OLIY TA’LIM MUASSASASIDAGI O‘QUV TARBIYAVIY JARAYONINING BOSQICHLARI

Yuklangan vaqt

2024-08-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

53,7 KB


OLIY TA’LIM MUASSASASIDAGI O‘QUV TARBIYAVIY JARAYONINING BOSQICHLARI Reja: 1.Davlat ta’lim standartlari ta’lim-tarbiya jarayonini loyihalash va boshqarishning yangi turi sifatida. 2.Ta’lim sifatini boshqarish. 3.Ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablar va oliy ta’lim tizimining sifatiga ta’sir etuvchi omillar. 4.Oliy ta’lim tizimida attestatsiya va akkreditatsiyaning ahamiyati va ularni o‘tkazish mexanizmlari 5.Oliy o‘quv yurtida ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarish va loyihalash vositalari. 6.Ta’lim tizimida xodimlarni rag‘batlantirishning turlari. 1.Davlat ta’lim standartlari ta’lim-tarbiya jarayonini loyihalash va boshqarishning yangi turi sifatida. Bilim, uquv va ko‘nikmalari, ya’ni malaka darajasi ishlab chiqarish talablariga javob beruvchi professional kadrlarni tayyorlash va tanlash muammolari uzoq yillardan beri o‘zining dolzarb ahamiyatini saqlab kelmoqda. Mazkur sohada ish ko‘rish va tartibga solishning yanada samaraliroq va ishonchliroq yondashuvlarini yaratish amalga joriy etish zaruriyati hozirgi zamon jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini yechishda inson kapitalining tobora o‘sib borayotgan ahamiyati bilan belgilanadi. Bunday muammolarga ishlab chiqarishni yangilash sur’atlarini yanada jadallashtirish, migratsiya jarayonlarining kuchayishi, yangi global xavflar (ekologiya muammolari, terrorizmga qarshi kurash va b.) kiradi. OLIY TA’LIM MUASSASASIDAGI O‘QUV TARBIYAVIY JARAYONINING BOSQICHLARI Reja: 1.Davlat ta’lim standartlari ta’lim-tarbiya jarayonini loyihalash va boshqarishning yangi turi sifatida. 2.Ta’lim sifatini boshqarish. 3.Ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablar va oliy ta’lim tizimining sifatiga ta’sir etuvchi omillar. 4.Oliy ta’lim tizimida attestatsiya va akkreditatsiyaning ahamiyati va ularni o‘tkazish mexanizmlari 5.Oliy o‘quv yurtida ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarish va loyihalash vositalari. 6.Ta’lim tizimida xodimlarni rag‘batlantirishning turlari. 1.Davlat ta’lim standartlari ta’lim-tarbiya jarayonini loyihalash va boshqarishning yangi turi sifatida. Bilim, uquv va ko‘nikmalari, ya’ni malaka darajasi ishlab chiqarish talablariga javob beruvchi professional kadrlarni tayyorlash va tanlash muammolari uzoq yillardan beri o‘zining dolzarb ahamiyatini saqlab kelmoqda. Mazkur sohada ish ko‘rish va tartibga solishning yanada samaraliroq va ishonchliroq yondashuvlarini yaratish amalga joriy etish zaruriyati hozirgi zamon jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini yechishda inson kapitalining tobora o‘sib borayotgan ahamiyati bilan belgilanadi. Bunday muammolarga ishlab chiqarishni yangilash sur’atlarini yanada jadallashtirish, migratsiya jarayonlarining kuchayishi, yangi global xavflar (ekologiya muammolari, terrorizmga qarshi kurash va b.) kiradi.
