV-infeksiyasi tufayli kelib chiqqan nefropatiya  Rivojlanib boruvchi multifokal leykoensefalopatiya  Kaposhisarkomasi va OIV-infeksiyasi tufayli kelib chiqqan boshqa o‘sma kasalliklari  Toksoplazmoz  Disseminatsiyalashgan zamburug‘li infeksiya (masalan, kandidoz, koksidioidomikoz, gistoplazmoz)  Kriptosporidioz  Kriptokokkli meningit  Atipik mikobakteriyalar chaqirgan disseminatsiyalashgan infeksiyalar OIV-infeksiyasi eng ko‘p tarqalgan ko‘rinishlarining xarakteristikasi Persistirlovchigenerallashganlimfoadenopatiya (PGL) – 3 oy davomida boshqa kasallik yo‘qligida ikki yoki undan ko‘p soxada joylashgan (chovlardan tashqari) limfa tugunlarining diametrining kamida 1 sm ga kattalashishi. Bunda limfa tugunlari elastik konsistensiyaga ega, barmoq bilan paypaslanganda og‘rimaydi, atrofdagi to‘qimalar bilan birikib ketmagan, asimmetrik joylashgan va kattalashishida beqarorlik kuzatiladi (jarayonga yangi limfa tugunlari jalb qilinishi va eskilarining o‘lchamlarining o‘zgarishi xisobiga). Seboreyali dermatit – qo‘zg‘atuvchisi xamirturushsimon zamburug‘. Klinik jihatdan boshning tukli qismida, yuzda, quloq chanog‘ining orqasida, badanda va ba’zan chov sohasida joylashgan eritematozli toshmalar bilan xarakterlanadi (4- rasm). 4-rasm. Seboreyali dermatit 5-Rasm. Angulyarxeylit – og‘iz burchaklarida og‘riqli yoriqlar Og‘iz shilliq qavatining retsidivlovchi yarasi (oxirgi 6 oy davomida ikki va undan ko‘p marta). Aftoz yaralar. Patogenezi noma’lum. Engil shakli (diametri 1 sm dan kam bo‘lgan yaralar) 10-14 kun ichida o‘zicha bitib ketadi. Og‘ir shakli (diametri 1 smdan ortiq) chuqur va uzoq bitadi, og‘riydi, ovqat hamda dorilar qabul qilishga xalal beradi. Belbog‘simon gerpes(Herpes Zoster) – qo‘zg‘atuvchisi varicella- zostervirusi.Taxminan 95%sog‘lom katta odamlarda ushbu virusga nisbatan antitanachalar mavjud va faqat 5 foizidagina antitanachalar mavjud emas, ya’ni belbog‘simon gerpes rivojlanish xavfi bor. OIV yuqqan odamlarda uning yuqish xavfi umuman aholi uchun xavfdan 15-20 marta yuqori. Klinikasi: toshma paydo bo‘lishidan oldin zararlangan dermatoma sohasida prodromal og‘riqlar paydo bo‘ladi va o‘sha erda bir necha kundan so‘ng o‘ziga xos pufakli toshmalar paydo bo‘ladi. Ko‘pchilik bemorlarda og‘riq sindromi, ko‘pincha, juda jadal tarzda rivojlanadi. YAralar bitib ketganidan so‘ng chandiqlar yuzaga keladi va gerpesdan keyingi nevralgiya vujudga keladi. Diagnozi: odatda toshmalarning tipik tashqi ko‘rinishiga qarab qo‘yiladi. Diagnozni pufakchalar ichidagi suyuqlikni kultural usul bilan yoki bevosita flyuressensiya usuli bilan tekshirib tasdiqlash mumkin. 6-7-8-9- rasmlarda turli joylarda joylashgan belbog‘simon gerpes tasvirlangan. 6-rasm. Qovurg‘alararo nervning belbog‘simon gerpesi 7-rasm. Uch shohli nervning belbog‘simon gerpesi 8-rasm. Uch shohli nervning belbog‘simon gerpesi 9-rasm.Oyoqlar belbog‘simon gerpesi (quymuchnervi bo‘ylab) Onixomikozlar –tirnoqlarning zamburug‘li shikastlanishi. SHikastlanish jarayoni odatda bir tomondan tirnoq chetining rangi o‘zgarishi bilan boshlanadi va asta-sekin tirnoqni qotib ketgan qatma-qat po‘stloqlarning shaklsiz massaga aylantirgan holda butun tirnoq yuzasini egallaydi. Og‘iz bo‘shlig‘ining tukli leykoplakiyasi. Qo‘zg‘atuvchisi – Epshteyn- Barr virusi. Klinik ko‘rinishi – tilning yon sirtida (bir yoki ikkala tomonida), kamroq darajada tilning ustki va pastki sirtida jips bo‘lib joylashgan oq yoki kul rangli qatlam. Qatlamning sirti dag‘al, qat-qat burmali. Kandidozdan farqli ravishda, qatlamni qirib tashlab bo‘lmaydi (10-rasm). 