OMMAMIY (DAVLAT) XIZMATLAR

Yuklangan vaqt

2025-09-07

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

36

Faytl hajmi

41,4 KB


OMMAMIY (DAVLAT) XIZMATLAR MAVZU DOIRASIDA KO'RIB CHIQILADIGAN ASOSIY MASALALAR: 1. Davlat xizmati tushunchasi va mohiyati. 2. Davlat xizmatining asosiy prinsplari. 3. Davlat xizmatining huquqiy asoslari. 4. Davlat xizmatiga kirish, o`tash va tugatish. 5. Davlat xizmatchisi tushunchasi uning xususiyatlari va turlari. 6. Davlat xizmatchisining huquqiy maqomi. 7. Davlat xizmatchilarini rag`batlantirish va javobgarlikga tortish. 1 Davlat xizmati tushunchasi va mohiyati. Avvalo davlat xizmati mohiyatini va uning asosiy xususiyatlarini aniqlashdan oldin, insonlar tomonidan amalga oshiriladigan ijtimoiy- foydali faoliyat turlari to`g`risida tushuncha xosil qilish lozim. Bular: 1) Tovarlar va moddiy boyliklar ishlab chiqarish, ma`lum bir xizmatlar ko`rsatish. 2) Nomoddiy boyliklar (ma`naviy) yaratish, kitoblar, kino va vidieolar yaratish. Logotip
OMMAMIY (DAVLAT) XIZMATLAR MAVZU DOIRASIDA KO'RIB CHIQILADIGAN ASOSIY MASALALAR: 1. Davlat xizmati tushunchasi va mohiyati. 2. Davlat xizmatining asosiy prinsplari. 3. Davlat xizmatining huquqiy asoslari. 4. Davlat xizmatiga kirish, o`tash va tugatish. 5. Davlat xizmatchisi tushunchasi uning xususiyatlari va turlari. 6. Davlat xizmatchisining huquqiy maqomi. 7. Davlat xizmatchilarini rag`batlantirish va javobgarlikga tortish. 1 Davlat xizmati tushunchasi va mohiyati. Avvalo davlat xizmati mohiyatini va uning asosiy xususiyatlarini aniqlashdan oldin, insonlar tomonidan amalga oshiriladigan ijtimoiy- foydali faoliyat turlari to`g`risida tushuncha xosil qilish lozim. Bular: 1) Tovarlar va moddiy boyliklar ishlab chiqarish, ma`lum bir xizmatlar ko`rsatish. 2) Nomoddiy boyliklar (ma`naviy) yaratish, kitoblar, kino va vidieolar yaratish.
3) Ilmiy ma`daniy faoliyatni boshqarish. 4) Davlat xizmatini amalga oshirishni ( ilmiy, ma`muriy-siyosiy) boshqarish. 5) Nodavlat va notijorat, diniy, xarbiy tashkilotlarda faoliyat yuritish. 6) Jamiyatning turli sohalarida extiyojni qondirish. Demak bularning barchasi inson faoliyati bilan bog`liq bo`lgan xizmat hisoblanadi. Insonlarning davlat va jamiyatning maqsad faoliyat yo`nalishi bu-xizmatdir. Xizmat- boshqaruv, davlat faoliyatini amalga oshirish, ahololiga ijtimoiy-madaniy xizmat ko`rsatishdan iboratdir. Xizmat turiga davlat xizmatini amalga oshirish ham kiradi. Davlat xizmati nima? U mohiyatiga ko`ra qanday xizmat turi? Davlat xizmati bu- qonunlar asosida ommaviy boshqaruv organiga ( davlat boshqaruvi yoki xo`jalik boshqaruvi) rasmiy ravishda yuklatilgan funksiya vazifa va vakolatlarni amalga oshirish kompentensiyasiga ega bo`lgan, vertikal bo`ysunishga asoslangan ijiro hokimyati faoliyatidir. Davlat xizmati tushunchasi keng ma`noda davlat organlari tomonidan boshqaruvning kadrlar funksiyasini amalga oshirish, davlat organlari apparatida doimiy yoki vaqtincha mansabni egallab turgan hamda davlat byudjetidan mablag` bilan ta`minlanadigan barcha shaxslarning faoliyatidir. Davlat xzizmati davlat apparatini boshqarishni tashkil etish va xududiy tartibga solish bo`yicha davlat faoliyatining asosiy turlaridan biri bo`lib, davlat oldida turgan vazifalarni samarali oshirilishini ta`minlaydi. O`zbekiston Respublikasi davlat xizmatining asosiy maqsadi o`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qoidalari bilan belgilangan prinsplar va talablarga asoslanib, davlat funksiyalarini amalga oshiorish, uning vazifalarini bajarish, jamioyat va aholi extiyojlarini qondirilishini ta`minlashdan iboratdir. Davlat xizmati tushunchasiga adabiyotlarda turlicha ta`riflar keltirilgan. Masalan; "slovar Ad-nogo iryaba" lug`atida Rus tilida Logotip
3) Ilmiy ma`daniy faoliyatni boshqarish. 4) Davlat xizmatini amalga oshirishni ( ilmiy, ma`muriy-siyosiy) boshqarish. 5) Nodavlat va notijorat, diniy, xarbiy tashkilotlarda faoliyat yuritish. 6) Jamiyatning turli sohalarida extiyojni qondirish. Demak bularning barchasi inson faoliyati bilan bog`liq bo`lgan xizmat hisoblanadi. Insonlarning davlat va jamiyatning maqsad faoliyat yo`nalishi bu-xizmatdir. Xizmat- boshqaruv, davlat faoliyatini amalga oshirish, ahololiga ijtimoiy-madaniy xizmat ko`rsatishdan iboratdir. Xizmat turiga davlat xizmatini amalga oshirish ham kiradi. Davlat xizmati nima? U mohiyatiga ko`ra qanday xizmat turi? Davlat xizmati bu- qonunlar asosida ommaviy boshqaruv organiga ( davlat boshqaruvi yoki xo`jalik boshqaruvi) rasmiy ravishda yuklatilgan funksiya vazifa va vakolatlarni amalga oshirish kompentensiyasiga ega bo`lgan, vertikal bo`ysunishga asoslangan ijiro hokimyati faoliyatidir. Davlat xizmati tushunchasi keng ma`noda davlat organlari tomonidan boshqaruvning kadrlar funksiyasini amalga oshirish, davlat organlari apparatida doimiy yoki vaqtincha mansabni egallab turgan hamda davlat byudjetidan mablag` bilan ta`minlanadigan barcha shaxslarning faoliyatidir. Davlat xzizmati davlat apparatini boshqarishni tashkil etish va xududiy tartibga solish bo`yicha davlat faoliyatining asosiy turlaridan biri bo`lib, davlat oldida turgan vazifalarni samarali oshirilishini ta`minlaydi. O`zbekiston Respublikasi davlat xizmatining asosiy maqsadi o`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qoidalari bilan belgilangan prinsplar va talablarga asoslanib, davlat funksiyalarini amalga oshiorish, uning vazifalarini bajarish, jamioyat va aholi extiyojlarini qondirilishini ta`minlashdan iboratdir. Davlat xizmati tushunchasiga adabiyotlarda turlicha ta`riflar keltirilgan. Masalan; "slovar Ad-nogo iryaba" lug`atida Rus tilida