Ta’limda davlat standarti nima? Ta’limni standartlashtirish insoniyatning ijtimoiy ongida ro‘y bergan tub o‘zgarishlar tufayli kelib chiqqan zaruratdir. Iqtisodiy ahvoli va taraqqiyot darajasi turlicha bo‘lgan davlatlarda yashovchi barcha kishilarning fikrlash darajasini iloji boricha bir xil holatga keltirish ehtiyoji paydo bo‘ldi. Bu holat ta’lim standartlari deb atalmish tushunchani yuzaga chiqardi. Standartni ishlab chiqishda talabani haddan tashqari zo‘riqtirib yubormaslik talablariga riya qilish, ya’ni u o‘quvchi yoshiga mos, uni bajarishga qurbi yetadigan darajada bo‘lishi kerak. Albatta, ta’lim oluvchining qiziqishi, xohishi, ehtiyoji hisobga olinishi lozim. Davlat va jamiyat ta’lim muassasalari oldiga muayyan ijtimoiy buyurtmalar qo‘yayotgan ekan, o‘sha muassasalar tomonidan tayyorlanadigan kadr egallashi lozim bo‘lgan ijtimoiy sifatlarning minimal chegarasini ham ko‘rsatib berishi tabiiydir. Ta’lim oluvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va ma’naviy sifatlarning eng quyi miqdori ilmiy asoslarda belgilab berilgan rasmiy pedagogik hujjat - davlat ta’lim standarti hisoblanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, DTS nazorat vositasi, ayni vaqtda, ta’lim muassasalarida ko‘zlangan ko‘rsatkichlarni qo‘lga kiritish uchun zarur bo‘lgan sharoitni belgilash o‘lchovi hamdir. Davlat ta’lim standartlarining ikki asosiy vazifasini alohida ta’kidlab qo‘rsatish mumkin. Bunday standartlar o‘quvchilarga beriladigan ta’lim mazmunining majburiy minimumini hamda bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar majmuasini belgilab beradi. Ta’lim mazmunining majburiy minimumi o‘quv dasturlari va darsliklarda to‘liq o‘z ifodasini topishi shart. Bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga ko‘ra o‘quvchi muayyan bosqichda egallashi shart bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarining minimal miqdori belgilanadi. Ta’limda davlat standarti nima? Ta’limni standartlashtirish insoniyatning ijtimoiy ongida ro‘y bergan tub o‘zgarishlar tufayli kelib chiqqan zaruratdir. Iqtisodiy ahvoli va taraqqiyot darajasi turlicha bo‘lgan davlatlarda yashovchi barcha kishilarning fikrlash darajasini iloji boricha bir xil holatga keltirish ehtiyoji paydo bo‘ldi. Bu holat ta’lim standartlari deb atalmish tushunchani yuzaga chiqardi. Standartni ishlab chiqishda talabani haddan tashqari zo‘riqtirib yubormaslik talablariga riya qilish, ya’ni u o‘quvchi yoshiga mos, uni bajarishga qurbi yetadigan darajada bo‘lishi kerak. Albatta, ta’lim oluvchining qiziqishi, xohishi, ehtiyoji hisobga olinishi lozim. Davlat va jamiyat ta’lim muassasalari oldiga muayyan ijtimoiy buyurtmalar qo‘yayotgan ekan, o‘sha muassasalar tomonidan tayyorlanadigan kadr egallashi lozim bo‘lgan ijtimoiy sifatlarning minimal chegarasini ham ko‘rsatib berishi tabiiydir. Ta’lim oluvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va ma’naviy sifatlarning eng quyi miqdori ilmiy asoslarda belgilab berilgan rasmiy pedagogik hujjat - davlat ta’lim standarti hisoblanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, DTS nazorat vositasi, ayni vaqtda, ta’lim muassasalarida ko‘zlangan ko‘rsatkichlarni qo‘lga kiritish uchun zarur bo‘lgan sharoitni belgilash o‘lchovi hamdir. Davlat ta’lim standartlarining ikki asosiy vazifasini alohida ta’kidlab qo‘rsatish mumkin. Bunday standartlar o‘quvchilarga beriladigan ta’lim mazmunining majburiy minimumini hamda bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar majmuasini belgilab beradi. Ta’lim mazmunining majburiy minimumi o‘quv dasturlari va darsliklarda to‘liq o‘z ifodasini topishi shart. Bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasiga ko‘ra o‘quvchi muayyan bosqichda egallashi shart bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarining minimal miqdori belgilanadi.