10-rasm. Til tukli leykoplakiyasi Gingivit –qo‘zg‘atuvchisi – anaerobli bakteriyalar. Gingivitning quyidagi bosqichlari ajratiladi: chetgi gingival eritema → nekrotik gingivit → nekrotik periodontit → nekrotik stomatit. CHetgi gingival eritemada milklar og‘rimaydi, milklarning chetida to‘q qizil tasma bo‘ladi, nekrotik gingivitda milklarda og‘riq va yaralar, nekrotik periodontitda milklarda og‘riq bo‘ladi, ularning rangi qizil, tishlar qimirlab qoladi. Nekrotik stomatitda milk, suyak va yumshoq to‘qimalar shikastlanadi, buning natijasida milklar og‘riydi, rangi qizil, tishlar tushib ketadi. Bir oydan ortiq vaqt davom etuvchi sababsiz surunkali diareya. Klinikasi bir oydan ko‘p vaqt davomida kuniga ikki marta suyuq ich ketishi bilan xarakterlanadi. Bunday ich ketishi ozib ketishga olib keladi. Enteropatiyaning bunday turi virusning ichaklarning immunitet tizimi hujayralarigagina (SD4+ limfotsitlar, makrofaglar) emas, balki serotonin ishlab chiqaruvchi xromaffinli hujayralarga ham bevosita ta’siri ostida yuzaga keladi. Retsidivlovchi kandidozstomatit(6 oyda ikki va undan ortiq marta). Ikki klinik ko‘rinishda uchraydi. Ko‘proq psevdomembranoz stomatit rivojlanadi, bunda yuz, tomoqning shilliq qavati yoki til sirtida oq og‘rimaydigan qatlamlar paydo bo‘ladi, ularni osonlik bilan tozalab tashlash mumkin. Odatda bu SD4+limfotsitlar +≤ 250 mkl, antibiotiklar qabul qilinganida, doimiy ravishda kortikosteroidlar qabul qilinganida yuzaga keladi. Alohida yoki qo‘shilib ketuvchi qizil dog‘lar ko‘rinishidagi atrofik (yaralarsiz eritema) shakli ham uchrab turadi. 11-rasm. Kandidozli stomatit 12-rasm. Kandidozli stomatit. Bakteriyali pnevmoniyalar OIV bilan zararlanganlarda immunitet tanqisligi fonida bakteriyali pnevmoniya ko‘proq rivojlanib, og‘irroq kechadi. Ko‘pincha pnevmoniyani Streptococcus pneumoniae chaqiradi. Yo‘tal, isitma, ko‘pincha ko‘krakda og‘riq, nafas qisishi va taxipnoe ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ko‘krak qafasining rentgenogrammasida bo‘lakli pnevmoniya yoki bronxopnevmoniyaning klassik belgilari, atipik o‘zgarishlar, ba’zan esa, o‘zgarishlar yo‘qligi aniqlanishi mumkin. Pnevmoniya diagnozi odatda klinik ko‘rinishlari va ko‘krak qafasining rentgenogrammasidagi o‘zgarishlar asosida qo‘yiladi. Rentgenogrammada bo‘lakli soyalanish, o‘choqli soyalanish, o‘pka parenximasining soyalanishi yoki atipik o‘zgarishlar, shu jumladan, bo‘shliqlar shakllanishini ko‘rish mumkin. Pnevmotsistali pnevmoniya Etiologiyasi - Pneumocystis jiroveci zamburug‘i. Zararlanish bemorlar va tashuvchilardan aerogen yo‘l bilan yuz beradi. Etakchi klinik belgisi – yaqqol ifodalangan nafas etishmasligi (havo etishmasligini his qilish, minimal jismoniy yuklanishlarda