- Davlat xizmati fuqarolarning qonun va boshqa normativ huquqiy xizmatlar bilan davlat hokimyati organlariga yuklatilgan vazifalarni professional tarzda bajarish, deyilgan. Rus olimi Y.N. Ctarilovning fikricha, davlat xizmatini keng va tor ma`noda ta`kidlagan. Tor ma`noda davlat xizmatiga ijro hokimyati organi taluqli bo`lsa, keng ma`noda qonunchilik ijro va sud hokimyati taluqliligini tasvirlaydi. Rus olimining qonunchilik va sud hokimyatlarini ham davlat xizmati sifatida qarash mumkinligi fikri hali ham baxsdadir. Zero qonunchilik va sud hokimyatlarining klassik funksiyalarini davlat xizmati mezonlariga to`g`ri kelmaydi. Shuni ta`kidlash kerakki, Ommaviy boshqaruv organida faoliuyat yurituvchi har qanday xodimda hali davlat xizmatchisi deb topilishi noo`rindir. Ma`jburiyat huquq tarmog`ining bir qismi hisoblashning davlat xizmati instituti mehnat mehnat huquqi munosabatlaridagi ishtirokchilikdab tubdan farq qiladi. Davlat xizmatchilari ommaviy boshqaruv organiga qonunda yuklatilgan funksiya va vakolatlarni ro`yobga chiqarish uchun ma`lum bir huquqiy ya`ni boshqaruv bilan bog`liq bo`lgan funksiya va vazifalarni amalga oshirishga vakolati bo`lgan mansabdor shaxslar doirasi tushuniladi. Va davlat xizmatchisi haqida keyingi paralarda to`xtalamiz. 2. Davlat xizmatining asosiy prinsplari. Davlat xizmatida rioya etilishi kerak bo`lgan prinsplar quyidagilardan iborat. -Qonuniylik; -Fuqarolar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustunligi; -Professianallik kompetentlik; -Vatanparvarlik va xizmat vazifalariga sodiqlilik; Logotip
- Davlat xizmati fuqarolarning qonun va boshqa normativ huquqiy xizmatlar bilan davlat hokimyati organlariga yuklatilgan vazifalarni professional tarzda bajarish, deyilgan. Rus olimi Y.N. Ctarilovning fikricha, davlat xizmatini keng va tor ma`noda ta`kidlagan. Tor ma`noda davlat xizmatiga ijro hokimyati organi taluqli bo`lsa, keng ma`noda qonunchilik ijro va sud hokimyati taluqliligini tasvirlaydi. Rus olimining qonunchilik va sud hokimyatlarini ham davlat xizmati sifatida qarash mumkinligi fikri hali ham baxsdadir. Zero qonunchilik va sud hokimyatlarining klassik funksiyalarini davlat xizmati mezonlariga to`g`ri kelmaydi. Shuni ta`kidlash kerakki, Ommaviy boshqaruv organida faoliuyat yurituvchi har qanday xodimda hali davlat xizmatchisi deb topilishi noo`rindir. Ma`jburiyat huquq tarmog`ining bir qismi hisoblashning davlat xizmati instituti mehnat mehnat huquqi munosabatlaridagi ishtirokchilikdab tubdan farq qiladi. Davlat xizmatchilari ommaviy boshqaruv organiga qonunda yuklatilgan funksiya va vakolatlarni ro`yobga chiqarish uchun ma`lum bir huquqiy ya`ni boshqaruv bilan bog`liq bo`lgan funksiya va vazifalarni amalga oshirishga vakolati bo`lgan mansabdor shaxslar doirasi tushuniladi. Va davlat xizmatchisi haqida keyingi paralarda to`xtalamiz. 2. Davlat xizmatining asosiy prinsplari. Davlat xizmatida rioya etilishi kerak bo`lgan prinsplar quyidagilardan iborat. -Qonuniylik; -Fuqarolar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustunligi; -Professianallik kompetentlik; -Vatanparvarlik va xizmat vazifalariga sodiqlilik;
-Adolatparvarlik, xaqiqatparvarluk va xolislik; -Etikaga rioya etish va manfaatlar to`nashuviga yo`l qo`ymaslik; -Yuqori turuvchi davlat organlari va mansabdor shaxslarning davlat davlat xizmatchilari uchun majburiyligi; -Yakkaboshchilikning kollegiallik bilan hamohangliligi; -davlat xizmatrchilarining o`z xizmat vazifalarini bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi va o`z vakolatlarini su`istemol qilganligi uchun javobgarligi; -Davlat xizmatchilarining bo`ysunuvchanligi va xisobdorligi; -Davlat xizmati to`g`risidagi axborot olishh imkoniyatining mavjudligi; -Nodavlat notijorat tashkilotlar, fuqarolar, ommaviy axborot vositalari va tadbirkorlik subektlari bilan o`zaro munosabatlari; -Davlat xizmatiga teng imkoniyatlarning mavjudligi; -Davlat xizmatiga kirish va o`tashning sharafliligi; Qonuniylik prinsipining mohiyati shundaki, davlat hizmatchisining har bir xatti- harakati va qabul qilinadigan qarorlari tegishli qonunlarga mos bo`lishi lozimligini anglatadi. Ushbu prinsipga rioya qilish orqali davlat xizmatchisi eng avvalo o'z hatti-harakati va qarorlarini asoslay olish imkoniyatiga ega bo`ladigan bo`lsa, boshqa tomondan fuqarolar va yuridik shaxslarni davlat hizmatchilarining noqonuniy hatti-harakatlarini himoya qilishga zamin yaratadi. Fuqarolar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustunligi prinsipi aslida qonuniylik prinsipining aniqlashtirilgan ko`rinishidir. Boshqacha qilib ta`kidlaganda, ommaviy boshqaruv organlari o'z faoliyatida yuzaga keladigan va qonunlar bilan aniq yechimi ko`rsatilmagan har qanday noaniqlik vaziyatida inson huquq va manfaatlarini ustuvor belgilab, uning foydasiga hal etishni anglatadi. Logotip
-Adolatparvarlik, xaqiqatparvarluk va xolislik; -Etikaga rioya etish va manfaatlar to`nashuviga yo`l qo`ymaslik; -Yuqori turuvchi davlat organlari va mansabdor shaxslarning davlat davlat xizmatchilari uchun majburiyligi; -Yakkaboshchilikning kollegiallik bilan hamohangliligi; -davlat xizmatrchilarining o`z xizmat vazifalarini bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi va o`z vakolatlarini su`istemol qilganligi uchun javobgarligi; -Davlat xizmatchilarining bo`ysunuvchanligi va xisobdorligi; -Davlat xizmati to`g`risidagi axborot olishh imkoniyatining mavjudligi; -Nodavlat notijorat tashkilotlar, fuqarolar, ommaviy axborot vositalari va tadbirkorlik subektlari bilan o`zaro munosabatlari; -Davlat xizmatiga teng imkoniyatlarning mavjudligi; -Davlat xizmatiga kirish va o`tashning sharafliligi; Qonuniylik prinsipining mohiyati shundaki, davlat hizmatchisining har bir xatti- harakati va qabul qilinadigan qarorlari tegishli qonunlarga mos bo`lishi lozimligini anglatadi. Ushbu prinsipga rioya qilish orqali davlat xizmatchisi eng avvalo o'z hatti-harakati va qarorlarini asoslay olish imkoniyatiga ega bo`ladigan bo`lsa, boshqa tomondan fuqarolar va yuridik shaxslarni davlat hizmatchilarining noqonuniy hatti-harakatlarini himoya qilishga zamin yaratadi. Fuqarolar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustunligi prinsipi aslida qonuniylik prinsipining aniqlashtirilgan ko`rinishidir. Boshqacha qilib ta`kidlaganda, ommaviy boshqaruv organlari o'z faoliyatida yuzaga keladigan va qonunlar bilan aniq yechimi ko`rsatilmagan har qanday noaniqlik vaziyatida inson huquq va manfaatlarini ustuvor belgilab, uning foydasiga hal etishni anglatadi.