2.Ta’lim sifatini boshqarish. O‘zbekistonda ta’limni isloh qilishning bosh yo‘nalishlaridan biri uning sifatini oshirishdir. Hozirgi vaqtgacha ta’limning sifati muammosiga nisbatan har xil yondashuvlar shakllangan: kimdir bu muammoga boshqaruv muammosi sifatida qaraydi, kimdir mutaxassislarni tayyorlash sifati muammolari to‘g‘risida so‘z yuritadi, kimdir oliy o‘quv yurtlari uchun ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari va darsliklarining sifati haqida gapiradi, kimdir o‘quv jarayonini tashkil etish sifati haqida so‘z yuritadi. Кадрлар тайёрлаш миллий моделига мувофиқ ДТС ишлаб чиқиш тамойилларининг асосийлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: гуманитарлаш ва инсонпарварлаш назарийлаштириш (фундаментализация) умумтаълимий ва касбий тайёрлов таълим – касбий программа долзарблиги талабаларнинг академик зарбдорлиги фанлар қисмлари ва гуруҳларнинг уйғунлиги мустақил давом эттириш имкониятларини кенгайтириш сифатнинг кўп босқичли назорати. 2.Ta’lim sifatini boshqarish. O‘zbekistonda ta’limni isloh qilishning bosh yo‘nalishlaridan biri uning sifatini oshirishdir. Hozirgi vaqtgacha ta’limning sifati muammosiga nisbatan har xil yondashuvlar shakllangan: kimdir bu muammoga boshqaruv muammosi sifatida qaraydi, kimdir mutaxassislarni tayyorlash sifati muammolari to‘g‘risida so‘z yuritadi, kimdir oliy o‘quv yurtlari uchun ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari va darsliklarining sifati haqida gapiradi, kimdir o‘quv jarayonini tashkil etish sifati haqida so‘z yuritadi. Кадрлар тайёрлаш миллий моделига мувофиқ ДТС ишлаб чиқиш тамойилларининг асосийлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: гуманитарлаш ва инсонпарварлаш назарийлаштириш (фундаментализация) умумтаълимий ва касбий тайёрлов таълим – касбий программа долзарблиги талабаларнинг академик зарбдорлиги фанлар қисмлари ва гуруҳларнинг уйғунлиги мустақил давом эттириш имкониятларини кенгайтириш сифатнинг кўп босқичли назорати.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazining Kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish, pedagog kadrlar va ta’lim muassasalarini attestatsiya qilish boshqarmasi negizida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi tashkil etildi. E.M.Korotkov fikriga ko‘ra, ta’limning sifati – bu mutaxassisning kasbiy faoliyatni iqtisodiyotning hozirgi talablariga muvofiq samarali amalga oshirishga qodirligini belgilovchi professional ong tavsiflari majmuidir. Bizningcha, oliy ta’limning sifati (natija sifatidagi) oliy ta’limning rang-barang ehtiyojlar, maqsadlar, talablar va me’yorlarga muvofiqligidir. Hozirgi vaqtda ta’limning sifati o‘quv yurti va mamlakat oliy maktabining raqobatbardoshlik darajasini belgilovchi muhim tavsiflardan biridir. Muayyan oliy o‘quv yurtida ta’limning sifati buyurtmachiga taklif qilinuvchi ta’lim xizmatlari majmuini ham o‘z ichiga oladi. Ta’limning sifati boshqariladigan jarayon bo‘lishi lozim. Oliy o‘quv yurti uch sub’ekt – ta’lim jarayoni buyurtmachilari: ta’lim oluvchi shaxs, malakali kadrlarga muhtoj ishlab chiqarish va ta’lim jarayonining kafolatchisi sanalgan davlatga ta’lim xizmatlarini ko‘rsatadi. Sifat muhim kategoriyalardan biri bo‘lib, unga muvofiq xalqaro amaliyotda besh asosiy yo‘nalish ajratiladi: - birinchi: ta’limning sifatini ta’minlash – oliy o‘quv yurtining nufuzini oshirish, chunki bunday oliy o‘quv yurtining bitiruvchisi mehnat bozorida qulayroq mavqega ega bo‘ladi; - ikkinchi: ta’lim standartlariga muvofiqlik; - uchinchi: mijozni qanoatlantiruvchi ta’limgina sifatli hisoblanishi mumkin; - to‘rtinchi: iste’molchi sifatni belgilaydi va uning har qanday istagi bajo keltiriladi. Eng muhimi, oliy o‘quv yurti bunga pul oladi; - beshinchi: oliy o‘quv jamiyatga, o‘zi joylashgan mintaqaga foyda keltiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazining Kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish, pedagog kadrlar va ta’lim muassasalarini attestatsiya qilish boshqarmasi negizida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi tashkil etildi. E.M.Korotkov fikriga ko‘ra, ta’limning sifati – bu mutaxassisning kasbiy faoliyatni iqtisodiyotning hozirgi talablariga muvofiq samarali amalga oshirishga qodirligini belgilovchi professional ong tavsiflari majmuidir. Bizningcha, oliy ta’limning sifati (natija sifatidagi) oliy ta’limning rang-barang ehtiyojlar, maqsadlar, talablar va me’yorlarga muvofiqligidir. Hozirgi vaqtda ta’limning sifati o‘quv yurti va mamlakat oliy maktabining raqobatbardoshlik darajasini belgilovchi muhim tavsiflardan biridir. Muayyan oliy o‘quv yurtida ta’limning sifati buyurtmachiga taklif qilinuvchi ta’lim xizmatlari majmuini ham o‘z ichiga oladi. Ta’limning sifati boshqariladigan jarayon bo‘lishi lozim. Oliy o‘quv yurti uch sub’ekt – ta’lim jarayoni buyurtmachilari: ta’lim oluvchi shaxs, malakali kadrlarga muhtoj ishlab chiqarish va ta’lim jarayonining kafolatchisi sanalgan davlatga ta’lim xizmatlarini ko‘rsatadi. Sifat muhim kategoriyalardan biri bo‘lib, unga muvofiq xalqaro amaliyotda besh asosiy yo‘nalish ajratiladi: - birinchi: ta’limning sifatini ta’minlash – oliy o‘quv yurtining nufuzini oshirish, chunki bunday oliy o‘quv yurtining bitiruvchisi mehnat bozorida qulayroq mavqega ega bo‘ladi; - ikkinchi: ta’lim standartlariga muvofiqlik; - uchinchi: mijozni qanoatlantiruvchi ta’limgina sifatli hisoblanishi mumkin; - to‘rtinchi: iste’molchi sifatni belgilaydi va uning har qanday istagi bajo keltiriladi. Eng muhimi, oliy o‘quv yurti bunga pul oladi; - beshinchi: oliy o‘quv jamiyatga, o‘zi joylashgan mintaqaga foyda keltiradi.
Zamonaviy raqobatbardosh oliy o‘quv yurti o‘z ishining sifatini boshqarishga qodir tizimga ega bo‘lishi lozim. Ayni shu sababli jahon oliy ta’lim amaliyotida sifatni boshqarish tizimlarini ishlab chiqishga katta e’tibor qaratiladi. 3.Ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablar va oliy ta’lim tizimining sifatiga ta’sir etuvchi omillar. Bozor sharoitida xo‘jalik yuritishda ta’limga qo‘yiladigan talablar o‘zgaradi – bugungi kunda ular ko‘p jihatdan muayyan mutaxassislarga bo‘lgan talabni shakllantiruvchi ish beruvchi tomonidan belgilanadi. Bu oliy o‘quv yurti bitiruvchisi katta hajmda kasbiy bilim, uquv va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozimligini anglatadi. Ularning mavjudligini tegishli diplom tasdiqlaydi. Ta’limning sifatini oliy o‘quv yurti bitiruvchisi malakasining ish joyi talablariga muvofiqligi sifatida tavsiflash mumkin. Mazkur talablar Davlat ta’lim standartlari bilan belgilanadi. Mutaxassislar tayyorlash sifatini belgilovchi pirovard ko‘rsatkichlar ular ta’lim muddati mobaynida o‘zlashtirgan bilimlar, uquv va ko‘nikmalardir. Ta’limning sifati asosan uning O‘zR “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida ta’riflangan maqsadi bilan belgilanadi: shaxs va jamiyatning professional tayyorlangan kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish. Quyidagilar ta’lim sifatining eng muhim tavsiflari hisoblanadi: 1. Bilimlar hajmi. U kasbiy faoliyatni amalga oshirishga muvofiq kelishi lozim. Bunda bilimlar miqdori olingan axborot miqdori emasligini tushunish kerak. 