yoki tinch holatda nafas qisishi). Rentgenologik o‘zgarishlar: a) tipik – ikki tomonlamali kapalak qanotlari shaklidagi ildiz oldidagi simmetrik infiltratlar, o‘choqli tuzilmaga ega bo‘lgan –“qor parchalari” b)atipik – asimmetrik bo‘lakli va segmentar infiltratlar, ko‘pincha yuqori qismida, fokusli soyalar, yupqa devorli bo‘shliqlar (bemorlarning 7 foizida). Diagnostikasi  Keng ta’sir doirali antibiotiklar bilan davolashda ta’sirning yo‘qligi;  Nafas qisishining yaqqol namoyon bo‘lishi va uning boshqa klinik belgilardan ustunligi;  O‘pkaning hayotiy hajmi va diffuzlash qobiliyatining pasayishi. 13-rasm. Pnevmotsistali pnevmoniyada o‘pka rentgenogrammasi Sitomegalovirusli retinit Patogenezida latentli SMV-infeksiya katta axamiyatga ega, u OIV yuqqan bemorlarning 50-80% da aniqlanadi. SMV-retinitning rivojlanish chastotasi 30 foizni tashkil qiladi. Klinik belgilari: ko‘z o‘tkirligining pasayishi, skotomalar, “yilt-yilt etuvchi chaqnashlar” (fotopsiya) va markaziy ko‘rish qobiliyatini yo‘qotish, ko‘z o‘tkirligi keskin yo‘qotilganida, ko‘zning to‘r pardasi ko‘chishini gumon qilish mumkin. Oftalmoskopiyada xarakteri paxtasimon o‘choqlar va to‘r pardasi tomirlari yaqinida joylashgan qon quyilishlarini aniqlash mumkin. OIV yuqqan bemorlarda ko‘z o‘tkirligi keskin pasayishida UAV ularni darhol OITS markazi mutaxassisiga yo‘naltirishi lozim. Rivojlanib boruvchi multifokal leykoensefalopatiya (RML) Odatda OITSga chalingan bemorlarning 1-2 foizida uchraydi. Klinikasi: fikrlashning buzilishi, ko‘rish maydonlarining torayishi, gemiparezlar, nutq buzilishi, isitma yo‘qligida harakat koordinatsiyasining buzilishi. magnit- rezonansli tomografiyada – bosh miyaning oq moddasida perfokal shish belgilarisiz past zichlikka ega bo‘lgan keskin farqlanmaydigan o‘choqlar. Kaposhi sarkomasi Qo‘zg‘atuvchisi – 8-tipdagi odam gerpesi virusi. OIV yuqqan shaxslar orasida Kaposhi sarkomasi umumiy aholiga nisbatan 20000 marta, boshqa sababli immunitet tanqisligiga chalinganlarga nisbatan esa 300 marta ko‘p uchraydi. Erkaklarda kasallanish 10-20 marta yuqori. Klinikasi: qattiq, og‘riqsiz, qichishmaydigan, rangi to‘q qizildan to‘q jigar ranggacha bo‘lgan dog‘, toshma, papulalar. Ko‘proq oyoq, yuz, jinsiy a’zolar va og‘iz bo‘shlig‘ida paydo bo‘ladi. Asoratlariga limfedema (limfa dimlanishi tufayli paydo bo‘lgan shish) (ayniqsa, oyoqlar, yuz va tashqi jinsiy a’zolarda) va ichki a’zolarning (ayniqsa, og‘iz bo‘shlig‘i, oshqozon-ichak trakti va o‘pka) shikastlanishi kiradi. 14-rasm. Kaposhi sarkomasi 15-rasm. Milk shilliq qavatidagi Kaposhi carkomasi 16-rasm. Boldirdagi Kaposhi sarkomasi Toksoplazmoz. T. Gondii chaqiradigan latentli infeksiya. Kimyoviy profilaktika olmagan bemorlarning 30 foizida uchraydi. Klinikasida ko‘proq bosh og‘rig‘i, isitma, fe’l-atvor o‘zgarishlari, uyquchanlik, o‘choqli nevrologik belgilar bo‘ladi. magnit-rezonansli tomografiyada chetlarida kontrast to‘planuvchi perifokal shishga ega bo‘lgan 2 va undan ortiq o‘choqlar kuzatiladi. 95 foizdan ko‘p holatlarda T.gondii ga serologik tekshiruvlar ijobiy natija beradi. 