MAVZU: OKSYUMORONLI MATNLAR TAHLILI 1. Oksyumoronli matnlar. 2. Oksyumoronli bogʻlanishning modullari. 3. Oksyumoronli matndan misollar tahlil qilish. Oksyumor on Jamiyatdagi har bir sohaning, har bir faoliyatning yuzaga chiqis hi va rivojlanishining o‘z qoidalari hamda uzviyligi mavjuddir. B archa fanlardagi kabi tilshunoslikning ham o‘ziga xos qoidalari b or. Tilning asosiy vazifasi insonlarning bir-birlari bilan o‘zaro m uloqot qilish, ma’lumotlarni kelajak avlodga yetkazishdir. Bu ma qsadni amalga oshirish uchun so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasida i ntonatsiyadan boshlab tovushlar zanjiri, so‘zlarning birikishi, ga plarning ketma-ketligi, fikrning mantiqiyligi kabi qoidalariga am al qilinadi. Eng avvalo, nutqiy muloqot uchun bir-birini maz munan to‘ldiruvchi so‘zlarni biriktirish lozim. Chunki s o‘zlarning bir-biri bilan mantiqan bog‘lanib, ma’lum bir maqsadni ro‘yobga chiqarishining o‘ziga xos qonun-qoi dalari bor. Bunday qonun-qoidalar, so‘zlarning bir-biri b ilan ma’lum bir niyat va maqsadda bog‘lanishi tilshunos likning grammatika qismida o‘rganiladi. Grammatika morfologiya va sintaksisni o‘z ichiga oladi. Morfologiya so‘zning strukturasini: so‘z formalarini, ularning hosil bo‘lish yo‘llarini, so‘zning nutqda o‘zgarish qoidalarini belgilaydi, so‘z turkumlarini o‘rgatadi. Sintaksis esa so‘z birikmasida va gapda so‘zlarning birikish yo‘llari, gapning strukturasi, turlari, gap bo‘laklari bo‘yicha bahs yuritadi. Demak, bundan ko‘rinib turibdiki, morfologiya va sintaksis bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Chunki so‘zlarning morfologik belgisi o‘zgarishi bilan, ularning sintaktik vazifasi ham o‘zgarib boradi. So‘zlar bog‘lanishi uchun ularning ichki tomonlari ham o‘zaro mos kelishi ta’lab qilinadi. Bu ichki moslik so‘zlarning grammatik munosabatga kirishishi ‘ h t h i lik li if d l h kli Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, so‘zlardan turli odatiy so‘z birikmalarini, odatiy kostruksiyalarni hosil qilish uchun komponentlarning ichki va tashqi mosligi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Masalan: kitob o‘qimoq, chiroyli gul, baland bino kabi. Bu yerda kitob o‘qimoq so‘z birikmasidagi qismlarning birikishi leksemalarning biri anglatgan semantik-grammatik talab asosida amalga oshadi. Chunki o‘qimoq so‘zi o‘ziga gazeta, kitob, jurnal, xat kabi; bino so‘zi esa baland, past, katta, kichik, chiroyli kabi belgini bildiruvchi so‘zlar bilan bog‘lanib, semantik-sintaktik valentlikni yuzaga chiqaradi. Tilshunoslikda bir-biri bilan grammatik va semantik jihatdan aloqaga kirib, bir butunlikni tashkil etgan ikki (yo undan ortiq) mustaqil so‘zlarning hokim-tobe bog‘lanishi natijasida hosil bo‘lgan sintaktik qurilma so‘z birikmasi hisoblanadi. Oksyumoron ham so‘z birikmasi kabi shakllansa-da, so‘z birikmasidan qismlarining semantik bog‘lanishidagi uyg‘unlik, moslik bilan farqlanadi. Shuning uchun ham oksyumoron g‘ayriodatiy so‘z birikmasi sifatida baholanadi. Oksyumoron komponentlari so‘zlarning odatiy bog‘lanishidan farqli ravishda bir-biri bilan semantik jihatdan g‘ayriodatiy tarzda Bu gaplar oksyumoron ifoda etgan mazmuniy yadro atrofiga birlashadi va uning mazmun-mohiyatini ochib beradi. Natijada ijodkor oksyumoron orqali butun asarning favqulodda ifodalamoqchi bo‘lgan asosiy g‘oyasini gavdalantirish imkoniyati mavjudligiga ishora qilmoqchi bo‘ladi. Oksyumoronlar nafaqat badiiy nutqda, balki ijtimoiy hayotning barcha tarmoqlarida ham mantiqan bir-biriga zid, qarama-qarshi bo‘lgan shakl, tushuncha, hodisa va jarayonlarni bir nuqtada birlashishi Oksyumoronlarni sintaktik qolipiga ko‘ra, to‘r t turga ajratishimiz mumkin: Gap bo‘lagi qolipidagi oksyumoronlar. So‘z birikmasi qolipidagi oksyumoronlar. Sodda gap qolipidagi oksyumoronlar. Qo‘shma gap qolipidagi oksyumoronlar. 1.Gap bo‘lagi qolipidagi oksyumoronlar. Oksy umoronlar haqida fikr bildirilganida, asosan, sh irin og‘u, muzlagan olov ko‘rinishidagi bir-birig a qarama-qarshi ikki mustaqil leksemalarning birikishidan hosil bo‘lgan so‘z birikmalari ko‘z ol dimizga keladi Xulosa qilib aytadigan bolsak, oksyumoronli har qanday matnni olar ekanmiz, ishni, avvalo, matnning qaysi uslubda ekanligini aniqlashdan boshlaymiz. Nutqimizda uslublarni bayon etish ham matn orqali amalga oshiriladi. Har qanday matn o’zida ma’lum bir uslubni namoyon etadi. Badiiy asarlarda barcha uslublarning qorishiq holda kelishini ham uchratishimiz mumkin. Uni tahlil qilar ekanmiz, oksyumoronli matnlarning qolip va modullariga eʼtibor qaratib tahlil qilishimiz matnni oʻrganishimiz h d l lik h il il di Nazorat savollari: 1. Oksyumoronli matn deganda nimani tushunasiz? 2. Oksyumoron terminlariga izoh bering. 3. Oksyumoronli bogʻlanish qanday bogʻlanish? 4. Badiiy uslubning o’ziga xos jihatlarini sanab bering. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Yo’ldoshev.M. Badiiy matn va uning lingvo poetik tahlili asoslari. T., 2007. 2. Mamajonov.A. Tekst lingvistikasi.— T.,1989. 3. Shomaqsudov.A., Rasulov.I. va boshq. O’zb ek tili stilistikasi.— T.: “O’qituvchi”, 1983. 4. Yo’ldoshev.M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. T.:Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milli y kutubxonasi nashriyoti, 2010.