2. Bilimlar tuzilishi – turli tipdagi bilimlar bilan fan va faoliyatning turli sohalariga mansublik nisbati. Bilimlarning unumdorligi va amaliy qimmati ularning uyg‘unligiga bog‘liq bo‘ladi. 3. Professional fikrlash uslubi, ya’ni bilimlarni boshqarish qobiliyati va ulardan amaliy faoliyatda samarali foydalanish imkoniyati. Ko‘pincha bitiruvchi o‘zi olgan Zamonaviy raqobatbardosh oliy o‘quv yurti o‘z ishining sifatini boshqarishga qodir tizimga ega bo‘lishi lozim. Ayni shu sababli jahon oliy ta’lim amaliyotida sifatni boshqarish tizimlarini ishlab chiqishga katta e’tibor qaratiladi. 3.Ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablar va oliy ta’lim tizimining sifatiga ta’sir etuvchi omillar. Bozor sharoitida xo‘jalik yuritishda ta’limga qo‘yiladigan talablar o‘zgaradi – bugungi kunda ular ko‘p jihatdan muayyan mutaxassislarga bo‘lgan talabni shakllantiruvchi ish beruvchi tomonidan belgilanadi. Bu oliy o‘quv yurti bitiruvchisi katta hajmda kasbiy bilim, uquv va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozimligini anglatadi. Ularning mavjudligini tegishli diplom tasdiqlaydi. Ta’limning sifatini oliy o‘quv yurti bitiruvchisi malakasining ish joyi talablariga muvofiqligi sifatida tavsiflash mumkin. Mazkur talablar Davlat ta’lim standartlari bilan belgilanadi. Mutaxassislar tayyorlash sifatini belgilovchi pirovard ko‘rsatkichlar ular ta’lim muddati mobaynida o‘zlashtirgan bilimlar, uquv va ko‘nikmalardir. Ta’limning sifati asosan uning O‘zR “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida ta’riflangan maqsadi bilan belgilanadi: shaxs va jamiyatning professional tayyorlangan kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish. Quyidagilar ta’lim sifatining eng muhim tavsiflari hisoblanadi: 1. Bilimlar hajmi. U kasbiy faoliyatni amalga oshirishga muvofiq kelishi lozim. Bunda bilimlar miqdori olingan axborot miqdori emasligini tushunish kerak. 2. Bilimlar tuzilishi – turli tipdagi bilimlar bilan fan va faoliyatning turli sohalariga mansublik nisbati. Bilimlarning unumdorligi va amaliy qimmati ularning uyg‘unligiga bog‘liq bo‘ladi. 3. Professional fikrlash uslubi, ya’ni bilimlarni boshqarish qobiliyati va ulardan amaliy faoliyatda samarali foydalanish imkoniyati. Ko‘pincha bitiruvchi o‘zi olgan
bilimlarni amaliy faoliyat vazifalari bilan bog‘lay olmaydi. Bu yerda fikrlash uslubi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. U gumanitar yoki texnokratik, strategik yoki pragmatik, dialektik yoki formal bo‘lishi mumkin. Fikrlash uslubi – bilimlarni amaliy faoliyatda voqelik talabiga muvofiq biriktira olish qobiliyati. 4. Vaqt omili: kasbiy muammolar va vazifalarni yechishda vaqtni taqsimlash va undan foydalanish ko‘nikmasi. 5. Rollarga nisbatan mo‘ljalni shakllantirish: muayyan faoliyat turlarigagina emas, balki ma’lum rollarga ham tayyorlash. Bunda mutaxassis o‘z ishi o‘zgarganida, agar u turli rollarni, masalan, tashabbuschi, bajaruvchi, ekspert, maslahatchi, hakam rollarini bajarsa, professional funksiyalarni bajarish uchun javobgar bo‘lishini nazarda tutadi. 6. Ish uslubini belgilash. Ta’lim jarayonida mutaxassisning kasbiy faoliyat haqidagi tasavvurlarini shakllantirishda ustuvor omillar mavjud bo‘lib, ular uning tafakkuridan mustahkam o‘rin oladi va keyinchalik uning ish uslubini belgilaydi. 7. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish ko‘nikmalari – kasbiy faoliyatning muhim omillaridan biri. Masalan, qarorlar qabul qilish jarayoni menejerdan o‘zining barcha kasbiy bilim va ko‘nikmalarini ishga solishni talab etadi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish qobiliyati – bu ma’lum darajada ta’lim jarayonining amaliy mahsuli. 8. Bozor vaziyatlarining turli sharoitlarida xulq-atvor strategiyalarini ishlab chiqish ko‘nikmalari va qobiliyatlari. Strategiya – qarorlar ishlab chiqishgina emas, balki maqsadlar va mo‘ljallarni belgilash, voqealarni tushunish va oldindan ko‘ra bilish, asosli biznes-rejani tuzish, kerakli strategiyalarni tanlash va sharoit o‘zgarganida ularni o‘zgartirish. bilimlarni amaliy faoliyat vazifalari bilan bog‘lay olmaydi. Bu yerda fikrlash uslubi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. U gumanitar yoki texnokratik, strategik yoki pragmatik, dialektik yoki formal bo‘lishi mumkin. Fikrlash uslubi – bilimlarni amaliy faoliyatda voqelik talabiga muvofiq biriktira olish qobiliyati. 4. Vaqt omili: kasbiy muammolar va vazifalarni yechishda vaqtni taqsimlash va undan foydalanish ko‘nikmasi. 5. Rollarga nisbatan mo‘ljalni shakllantirish: muayyan faoliyat turlarigagina emas, balki ma’lum rollarga ham tayyorlash. Bunda mutaxassis o‘z ishi o‘zgarganida, agar u turli rollarni, masalan, tashabbuschi, bajaruvchi, ekspert, maslahatchi, hakam rollarini bajarsa, professional funksiyalarni bajarish uchun javobgar bo‘lishini nazarda tutadi. 6. Ish uslubini belgilash. Ta’lim jarayonida mutaxassisning kasbiy faoliyat haqidagi tasavvurlarini shakllantirishda ustuvor omillar mavjud bo‘lib, ular uning tafakkuridan mustahkam o‘rin oladi va keyinchalik uning ish uslubini belgilaydi. 7. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish ko‘nikmalari – kasbiy faoliyatning muhim omillaridan biri. Masalan, qarorlar qabul qilish jarayoni menejerdan o‘zining barcha kasbiy bilim va ko‘nikmalarini ishga solishni talab etadi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish qobiliyati – bu ma’lum darajada ta’lim jarayonining amaliy mahsuli. 8. Bozor vaziyatlarining turli sharoitlarida xulq-atvor strategiyalarini ishlab chiqish ko‘nikmalari va qobiliyatlari. Strategiya – qarorlar ishlab chiqishgina emas, balki maqsadlar va mo‘ljallarni belgilash, voqealarni tushunish va oldindan ko‘ra bilish, asosli biznes-rejani tuzish, kerakli strategiyalarni tanlash va sharoit o‘zgarganida ularni o‘zgartirish.
Boshqaruv qarorlarini va mehnat faoliyatining samarali strategiyalarini ishlab chiqish ko‘nikmalariga maxsus ish o‘yinlari yordamida baho berish mumkin. Ular bozor iqtisodiyoti sharoitida mutaxassisning muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlarini namoyish etadi. 4.Oliy ta’lim tizimida attestatsiya va akkreditatsiyaning ahamiyati va ularni o‘tkazish mexanizmlari. Attestatsiya – xodim o‘z faoliyatini qay darajada samarali amalga oshirishiga baho berish. Tashkilotda attestatsiyalar umumiy tushunchasi bilan bir qatorda Performance Assessment – natijalarga baho berish, Personnel Evaluation – xodimlarga baho berish, Personal Performance Appraisal – shaxsiy yutuqlarga baho berish, Assessment – shaxsiy fazilatlarga baho berish atamalari ham qo‘llaniladi. Attestatsiyani o‘tkazish quyidagi vazifalarni hal qilish imkoniyatini beradi: - asosiy ta’lim dasturi bo‘yicha ta’lim jarayonining holati haqida aniq axborot olish; - bitiruvchilarni tayyorlash mazmuni va sifatining Davlat ta’lim standartlari talablariga