17-rasm. Serebraltoksoplazmoz 18-rasm. Serebral toksoplazmoz Kriptokokkli meningit. Qo‘zg‘atuvchisi - Cryptococcus neoformans (zamburug‘), organizmga nafas yo‘llari orqaliyuqadi, ayniqsa kaptarlar yashaydigan joylarda yuqish ehtimoli yuqori. Mazkur kasallik OITSning indikatori sifatida 8-10 foiz bemorlarda, chekuvchilarda esa undan ko‘proq uchraydi. Ushbu patologiya ko‘pincha SD4+limfotsitlarning miqdori 100 mkl-1 dan kam bo‘lganida rivojlanadi. Klinikasi:bemorlarning 75 foizida isitma, bosh og‘rig‘i, qayt qilish, ong buzilishlari uchraydi. Taxminan 10 foizida bosh miyaning shikastlanishi belgilari hamda tutqanoq tutish aniqlanadi. Meningial belgilardan bemorlarning faqat uchdan birida ensa mushaklarining rigidligi mavjud bo‘ladi. Bunday bemorlar uchun fotofobiya, ko‘z o‘tkirligining buzilishi xarakterlidir. Kriptokokkli meningit ko‘pincha orofaringeal kandidoz (31%), o‘pka sil kasalligi (24%) bilan birga keladi. Bundan tashqari, kasallik immunitet tiklanishining yallig‘lanish sindromining namoyon bo‘lishi sifatida ham bo‘lishi mumkin. Diagnostikasi:Kompyuterli tomografiya vamagnit- rezonanslitomografiyako‘pincha me’yorda bo‘ladi. Qo‘zg‘atuvchini sun’iy sharoitda 95-100 foiz holatlarda ajratib olishga erishiladi, antigenlarni ajratib olish (sezgirligi va spetsifikligi >95%). YAkuniy diagnoz orqa miya suyuqligidanantigenlarni yoki sun’iy ravishda qo‘zg‘atuvchini ajratib olish asosida qo‘yiladi. Odatda, orqa miya suyuqligi tarkibida oqsil miqdori ortib ketishi (50-150 mg/dl) va mononuklear pleotsitoz (5-100 mkl) kuzatiladi. Kriptokokkli meningit ba’zan belgilarsiz ham kechishi mumkin. Atipik mikobakteriyalar keltirib chiqargan yuqumli kasalliklar Mycobacterium avium-intracellulare keltirib chiqargan yuqumli kasalliklar boshqa opportunistik infeksiyalarga (kandidoz va boshqa teri kasalliklari, gastrointestinal infeksiyalar: giardiya, kriptospordiya/mikrosporodiya, pnevmotsistali pnevmoniya, sil kasalligi, S gepatiti, sitomegallovirus, toksoplazmoz, kriptokokkli meningit, saraton: limfoma va sarkoma, shu jumladan, nexodjkin limfomasi, Kaposhi sarkomasi) nisbatan kamroq uchraydi. Klinik ko‘rinishi isitma, tungi terlash, diareya, ozib ketish va kaxeksiyani o‘z ichiga oladi. Mikobakteriyalarni bemorning najasi va qonida aniqlash mumkin. Qonning maxsus muhitlarga ekmasi Mycobacterium avium-intracellulare keltirib chiqargan yuqumli kasalliklarning asosiy diagnostika usuli bo‘lib xizmat qiladi. YUqumli kasallikning ko‘rinishlari mavjud bo‘lgan ko‘pchilik bemorlarda bakteriemiya shunday kuchli ifodalanganki, qo‘zg‘atuvchi ko‘pchilik yoki hamma qon ekmalarida aniqlanadi. Disseminirlangan infeksiyada ko‘pincha jigar va iliklar shikastlanganligi sababli, mikobakteriyalarni ushbu a’zolarning bioptatlaridan tayyorlangan va kislotaga chidamli bakteriyalarga bo‘yalgan preparatlarda aniqlash mumkin. BOLALARDA OIV-INFEKSIYASI KECHISHINING XUSUSIYATLARI Evropa mamlakatlarida, ayniqsa SHarqiy Evropada, bolalar orasida OIV- infeksiyasi holatlari soni o‘sishining qayd qilinishi bolalarning sog‘-salomatligi va hayot sifatini yaxshilashga qaratilgan shoshilinch harakatlarni talab qiladi. OIV yuqqan bolalarda turli patologik holatlarni olib borish, umuman