ushbu prinsipning qonuniy asoslarini bugun kunda ayrim qonun normalarida kuzatishimiz mumkin. Jumladan, "Mamuriy tartib-taomillar tug`risida" gi O'zbekiston Respublikasi qonunining 11-moddasi Mamuriy ish yuritish davomid yuzaga keladigan, qonun xujjatlarining bartaraf etib bo`lmaydigan barcha qarama- qarshiliklarni va noaniqliklari manfaardor shaxslar o`rtasida kelishmovchiliklar mavjud bo`lmagan taqdirda, ushbu manfaatdor shaxslar foydasiga xal qilinadi, deb belgilangan bo`lsa, O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodekdsi 11-moddasida ham Soliq to`g`risidagi qonun xujjatlaridagi bartaraf etib bo`lmaydigan barcha qarama qarshiliklar va noaniqliklar soliq to`lovchining foydasiga talqin qilinishi mustahkamlangan. Professionallik va kompetentlilik prinspi davlat xizmatchisining mas`ulyati va intizomi bilan bog`liq bo`lib, u o`ziga yuklatilgan funksional vazifalarni o`z vaqti, to`liq va malakali darajada amalga oshirilishi lozimligini hamda o`z sohasi bo`yicha zarur bilim va malakaga ega bo`lishini anglatadi. D.N.Baxraxning fikricha: davlat xizmatchilarining professionalligini ta`minlashning samarali yo`llaridan biri yuksak darajada yo`lga qo`yilgan kadrlarni tanlash tizimidir. Amaliyotda davlat xizmatchilarining professionalligi davriy attestatsiya va malaka oshirish tizimlari orqali yuksaltirib boriladi. Vatanparvarlik va xizmat vazifasiga sodiqlik prinsipi davlat xizmatchisining o`z ishiga kasbiga sodiqligi, shu bilan birga qnunan bajarish kerak bo`lgan funksional vazifalarini belgilangandek amalga oshirishi lozimligini anglatadi. Ammo bu ularning qonun normalarini sharhlar imkoniyatini cheklashni anglatmaydi. Adolatlilik, haqiqatparvarlik va xolislik prinsipi davlat xizmatchisini psixologik holati bilan bo`lib, ularning har bir hatti-harakatining va qabul qiladigan qarorlarining umuminsioniy qadryatlarga mos bo`lishi lozimligini anglatadi. Etikaga rioya etish va manfaatlar to`qnashuviga yo`l qo`ymaslik prinsipi ham muhim ahamiyatga ega bo`libhar bir davlat xizmatchisining hatti-harakati uning maqomiga tasir etmasligini va jamiyatda o'z yurish turish qoidalarini doimy Logotip
ushbu prinsipning qonuniy asoslarini bugun kunda ayrim qonun normalarida kuzatishimiz mumkin. Jumladan, "Mamuriy tartib-taomillar tug`risida" gi O'zbekiston Respublikasi qonunining 11-moddasi Mamuriy ish yuritish davomid yuzaga keladigan, qonun xujjatlarining bartaraf etib bo`lmaydigan barcha qarama- qarshiliklarni va noaniqliklari manfaardor shaxslar o`rtasida kelishmovchiliklar mavjud bo`lmagan taqdirda, ushbu manfaatdor shaxslar foydasiga xal qilinadi, deb belgilangan bo`lsa, O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodekdsi 11-moddasida ham Soliq to`g`risidagi qonun xujjatlaridagi bartaraf etib bo`lmaydigan barcha qarama qarshiliklar va noaniqliklar soliq to`lovchining foydasiga talqin qilinishi mustahkamlangan. Professionallik va kompetentlilik prinspi davlat xizmatchisining mas`ulyati va intizomi bilan bog`liq bo`lib, u o`ziga yuklatilgan funksional vazifalarni o`z vaqti, to`liq va malakali darajada amalga oshirilishi lozimligini hamda o`z sohasi bo`yicha zarur bilim va malakaga ega bo`lishini anglatadi. D.N.Baxraxning fikricha: davlat xizmatchilarining professionalligini ta`minlashning samarali yo`llaridan biri yuksak darajada yo`lga qo`yilgan kadrlarni tanlash tizimidir. Amaliyotda davlat xizmatchilarining professionalligi davriy attestatsiya va malaka oshirish tizimlari orqali yuksaltirib boriladi. Vatanparvarlik va xizmat vazifasiga sodiqlik prinsipi davlat xizmatchisining o`z ishiga kasbiga sodiqligi, shu bilan birga qnunan bajarish kerak bo`lgan funksional vazifalarini belgilangandek amalga oshirishi lozimligini anglatadi. Ammo bu ularning qonun normalarini sharhlar imkoniyatini cheklashni anglatmaydi. Adolatlilik, haqiqatparvarlik va xolislik prinsipi davlat xizmatchisini psixologik holati bilan bo`lib, ularning har bir hatti-harakatining va qabul qiladigan qarorlarining umuminsioniy qadryatlarga mos bo`lishi lozimligini anglatadi. Etikaga rioya etish va manfaatlar to`qnashuviga yo`l qo`ymaslik prinsipi ham muhim ahamiyatga ega bo`libhar bir davlat xizmatchisining hatti-harakati uning maqomiga tasir etmasligini va jamiyatda o'z yurish turish qoidalarini doimy
nazoratda ushlashi lozimligini anglatadi. Manfaatlar to`qnashuvi esa, uning o'z lavozimini suistemol qilishini man etishligini anglatadi. Ta`kidlash kerakki manfaatlar to`qnashuvi masalasi bugungi kunda qonunlarda o`z aksini topgan. Xususan " Korrupsiyaga qarshi kurashish to`g`risida" gi O`zbekiston Respubliokasi Qonunining 21-moddasiga ko`ra; Davlat organlarining xodimlari mansab yoiki xizmat majburiyatlarini bajarish chog`ida manfaatlar to`qnashuviga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo`lgan shaxsiy manfaatdorlikga yo`l qo`yilmasligi kerak. Manfaatlar to`qnashuvi yuzaga kelgan taqdirda, davlat organlarining xodimlari bevosita rahbarini darxol xabardor qilishi kerak. Manfaatlar to`nashuvi mavjudligi to`g`risida ma`lumotlar olgan rahbar bu to`qnashuvning oldini olish yoki uni bartaraf etish yuzasidan o`z vaqtida choralar ko`rishi shart. Davlat organlarining maxsus bo`limlari yiokiodob komissiyalari manfaatlar to`qnashuvini hal etish qoidalariga rioya etilishi yuzasidan monitoringni amalga oshiradi. Davlat organlarining manfaatlar to`qnashuvining oldini olish yoki uni bartaraf etish talablari buzilishiga yo`l qo`ygan xodimlar, shuningdek ularning rahbarlari qonun xujjatlariga muvofiq javobgar bo`lishi mustahkamlangan. Yuqori turuvchi davlat organlari va ular mansabdor shaxslarning davlat xizmatchilari uchun majburiyligi prinsipi ijro hokimyartidek vertikal tizimga xos bo`lgan prinsip bo`lib o`z mzmun mohiyati bo`yicha yuqori turuvchi organlar qarorlarini so`zsiz amalga oshirishni taqozo etadi. Ta`kidlash kerakki ushbu prinsipning mavjudligi davlat xizmatchilarining ayrim konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarida obektiv cheklovlarga ega ekanligining yorqin ko`rinishidir. Ushbu prinsp davlat xizmatchilariga ayniqsa, quyi turuvchi davlat xizmatchilariga ayrim cheklovlarni keltirib chiqarsa ham ommaviy manfaatlarga zid emas. Ya`ni ma`lum soha davlat xizmatchilarining majburiy tarzda yuqori turuvchi organlar qarorlarini amalga oshirishi lozimligi pirovardida jamiyat, xalq manfaatlariga javob berishini anglash lozim. Logotip