muvofiqligi darajasini aniqlash; - oliy o‘quv yurti tarkibiy bo‘linmalarining ta’lim faoliyatida ijobiy va salbiy jarayonlarni aniqlash; - attestatsiya jarayonida aniqlangan muammolarning sabablari va ularni yechish yo‘llarini aniqlash. Attestatsiyani tashkil etish va o‘tkazishda muayyan shartlarga rioya qilish lozim. Birinchidan, baholash tizimi mumkin qadar ob’ektiv bo‘lishi va xodimlar tomonidan ob’ektiv mezonlar sifatida idrok etilishi, aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, baholash natijalari sir tutilishi, ya’ni xodim, rahbar va kadrlar bilan ishlash bo‘limigagina ma’lum bo‘lishi lozim. Attestatsiya jarayonida xodim faoliyatining turli tomonlari, uning xulq-atvori, shaxsiy fazilatlariga baho beriladi. Attestatsiya oliy o‘quv yurtlarida asosiy ta’lim dasturlarini tayyorlash sifatini davlat tomonidan nazorat qilish shakli hisoblanadi. U bitiruvchilarning tayyorgarlik Boshqaruv qarorlarini va mehnat faoliyatining samarali strategiyalarini ishlab chiqish ko‘nikmalariga maxsus ish o‘yinlari yordamida baho berish mumkin. Ular bozor iqtisodiyoti sharoitida mutaxassisning muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlarini namoyish etadi. 4.Oliy ta’lim tizimida attestatsiya va akkreditatsiyaning ahamiyati va ularni o‘tkazish mexanizmlari. Attestatsiya – xodim o‘z faoliyatini qay darajada samarali amalga oshirishiga baho berish. Tashkilotda attestatsiyalar umumiy tushunchasi bilan bir qatorda Performance Assessment – natijalarga baho berish, Personnel Evaluation – xodimlarga baho berish, Personal Performance Appraisal – shaxsiy yutuqlarga baho berish, Assessment – shaxsiy fazilatlarga baho berish atamalari ham qo‘llaniladi. Attestatsiyani o‘tkazish quyidagi vazifalarni hal qilish imkoniyatini beradi: - asosiy ta’lim dasturi bo‘yicha ta’lim jarayonining holati haqida aniq axborot olish; - bitiruvchilarni tayyorlash mazmuni va sifatining Davlat ta’lim standartlari talablariga muvofiqligi darajasini aniqlash; - oliy o‘quv yurti tarkibiy bo‘linmalarining ta’lim faoliyatida ijobiy va salbiy jarayonlarni aniqlash; - attestatsiya jarayonida aniqlangan muammolarning sabablari va ularni yechish yo‘llarini aniqlash. Attestatsiyani tashkil etish va o‘tkazishda muayyan shartlarga rioya qilish lozim. Birinchidan, baholash tizimi mumkin qadar ob’ektiv bo‘lishi va xodimlar tomonidan ob’ektiv mezonlar sifatida idrok etilishi, aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. Ikkinchidan, baholash natijalari sir tutilishi, ya’ni xodim, rahbar va kadrlar bilan ishlash bo‘limigagina ma’lum bo‘lishi lozim. Attestatsiya jarayonida xodim faoliyatining turli tomonlari, uning xulq-atvori, shaxsiy fazilatlariga baho beriladi. Attestatsiya oliy o‘quv yurtlarida asosiy ta’lim dasturlarini tayyorlash sifatini davlat tomonidan nazorat qilish shakli hisoblanadi. U bitiruvchilarning tayyorgarlik
darajasini oshirishni, ta’lim tizimini moliyalashtirish uchun ajratilayotgan davlat byudjeti mablag‘laridan samarali foydalanishni nazarda tutadi. Attestatsiya natijalariga muvofiq oliy o‘quv yurtini akkreditatsiyadan o‘tkazish amalga oshiriladi. Bu tadbirning maqsadi – oliy o‘quv yurtining maqomini va mutaxassislar tayyorlash yo‘nalishlari (ixtisosliklar) ro‘yxatini belgilash. Oliy o‘quv yurtining davlat akkreditatsiyasi uning faoliyatini byudjetdan moliyalashtirish uchun asos hisoblanadi. Oliy o‘quv yurti asosiy kasb-hunar ta’lim dasturlarini, shuningdek ularni amalga oshirish texnologiyasini mustaqil ishlab chiqadi