olganda, boshqa bolalarniki kabiamalga oshiriladi. OIV yuqqan ko‘pchilik bolalar, bolalar yoshiga xos bo‘lgan kasalliklardan o‘ladilar. Ushbu o‘lim holatlarining ayrimlaridan erta diagnostika va to‘g‘ri davolash yoki odatdagi rejali emlash va ovqatlanishni yaxshilash yordamida omon qolish mumkin. OIVni onadan bolaga yuqish darajasi 15dan 45 foizgachani tashkil qiladi (profilaktika chora-tadbirlarisiz). Statistika ma’lumotlaririvojlangan mamlakatlarda OIVni onadan bolaga yuqish darajasi OIV-infeksiyasini vertikal yo‘l bilan yuqishiga qarshi kompleks profilaktika chora-tadbirlarini amalga oshirilishi, chunonchi, homiladorlik davrida antiretrovirusli terapiya, elektiv kesar kesish va bolani sun’iy ovqatlantirish natijasida ancha pasayganligidan dalolat beradi. Keyingi yillarda bunday yondashishdan O‘zbekistonda ham foydalanila boshlandi. Bolalarda OIV-infeksiyasining klinik namoyon bo‘lishi: Bolalarda OIV-infeksiyasining klinik namoyon bo‘lishi g‘oyat xilma-xil bo‘lishi mumkin. Ayrim bolalarda bir necha yillar davomida begilarsiz kechishi kuzatiladi yoki ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilar paydo bo‘ladi. OIV-infeksiyasi yuqqan boshqa bolalarda esa hayotining birinchi yilidanoq boshlab og‘ir buzilishlar rivojlanadi. Bolada OIV-infeksiyasi yuqqan-yuqmaganligiga tekshiruv bo‘yicha klinik ko‘rsatmalar: Bolaga OIV-infeksiyasi yuqqan-yuqmaganligini tekshiruv bo‘yicha ko‘rsatmalarni aniqlash uchun klinik ko‘rinishlarni 3 guruhga ajratish qulay: 1. OIV-infeksiyasiga juda ham xos bo‘lgan belgilar va sindromlar:  Pnevmotsistli pnevmoniya  Qizilo‘ngach va o‘pka kandidozi  O‘pkadan tashqaridagi kriptokokkoz  O‘pkadan tashqarida sil kasalligi  Salmonellezning invaziv variantlari  Limfoidli interstitsial pnevmonit  Belbog‘simon temiratkining bir paytning o‘zida rivojlanuvchi bir necha o‘choqlari  Kaposhi sarkomasi  Limfoma  Rivojlanib boruvchi multifokal leykoensefalopatiya  Mikobakteriyalar keltirib chiqargan yuqumli kasalliklari (Mycobacterium tuberculosis keltirib chiarganliridan tashqari)  Bir qator yangi paydo bo‘lgan yomon shishlar  Kamdan-kam uchraydigan yuqumli kasalliklar (kriptokokkoz, gistoplazmoz, serebraltoksoplazmoz)  Kaxeksiya (jismoniy rivojlanishning kechikishi, vazn yo‘qotish) 2. OIV-infeksiyasiga xos bo‘lgan belgilar va sindromlar  Og‘ir retsidivli bakterial yuqumli kasalliklar – oxirgi 12 oy davomida bakteriyalar keltirib chiqargan og‘ir yuqumli kasalliklarning (masalan, pnevmoniya, meningit, sepsis, yumshoq to‘qimalarning yallig‘lanishi) uch yoki undan ko‘p holatlari.  Og‘iz bo‘shlig‘ining persistensiyali yoki retsidivli kandidozi – milk, og‘izning yon tomoni va tanglaylardagi shilliq qavatlarda eritema va kul rang-sarg‘ish yupqa pardali karashlar. Bir oylikdan katta bo‘lgan chaqaloqda antibiotiklar bilan davolanmaganida yoki amalga oshiralayotgan davoloshga qaramasdan 30 kundan ortiq davom etayotgan, qaytariluvchi va til sathidan tashqariga tarqalayotgan kandidozning mavjudligi chaqaloqda OIV-infeksiyasini gumon qilishga asos bo‘ladi. 19-rasm. Og‘iz bo‘shlig‘i kandidozi Karashlarni tomoqning orqa devoriga tarqalishi qizilo‘ngach kandidozidan dalolat beradi. 