nazoratda ushlashi lozimligini anglatadi. Manfaatlar to`qnashuvi esa, uning o'z lavozimini suistemol qilishini man etishligini anglatadi. Ta`kidlash kerakki manfaatlar to`qnashuvi masalasi bugungi kunda qonunlarda o`z aksini topgan. Xususan " Korrupsiyaga qarshi kurashish to`g`risida" gi O`zbekiston Respubliokasi Qonunining 21-moddasiga ko`ra; Davlat organlarining xodimlari mansab yoiki xizmat majburiyatlarini bajarish chog`ida manfaatlar to`qnashuviga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo`lgan shaxsiy manfaatdorlikga yo`l qo`yilmasligi kerak. Manfaatlar to`qnashuvi yuzaga kelgan taqdirda, davlat organlarining xodimlari bevosita rahbarini darxol xabardor qilishi kerak. Manfaatlar to`nashuvi mavjudligi to`g`risida ma`lumotlar olgan rahbar bu to`qnashuvning oldini olish yoki uni bartaraf etish yuzasidan o`z vaqtida choralar ko`rishi shart. Davlat organlarining maxsus bo`limlari yiokiodob komissiyalari manfaatlar to`qnashuvini hal etish qoidalariga rioya etilishi yuzasidan monitoringni amalga oshiradi. Davlat organlarining manfaatlar to`qnashuvining oldini olish yoki uni bartaraf etish talablari buzilishiga yo`l qo`ygan xodimlar, shuningdek ularning rahbarlari qonun xujjatlariga muvofiq javobgar bo`lishi mustahkamlangan. Yuqori turuvchi davlat organlari va ular mansabdor shaxslarning davlat xizmatchilari uchun majburiyligi prinsipi ijro hokimyartidek vertikal tizimga xos bo`lgan prinsip bo`lib o`z mzmun mohiyati bo`yicha yuqori turuvchi organlar qarorlarini so`zsiz amalga oshirishni taqozo etadi. Ta`kidlash kerakki ushbu prinsipning mavjudligi davlat xizmatchilarining ayrim konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarida obektiv cheklovlarga ega ekanligining yorqin ko`rinishidir. Ushbu prinsp davlat xizmatchilariga ayniqsa, quyi turuvchi davlat xizmatchilariga ayrim cheklovlarni keltirib chiqarsa ham ommaviy manfaatlarga zid emas. Ya`ni ma`lum soha davlat xizmatchilarining majburiy tarzda yuqori turuvchi organlar qarorlarini amalga oshirishi lozimligi pirovardida jamiyat, xalq manfaatlariga javob berishini anglash lozim.
Yakkaboshchilikning kollegiallik bilan hamohangligi prinsipi ham vertikal tizimga xos bo`lgan prinsplaridan biri bo`lib, qaror qabul qiluvchi davlat xizmatchisining maslahatlashib, xalq tili bilan ta`kidlaganda "yetti marta o`lchab, bir marta kesish" uchun amalga oshiradigan kengashi nazarda tutiladi. Buning uchun har bir ommaviy boshqaruv organi tuzilmasida kengash, kollegial, rayosat kabi kollegial organlar mavjud, ammo ohirgi so`z barcha mas`uliyat qaror qabul qiladigan davlat xizmatchisining o`zida qoladi. Ayni ushbu holat vertikal tizimninmg mas`ulyatini ko`rsatadi. Xulosa o`rnida shunu ta`kidlash lozimki, mazkur paragrafda ko`rsatilgan prinsplarning barchasi rasmiy ravishda maxsus qonunda o`z aksini topishi katta ahamiyatga ega. Chunki, mazkur prinsplarning qonun darajasida mustahkamlanishi bir tomondan davlat xizmatchilarining mas`ulyatini oshirsa, ikkinchidan, fuqarolarning ular faoliyatiga baho berishi ularning vakolatlar chegarasini tasavvur qilishi hamda yurish turish qoidalarini hamda tahlil qila olishiga zamin yaratadi. Paragraf mazmunini o`zlashtirish uchun kichik kazusli misol: O`zbekiston Respublikasi G`aznachilik boshqarmasi moliya resurslarini tartibga solish bo`limida shtat birliklarini qisqartirish amalga oshirildi ish hajminio qisqarishi natijasida jamoada kam tajribali boshqa xodimlar bor bo`lishiga qaramasdan istiqbolli va iqtidorli xodim bilan mehnat shartnomasi bekor qilindi mazkur xodimning qaramog`ida ishsiz xotini va ikki nafar voyaga yetmagan farzandlari mavjudligi ham e`tiborga olnmadi. 1) Ish beruvchining harakatlari qonuniymi? 2) Xodimning oilaviy ahvoli e`tiborga olinishi kerakmi? 3) Ushbu xodimda davlat xizmatchisi maqomi bormi? 4) Normativ-xuquqiy xujjatlarga asoslangan holda javob bering. 3. Davlat xizmatining huquqiy asoslari. Logotip
Yakkaboshchilikning kollegiallik bilan hamohangligi prinsipi ham vertikal tizimga xos bo`lgan prinsplaridan biri bo`lib, qaror qabul qiluvchi davlat xizmatchisining maslahatlashib, xalq tili bilan ta`kidlaganda "yetti marta o`lchab, bir marta kesish" uchun amalga oshiradigan kengashi nazarda tutiladi. Buning uchun har bir ommaviy boshqaruv organi tuzilmasida kengash, kollegial, rayosat kabi kollegial organlar mavjud, ammo ohirgi so`z barcha mas`uliyat qaror qabul qiladigan davlat xizmatchisining o`zida qoladi. Ayni ushbu holat vertikal tizimninmg mas`ulyatini ko`rsatadi. Xulosa o`rnida shunu ta`kidlash lozimki, mazkur paragrafda ko`rsatilgan prinsplarning barchasi rasmiy ravishda maxsus qonunda o`z aksini topishi katta ahamiyatga ega. Chunki, mazkur prinsplarning qonun darajasida mustahkamlanishi bir tomondan davlat xizmatchilarining mas`ulyatini oshirsa, ikkinchidan, fuqarolarning ular faoliyatiga baho berishi ularning vakolatlar chegarasini tasavvur qilishi hamda yurish turish qoidalarini hamda tahlil qila olishiga zamin yaratadi. Paragraf mazmunini o`zlashtirish uchun kichik kazusli misol: O`zbekiston Respublikasi G`aznachilik boshqarmasi moliya resurslarini tartibga solish bo`limida shtat birliklarini qisqartirish amalga oshirildi ish hajminio qisqarishi natijasida jamoada kam tajribali boshqa xodimlar bor bo`lishiga qaramasdan istiqbolli va iqtidorli xodim bilan mehnat shartnomasi bekor qilindi mazkur xodimning qaramog`ida ishsiz xotini va ikki nafar voyaga yetmagan farzandlari mavjudligi ham e`tiborga olnmadi. 1) Ish beruvchining harakatlari qonuniymi? 2) Xodimning oilaviy ahvoli e`tiborga olinishi kerakmi? 3) Ushbu xodimda davlat xizmatchisi maqomi bormi? 4) Normativ-xuquqiy xujjatlarga asoslangan holda javob bering. 3. Davlat xizmatining huquqiy asoslari.