va qabul qiladi. Oliy o‘quv yurtida davlat ta’lim standartlari talablarining bajarilishi ustidan nazoratni test markazi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi bilan hamkorlikda amalga oshiradi. Tashqi ekspertiza natijalariga ko‘ra akkreditatsiyadan o‘tkazish to‘g‘risidagi qarorni Attestatsiya komissiyasi qabul qiladi. Komissiya qarorida quyidagilar aks ettiriladi: - attestatsion ekspertiza va ko‘rsatkichlarga baho berish natijalariga ko‘ra oliy o‘quv yuritini akkrediatsiyadan o‘tgan (yoki o‘tmagan) deb topish to‘g‘risida xulosalar; - o‘quv yurtining davlat maqomini (tipi va turini) belgilash; - oliy o‘quv yurtiga qonun hujjatlarida belgilangan huquqlar va vakolatlarni davlat nomidan muayyan muddatga berish. Qoidaga binoan oliy o‘quv yurtini akkreditatsiya qilish har besh yilda bir marta o‘tkaziladi. Akkreditatsiya ixtiyoriy – hukumatga aloqadorsiz (AQShda) va majburiy – hukumatga aloqador (G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida) bo‘lishi mumkin. Har ikki holda ham akkreditatsiyadan o‘tkazuvchi tashkilot tan olish mezonini belgilaydi, mazkur mezonlarga ta’lim muassasalari muvofiqligini belgilash maqsadida joylarda tekshiruvlar tashkil etadi va ta’lim muassasasi hamda uning tayyorlov dasturlariga akkreditlangan maqomini berish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Bundan tashqari, attestatsiya va o‘z-o‘zini attestatsiyalash bir-biri bilan turlicha muddat va darajasini oshirishni, ta’lim tizimini moliyalashtirish uchun ajratilayotgan davlat byudjeti mablag‘laridan samarali foydalanishni nazarda tutadi. Attestatsiya natijalariga muvofiq oliy o‘quv yurtini akkreditatsiyadan o‘tkazish amalga oshiriladi. Bu tadbirning maqsadi – oliy o‘quv yurtining maqomini va mutaxassislar tayyorlash yo‘nalishlari (ixtisosliklar) ro‘yxatini belgilash. Oliy o‘quv yurtining davlat akkreditatsiyasi uning faoliyatini byudjetdan moliyalashtirish uchun asos hisoblanadi. Oliy o‘quv yurti asosiy kasb-hunar ta’lim dasturlarini, shuningdek ularni amalga oshirish texnologiyasini mustaqil ishlab chiqadi va qabul qiladi. Oliy o‘quv yurtida davlat ta’lim standartlari talablarining bajarilishi ustidan nazoratni test markazi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi bilan hamkorlikda amalga oshiradi. Tashqi ekspertiza natijalariga ko‘ra akkreditatsiyadan o‘tkazish to‘g‘risidagi qarorni Attestatsiya komissiyasi qabul qiladi. Komissiya qarorida quyidagilar aks ettiriladi: - attestatsion ekspertiza va ko‘rsatkichlarga baho berish natijalariga ko‘ra oliy o‘quv yuritini akkrediatsiyadan o‘tgan (yoki o‘tmagan) deb topish to‘g‘risida xulosalar; - o‘quv yurtining davlat maqomini (tipi va turini) belgilash; - oliy o‘quv yurtiga qonun hujjatlarida belgilangan huquqlar va vakolatlarni davlat nomidan muayyan muddatga berish. Qoidaga binoan oliy o‘quv yurtini akkreditatsiya qilish har besh yilda bir marta o‘tkaziladi. Akkreditatsiya ixtiyoriy – hukumatga aloqadorsiz (AQShda) va majburiy – hukumatga aloqador (G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida) bo‘lishi mumkin. Har ikki holda ham akkreditatsiyadan o‘tkazuvchi tashkilot tan olish mezonini belgilaydi, mazkur mezonlarga ta’lim muassasalari muvofiqligini belgilash maqsadida joylarda tekshiruvlar tashkil etadi va ta’lim muassasasi hamda uning tayyorlov dasturlariga akkreditlangan maqomini berish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Bundan tashqari, attestatsiya va o‘z-o‘zini attestatsiyalash bir-biri bilan turlicha muddat va