20-rasm. Qizilo‘ngach kandidozi  So‘lak bezlarining kattalishishi – 14 kundan ortiq vaqt davomida, ayrim holatlarda og‘riq va isitma bilan birga, quloq yoni bezlari sohasida (bevosita quloqdan old tomonga) bir yoki ikki tomonlamali shish mavjudligi.  Virusli A,V,S gepatitlari va sitamegovirusli infeksiya kabi hamroh yuqumli kasalliklar bo‘lmaganida biror sababsiz jigarning kattalashishi.  7 kundan ortiq vaqt davomida yoki 7 kunlik davr oralig‘ida bir martadan ko‘p qaytalanuvchi tushunib bo‘lmaydigan genezga ega bo‘lgan persistensiyali va retsidivli isitma (>38°C).  Nevrologik disfunksiyalar – markaziy nerv tizimi funksiyalarining rivojlanib boruvchi buzilishlari, mikrotsefaliya, psixik rivojlanishning kechikishi, harakatlantiruvchi funksiyalarning buzilishi, kognitiv funksiyalar shakllanishining kechikishi yoki yo‘qotilishi, mushaklar gipertonusi, ongning chigallashib ketishi.  Belbog‘simon temiratki (Herpes zoster ) – tana sirtining bir segmenti chegarasida (dermatoma) bir tomondan nervlar bo‘yicha joylashgan og‘riq beruvchi vezikulez toshmalar.  Standart usullar bilan davolab bo‘lmayotgan persistensiyali dermatit (erimitozli-papulasimon toshma). Bundan tashqari, ko‘pincha tirnoqlar va terining zamburug‘li shikastlanishi (shu jumladan boshning sochli qismida), keng ko‘lamli kontagioz mollyusklar kuzatiladi.  Generalizatsiyalashgan limfodenopatiya – biror bir sababsiz ikki va undan ortiq sohada limfa tugunlarining (chovdan tashqari) kattalashishi. 3. OIV-infeksiyasining ko‘pincha uchraydigan belgilari va sindromlari  Surunkali yoki retsidivli o‘rtacha otit –14-kundan ortiq vaqt davomida quloq oqishi.  14 kundan ortiq davom etayotgan persistensiyali va retsidivli diareya  Og‘ir pnevmoniya  O‘pka sil kasalligi  Kardiomiopatiya 21-rasm. Kardiomiopatiya  Bronxoektazlar  Jismoniy rivojlanish sur’atlarining kechikishi  Fe’l-atvor va psixik buzilishlarning rivojlanishi  Ovqat hazm qilishning o‘rtacha va og‘ir buzilishlari: vaznni yo‘qotish yoki chaqaloqning o‘sish va rivojlanish kartasiga muvofiq kutilayotgan vazn qo‘shilishidan asta sekin,lekin muqarrar orqada qolishi. Ayniqsa ko‘krak bilan ovqatlantirilayotgan 6 oylikdan kichik bo‘lgan chaqaloqlarda rivojlanishning kechikish holatlaridaOIV-infeksiyasi mavjudligini gumon qilish mumkin. CHaqaloqda OIV-infeksiyasi yuqqan-yuqmaganligini tekshirish uchun epidemiologik ko‘rsatmalar:  Qon vatarkibiy qismlarining retsipientlari;  Parenteral muolajalar olgan bolalar;  In’eksiya yo‘li bilan giyohvand moddalarni iste’mol qiluvchi bolalar;  Jinsiy zo‘ravonlik qurbonlari;  Jinsiy xizmatlar ko‘rsatuvchi bolalar;  OIV infeksiyasi aniqlangan onalarning emizikli bolalari;  OIV infeksiyasi aniqlangan ota-onalarning 10 yoshga etmagan bolalari;  Homiladorlik va tug‘ish paytida OIV kasalligi yuqqan- yuqmaganligini aniqlash maqsadida tibbiy tekshiruvdan o‘tmagan onalarning bolalari. OIV yuqqan onalardan tug‘ilgan bolalarda OIV-infeksiyasi diagnostikasi. OIV yuqqan onalardan tug‘ilgan barcha bolalarda OIVga qarshi antitanachalar 18 oylik bo‘lgunlariga qadar qonda aylanib yurishi mumkinligini yodda tutish lozim.