O`zbekiston Respublikasida Davlat xizmati instituti huquqiy asoslari yagona tizimini yaratish va takomillashtirish dolazarb masalalaridan biridir. Zero, ushbu institutni yagona qonun bilan tartibga solish orqali mansabdor shaxslarning tasnifiga, ularning vakolat doirasining "chegaralariga" mamlakatda qonunlar ijrosini ta`minlovchi mainglab ommaviy boshqaruv organlaridagi shaxslarning ijtimoiy- iqtisodiq qo`llab quvvatlanishining yangi bosqichiga erishiladi. Pirovardida korrupsiya va boshqa shunga o`xshash salbiy holatlarni sezirarli darajada kamaytirish imkoni yaratiladi. 2017-2021-yillarda O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishlari bo`yiucha Harakatlar strategiyasida davlat xizmatchilarining kasbiy tayyorgarlik, moddiy va ijtimoiy ta`minot darajasini oshirish vazifasini natijasi belgilanib, mazkur xujjatga ko`ra, 2017-yilning uchinchi choragiga qadar "Davlat xizmati to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasiniong Qonun lohiyasi tayyorlanishi rejalashtirilib loyihada davlat xizmati tizimimni tashkil etish va faoliyat ko`rsatishining asosiy tamoyillari, davlat xizmatining kadrlar tarkibnini shakllantirish, davlat xizmatiga ishga o`tish xizmatni o`tash va xizmatdsan ketish masalalari, bu boradagi kafolatlar tartibga solininish belgilangan. So`ngra ushbu masala bo`yicha qonun loyihasini tayyotladh O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "2017-2021-yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning behsta ustuvor yo`nalishi Harakatlar starategiyasini Faol tadbirkorlik, innovatsion g`oyalar va texnalogiyalarni qo`llab quvvatlash yili" da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to`g`risida" gi 22.01.2018-yildagi №5308-son Farmoni bilan 2018- yilning 1-iyuliga qadar qoldirildi. Qonunloyihasi u bugungi kunda ekspertlik muhokamasi jarayonida qolmoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 3-oktyabrdagi PF-5843-sonli "O`zbekiston Respublikasi kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdam takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida" gi farmonini keltirib o`tish mumkin. Mazkur farmon asosida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzuridagi Davlat xizmatini Rivojlantirish agentligi tashkil qilindi. Logotip
O`zbekiston Respublikasida Davlat xizmati instituti huquqiy asoslari yagona tizimini yaratish va takomillashtirish dolazarb masalalaridan biridir. Zero, ushbu institutni yagona qonun bilan tartibga solish orqali mansabdor shaxslarning tasnifiga, ularning vakolat doirasining "chegaralariga" mamlakatda qonunlar ijrosini ta`minlovchi mainglab ommaviy boshqaruv organlaridagi shaxslarning ijtimoiy- iqtisodiq qo`llab quvvatlanishining yangi bosqichiga erishiladi. Pirovardida korrupsiya va boshqa shunga o`xshash salbiy holatlarni sezirarli darajada kamaytirish imkoni yaratiladi. 2017-2021-yillarda O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishlari bo`yiucha Harakatlar strategiyasida davlat xizmatchilarining kasbiy tayyorgarlik, moddiy va ijtimoiy ta`minot darajasini oshirish vazifasini natijasi belgilanib, mazkur xujjatga ko`ra, 2017-yilning uchinchi choragiga qadar "Davlat xizmati to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasiniong Qonun lohiyasi tayyorlanishi rejalashtirilib loyihada davlat xizmati tizimimni tashkil etish va faoliyat ko`rsatishining asosiy tamoyillari, davlat xizmatining kadrlar tarkibnini shakllantirish, davlat xizmatiga ishga o`tish xizmatni o`tash va xizmatdsan ketish masalalari, bu boradagi kafolatlar tartibga solininish belgilangan. So`ngra ushbu masala bo`yicha qonun loyihasini tayyotladh O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "2017-2021-yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning behsta ustuvor yo`nalishi Harakatlar starategiyasini Faol tadbirkorlik, innovatsion g`oyalar va texnalogiyalarni qo`llab quvvatlash yili" da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to`g`risida" gi 22.01.2018-yildagi №5308-son Farmoni bilan 2018- yilning 1-iyuliga qadar qoldirildi. Qonunloyihasi u bugungi kunda ekspertlik muhokamasi jarayonida qolmoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 3-oktyabrdagi PF-5843-sonli "O`zbekiston Respublikasi kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdam takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida" gi farmonini keltirib o`tish mumkin. Mazkur farmon asosida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzuridagi Davlat xizmatini Rivojlantirish agentligi tashkil qilindi.
Davlat xizmatini rivojlantirish agentligining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: davlat fuqarolik xizmati transformatsiyasiniong g`oyaviy platformasini, uni rivojlabntirish dasturlari va loyihalarini ishlab chiqish, shuningdek, davlat fuqarolik xizmati sohasida yagona siyosatning amalga oshirilishini ta`minlash; davlat organlari va tashkilotlarining davlat kadrlar siyosati sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish; davlat fuqarolik xizmatini rivojlantirish jarayonlari va istiqbollarni monitoring va tahlil qilish hamda ushbu sohadagi muommolar va tahdidlarni bartaraf etish bo`yicha takliflar ishlab chiqish; ochiqlik, professionallik va hisobdorlik tamoyillarga asoslangan xodimlarni boshqarish va inson resurlarini rivojlantirishning innovatsion usullarini joriy etish; Milliy kadrlar zahirasini boshqarish, Davlat fuqarolik xizmati lavozimlarining davlat reestrini yuritish, shuningdek, davlat fuqarolik xizmatchilari vakant lavozimlarining yagona ochiq portalini tashkil etish va yuritish; davlat fuqarolik xizmatchilari faoliyati samaradorligini baholashning o`lchanadigan indikatorlari (eng muhim ko`rsatkichlari) tizimini joriy etish va ularning natijalarini tahlil qilish, jamoatchilik fikrini o`rganish hamda davlat organlari va tashkilotlari rahbarlarining ochiq reytingini shakllantirish; malakali va yuqori malakali mutaxasislarni, shu jumladan xorijda yashayotgan vatandoshlar orasidan aniqlash va jalb etish, shuningdek, davlat fuqarolik xizmatiga iqtidorli yoshlar va xotin-qizlarni keng jalb etish bo`yicha tizimli ishlarni olib borish; eng istiqbolli kadrlarni davlat fuqarolik xizmatiga ochiq mustaqil tanlov asosida qabul qilishni tashkillashtirish; davlat fuqarolik xizmatchilarida yuksak kasbiy axloq odobni, korrupsiyaga qarshi turish ma`daniyatini va unga toqatsiz munosabatni shakllantirish; Logotip
Davlat xizmatini rivojlantirish agentligining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: davlat fuqarolik xizmati transformatsiyasiniong g`oyaviy platformasini, uni rivojlabntirish dasturlari va loyihalarini ishlab chiqish, shuningdek, davlat fuqarolik xizmati sohasida yagona siyosatning amalga oshirilishini ta`minlash; davlat organlari va tashkilotlarining davlat kadrlar siyosati sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish; davlat fuqarolik xizmatini rivojlantirish jarayonlari va istiqbollarni monitoring va tahlil qilish hamda ushbu sohadagi muommolar va tahdidlarni bartaraf etish bo`yicha takliflar ishlab chiqish; ochiqlik, professionallik va hisobdorlik tamoyillarga asoslangan xodimlarni boshqarish va inson resurlarini rivojlantirishning innovatsion usullarini joriy etish; Milliy kadrlar zahirasini boshqarish, Davlat fuqarolik xizmati lavozimlarining davlat reestrini yuritish, shuningdek, davlat fuqarolik xizmatchilari vakant lavozimlarining yagona ochiq portalini tashkil etish va yuritish; davlat fuqarolik xizmatchilari faoliyati samaradorligini baholashning o`lchanadigan indikatorlari (eng muhim ko`rsatkichlari) tizimini joriy etish va ularning natijalarini tahlil qilish, jamoatchilik fikrini o`rganish hamda davlat organlari va tashkilotlari rahbarlarining ochiq reytingini shakllantirish; malakali va yuqori malakali mutaxasislarni, shu jumladan xorijda yashayotgan vatandoshlar orasidan aniqlash va jalb etish, shuningdek, davlat fuqarolik xizmatiga iqtidorli yoshlar va xotin-qizlarni keng jalb etish bo`yicha tizimli ishlarni olib borish; eng istiqbolli kadrlarni davlat fuqarolik xizmatiga ochiq mustaqil tanlov asosida qabul qilishni tashkillashtirish; davlat fuqarolik xizmatchilarida yuksak kasbiy axloq odobni, korrupsiyaga qarshi turish ma`daniyatini va unga toqatsiz munosabatni shakllantirish;
davlat fuqarolik xizmati sohasiga axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va ularni izchil takomillashtirib borish, davlat fuqarolik xizmatchilari shaxsiy ma`lumotlarining xavsizligini ta`minlagan holda ular to`g`risidagi ma`lumotlar bazasini shakllantirish; davlat fuqarolik xizmatchilarining ish beruvchilar bilan o`zaro munosabatlarida ularning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, shuningdek, ularning mehnat faoliyati va ijtimoiy himoyasi uchun munosib shart-sharoitlar yaratishga ko`maklashish. Ta`kidlash kerakki, bugungi kungacha O`zbekiston Resoublikasida davalat xizmati instituti har bir ommaviy boshqaruv organlari uchun alohida qabul qilingan qonunlar bilan tartibga solinmoqda. Bular jumlasiga; - "Ichki ishlar organlari to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasining 16.09.2016- yildagi O`RQ-407-son Qonuni - "Umumiy xarbiy majburiyat va xarbiy xizmat to`g`risida" gi O`zbekiston Respublikasining 12.12.2002-yildagi O`RQ-436-2-son Qonuni. - "Davlat soliq xizmati to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi 29.08.1997-yildagi 474-1-son Qonuni; - "Davlat Bojxona xizmati to`g`risida" gi O`zbekiston Respublikasi 18.10.2018- yildagi O`RQ-502-son Qonuni; - "Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasining 26.12.2008-yildagi O`RQ-195-son Qonuni; - "Mahalliy davlat hokimyati to`g`risida" gi O`zbekiston Respublikasining 02.09.1993-yil O`RQ-913-12-son Qonuni; - "Prokuratura to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasining 29.08.2001-yildagi O`RQ-257-2-son Qonuni; Logotip
davlat fuqarolik xizmati sohasiga axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va ularni izchil takomillashtirib borish, davlat fuqarolik xizmatchilari shaxsiy ma`lumotlarining xavsizligini ta`minlagan holda ular to`g`risidagi ma`lumotlar bazasini shakllantirish; davlat fuqarolik xizmatchilarining ish beruvchilar bilan o`zaro munosabatlarida ularning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, shuningdek, ularning mehnat faoliyati va ijtimoiy himoyasi uchun munosib shart-sharoitlar yaratishga ko`maklashish. Ta`kidlash kerakki, bugungi kungacha O`zbekiston Resoublikasida davalat xizmati instituti har bir ommaviy boshqaruv organlari uchun alohida qabul qilingan qonunlar bilan tartibga solinmoqda. Bular jumlasiga; - "Ichki ishlar organlari to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasining 16.09.2016- yildagi O`RQ-407-son Qonuni - "Umumiy xarbiy majburiyat va xarbiy xizmat to`g`risida" gi O`zbekiston Respublikasining 12.12.2002-yildagi O`RQ-436-2-son Qonuni. - "Davlat soliq xizmati to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi 29.08.1997-yildagi 474-1-son Qonuni; - "Davlat Bojxona xizmati to`g`risida" gi O`zbekiston Respublikasi 18.10.2018- yildagi O`RQ-502-son Qonuni; - "Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasining 26.12.2008-yildagi O`RQ-195-son Qonuni; - "Mahalliy davlat hokimyati to`g`risida" gi O`zbekiston Respublikasining 02.09.1993-yil O`RQ-913-12-son Qonuni; - "Prokuratura to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasining 29.08.2001-yildagi O`RQ-257-2-son Qonuni;
Yuqoridagi organlarning davlat apparatida tutgan ahamiyati va muhimligini e`tirof etgan holda shuni ta`kidlash kerakki, davlat va jamiyat hayotining ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, gumanitar va texnik sohalarida ham davlat xizmati mavjudligini hamda minglab davlat xizmatchilari o`zlariga biriktirilgan yo`nalishlar bo`yicha ishlab chiqarish hamda xizmat ko`rsatish, aholi moddiy va ma`naviy farovonligini ta`minlashga qaratilgan yo`nalishlarini boshqarish sohasida faoliyat olib borayotganligiga ham urg`u berish lozim. Shunday ekan mazkur sohalardagi amalga oshiorilayotgan davlat xizmati ham Qonuniy tartibga solinishi hamda mas`ul mansabdor maxsus unvonlar masalasi, xodimlarni huquqiy va ijtimoiy himoya qilish kabi muhim masalalar o`z ifodasini topgan. "Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to`g`risida"gi Qonun normalariga ko`ra, qutqaruv xizmatiga oid asosiy tushunchalar, qutqaruv xizmatlari, qutqaruv tuzilmalari va qutqaruvchilar faoliyatining asosiy prinsplari, asosiy vazifalari, qutqaruv xizmatlari va qytqaruv tuzilmalarini attestatsiyadan o`tkazish faoliyatini moliyalashtirish masalalari, qutqaruvchilar va ularning maqomi, ish vaqti (xizmatni o`tash) rejimi, mehnatiga haq to`lash, uy-joy bilan ta`minlashva ijtimoiy muhofaza qilish masalalari o`z ifodasini topgan. Paragraf mazmunini o`zlashtirish uchun kichik kazusli misol: A ismli fuqaro Porloq tumani hokimi o`rinbosari lavozimida faoliuyat yuritar va davlat boshqaruvi sohasida 25 yillik mehnat tajribasiga ega edi, "Yuksak xizmatlari uchun" ordeni bilan ham taqdirlangan edi. Ammo u 2011-yil 12- apreldagi o`z qo`shnisining shikoyat qilish natijasida ishdan ozod qilindi. Shikoyatda yozilishicha, u o`z qo`shnisini ko`pchilik oldida betartib hayot tarzi kechirishida, ichkilik bozlik va aqldan ozgan inson deb kamsitilganligi va xattoki qo`shnisiga qo`l ko`targanligi bayon qilingan. ayrim ig`vogar qo`shnilarning bosimi ostida mazkur jabrlangan qo`shni shikoyatnoma yozishga qaror qilgan. Natijada A ismli fuqaro ishdan bo`shatilgan. 1. Hokim o`rinbosari davlat xizmatchisi hisoblanadimi? Fikringizni asoslang. Logotip
Yuqoridagi organlarning davlat apparatida tutgan ahamiyati va muhimligini e`tirof etgan holda shuni ta`kidlash kerakki, davlat va jamiyat hayotining ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, gumanitar va texnik sohalarida ham davlat xizmati mavjudligini hamda minglab davlat xizmatchilari o`zlariga biriktirilgan yo`nalishlar bo`yicha ishlab chiqarish hamda xizmat ko`rsatish, aholi moddiy va ma`naviy farovonligini ta`minlashga qaratilgan yo`nalishlarini boshqarish sohasida faoliyat olib borayotganligiga ham urg`u berish lozim. Shunday ekan mazkur sohalardagi amalga oshiorilayotgan davlat xizmati ham Qonuniy tartibga solinishi hamda mas`ul mansabdor maxsus unvonlar masalasi, xodimlarni huquqiy va ijtimoiy himoya qilish kabi muhim masalalar o`z ifodasini topgan. "Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to`g`risida"gi Qonun normalariga ko`ra, qutqaruv xizmatiga oid asosiy tushunchalar, qutqaruv xizmatlari, qutqaruv tuzilmalari va qutqaruvchilar faoliyatining asosiy prinsplari, asosiy vazifalari, qutqaruv xizmatlari va qytqaruv tuzilmalarini attestatsiyadan o`tkazish faoliyatini moliyalashtirish masalalari, qutqaruvchilar va ularning maqomi, ish vaqti (xizmatni o`tash) rejimi, mehnatiga haq to`lash, uy-joy bilan ta`minlashva ijtimoiy muhofaza qilish masalalari o`z ifodasini topgan. Paragraf mazmunini o`zlashtirish uchun kichik kazusli misol: A ismli fuqaro Porloq tumani hokimi o`rinbosari lavozimida faoliuyat yuritar va davlat boshqaruvi sohasida 25 yillik mehnat tajribasiga ega edi, "Yuksak xizmatlari uchun" ordeni bilan ham taqdirlangan edi. Ammo u 2011-yil 12- apreldagi o`z qo`shnisining shikoyat qilish natijasida ishdan ozod qilindi. Shikoyatda yozilishicha, u o`z qo`shnisini ko`pchilik oldida betartib hayot tarzi kechirishida, ichkilik bozlik va aqldan ozgan inson deb kamsitilganligi va xattoki qo`shnisiga qo`l ko`targanligi bayon qilingan. ayrim ig`vogar qo`shnilarning bosimi ostida mazkur jabrlangan qo`shni shikoyatnoma yozishga qaror qilgan. Natijada A ismli fuqaro ishdan bo`shatilgan. 1. Hokim o`rinbosari davlat xizmatchisi hisoblanadimi? Fikringizni asoslang.
2. Mazkur muammoli vaziyatga qonuniy yechim bering. 4 Davlat xizmatiga kirish, o`tash va tugatish. Davlat xizmatiga kirish, o`tash va uni tugatish masalalari mehnat-huquqiy munosabatlar bilan chambarchars bog`liqligi ega bo`lsa ham davlat xizmatchisining ommaviy boshqaruv organiga qonuniy yuklatilgan funksiya va vazifalardan kelib chiqib, uning ijroiya-taqdimot vakolatlariga ega ekanliogini e`tiborga olib ayrim o`ziga xosliklarga ega ekanligini ta`kidlash zarur. A.Lining fikricha davlat xizmatiga kirishda 18 yoshga to`lgan tegishli soha bo`yicha qonunchilikda belgilangan professional bilim va malakaga ega bo`lgan davlat xizmatini o`tash uchun qo`yilgan talablarga javob bertadigan O`zbekiston Respublikasining har qanday fuqarosi qabul qilinishi huquqiga egaligiga urg`u berad. Olimning qo`shimcha qilishicha, davlat xizmatini o`tashda millati, tili, dini, jinsi, irqi, ijtimoiy ahvoli va dinga munosabatidan, lavozimidan va jamoat tashkilotlariga taaluqligidan qat`iy nazar bevosita yoki bilvosita cheklovlarni belgilashga yo`l qo`yilmasligini ta`kidlaydi. Olimning aksariyat mushohadalarining to`g`riligini ta`kidlay turib shuni qo`shimcha qilish lozimki qonunchilikga ko`ra davlat xizmatining ayrim asosli va obyektiv zaruratga aylangan cheklovlari ham mavjud ekanligini ta`kidlash zarur. Jumladan ushbu obyektiv cheklovlar quyidagilarda o`z ifodasini topadi: - davlat xizmatini o`tashda diniy va siyosiy tashkilotlar a`zosi bo`lmaslik; - davlat xizmatiga kirish va uni o`tashda foyda yoki qo`shimcha daromad keltiradigan xo`jaliok yurutuvchi subyektlarda xisobda turmasligi hamda unga rahbarlik qilmaslik; - davlat xizmatini o`tashda yuqori turuvchi tashkilotlarning ruxsatisiz o`z xizmat faoliyatini olib borish xududini tark etmaslik; - davlat xizmatini o`tashda chet el safarlari uchun yuqriu turuvchi tashkilotlar bilan oldindan ruxsat olish; Logotip
2. Mazkur muammoli vaziyatga qonuniy yechim bering. 4 Davlat xizmatiga kirish, o`tash va tugatish. Davlat xizmatiga kirish, o`tash va uni tugatish masalalari mehnat-huquqiy munosabatlar bilan chambarchars bog`liqligi ega bo`lsa ham davlat xizmatchisining ommaviy boshqaruv organiga qonuniy yuklatilgan funksiya va vazifalardan kelib chiqib, uning ijroiya-taqdimot vakolatlariga ega ekanliogini e`tiborga olib ayrim o`ziga xosliklarga ega ekanligini ta`kidlash zarur. A.Lining fikricha davlat xizmatiga kirishda 18 yoshga to`lgan tegishli soha bo`yicha qonunchilikda belgilangan professional bilim va malakaga ega bo`lgan davlat xizmatini o`tash uchun qo`yilgan talablarga javob bertadigan O`zbekiston Respublikasining har qanday fuqarosi qabul qilinishi huquqiga egaligiga urg`u berad. Olimning qo`shimcha qilishicha, davlat xizmatini o`tashda millati, tili, dini, jinsi, irqi, ijtimoiy ahvoli va dinga munosabatidan, lavozimidan va jamoat tashkilotlariga taaluqligidan qat`iy nazar bevosita yoki bilvosita cheklovlarni belgilashga yo`l qo`yilmasligini ta`kidlaydi. Olimning aksariyat mushohadalarining to`g`riligini ta`kidlay turib shuni qo`shimcha qilish lozimki qonunchilikga ko`ra davlat xizmatining ayrim asosli va obyektiv zaruratga aylangan cheklovlari ham mavjud ekanligini ta`kidlash zarur. Jumladan ushbu obyektiv cheklovlar quyidagilarda o`z ifodasini topadi: - davlat xizmatini o`tashda diniy va siyosiy tashkilotlar a`zosi bo`lmaslik; - davlat xizmatiga kirish va uni o`tashda foyda yoki qo`shimcha daromad keltiradigan xo`jaliok yurutuvchi subyektlarda xisobda turmasligi hamda unga rahbarlik qilmaslik; - davlat xizmatini o`tashda yuqori turuvchi tashkilotlarning ruxsatisiz o`z xizmat faoliyatini olib borish xududini tark etmaslik; - davlat xizmatini o`tashda chet el safarlari uchun yuqriu turuvchi tashkilotlar bilan oldindan ruxsat olish;
- davlat xizmatchisining yuqori tashkilotlar qonuniy talablarini ortiqcha muhokama qilomasligi va ijroga qaratishi; - davlat xizmatchilarining ayni bir sohada va ayni bir tizimda biri ikkinchisining bo`ysunuvida qarindosh-urug`lar o`rtasidagi vertikal tizimlar ishlashning ta`qiqlanishi kabi ayrim obyektiv cheklovlar mavjud. Ushbu obyektiv cheklovlar qonun xujjatlari bilan rasmiy ravishda mustaxkamlanganligiga ham urg`u berish lozim. Xususan, Ichki ishlar organlari to`g`risidagi qonunni normalariga ko`ra, Zarur bo`lgan hollarda, ichki ishlar organlarining ayrim bo`linmalari va tashkilotlariga xizmatda bo`lishning eng yuqori yoshiga to`lgan paytda ko`p yillik xizmati uchun pensiya olish huquqiga ega bo1ladigan 30 yoshdan katta fuqarolar qabul qilinishi mumkin. Ichki ishlar organlarining 30 yoshdan katta fuqarolar qabul qilinadigan ayrim bo`linmalari, tashkilotlari va lavozimlarining ro`yxati va O`zbekiston Respublikasi ichki ishlar vaziri tomonidan belgilanadi. Davlat xizmatchilari uchun davlat xizmatiga kirish, uni o`tash hamda davlat xizmati bekor bo`lishining maxsus shartlari o`rnatilgan. Davlat xizmatchilari o`zlariga berilgan vakolatlari va funksiyalarinin davlat majburiyati ichida ham, tashqi huquq subektlariga ( fuqarolarga boshqa tashkilotlarga) nisbatan amalga oshiradilar. Fuqaro davlat xizmatiga kirishi bilan quyidagi to`rt elementdan iborat bo`lgan "organizm" ga birlashadi. - eggallanadigan davlat lavozimi; - aniq malak va darajasining mavjudligi; - davlat xizmatchilarining belgilangan shtat birligiga kirish; Logotip
- davlat xizmatchisining yuqori tashkilotlar qonuniy talablarini ortiqcha muhokama qilomasligi va ijroga qaratishi; - davlat xizmatchilarining ayni bir sohada va ayni bir tizimda biri ikkinchisining bo`ysunuvida qarindosh-urug`lar o`rtasidagi vertikal tizimlar ishlashning ta`qiqlanishi kabi ayrim obyektiv cheklovlar mavjud. Ushbu obyektiv cheklovlar qonun xujjatlari bilan rasmiy ravishda mustaxkamlanganligiga ham urg`u berish lozim. Xususan, Ichki ishlar organlari to`g`risidagi qonunni normalariga ko`ra, Zarur bo`lgan hollarda, ichki ishlar organlarining ayrim bo`linmalari va tashkilotlariga xizmatda bo`lishning eng yuqori yoshiga to`lgan paytda ko`p yillik xizmati uchun pensiya olish huquqiga ega bo1ladigan 30 yoshdan katta fuqarolar qabul qilinishi mumkin. Ichki ishlar organlarining 30 yoshdan katta fuqarolar qabul qilinadigan ayrim bo`linmalari, tashkilotlari va lavozimlarining ro`yxati va O`zbekiston Respublikasi ichki ishlar vaziri tomonidan belgilanadi. Davlat xizmatchilari uchun davlat xizmatiga kirish, uni o`tash hamda davlat xizmati bekor bo`lishining maxsus shartlari o`rnatilgan. Davlat xizmatchilari o`zlariga berilgan vakolatlari va funksiyalarinin davlat majburiyati ichida ham, tashqi huquq subektlariga ( fuqarolarga boshqa tashkilotlarga) nisbatan amalga oshiradilar. Fuqaro davlat xizmatiga kirishi bilan quyidagi to`rt elementdan iborat bo`lgan "organizm" ga birlashadi. - eggallanadigan davlat lavozimi; - aniq malak va darajasining mavjudligi; - davlat xizmatchilarining belgilangan shtat birligiga kirish;
- mansab majburiyatlari bilan belgilanadigan davlat xizmatchisining maxsus organ ya`ni rahbar, mansabdor shaxs, hokimyat vakili va boshqalar. Davlat xizmati munosabatlari o`zgarishi bialn davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi ham o`zgaradi, masalan, ishdan bo`shatish, fuqarolikni yo`qotish pensiyaga chiqish va hokazolar. 5. Davlat xizmatchisi tushunchasi, uning xususiyatlari va turlari. Davlat xizmatchiklari huquqiningb individual subektlaridan iborat bo`lgan ijtimoiy guruh bo`lib, ma`lum bir haq evaziga davlat organlarining vazifa va funksiyalarini amalga oshiradilar. Tuziladigan har bir tashkilot normal faoliyat ko`rsatishi uchun maxsus tayyorlangan xizmatchilardan iborat ma`lum personaliga ega bo`lishi lozim. Tashkilot turiga qarab huquq obektlarining quyidagi, ya`ni davlat (davlat organlari), mahalliy organlar, jamoat birlashmalari, nodavlat, tijorat, notijorat, diniy, xususiy, xalara tashkilotlarining xiuzmatchilarini ko`rsatib o`tish mumkin. Davlat va mahalliy organlarning xizmatchilari davlat va mahalliy organlar oldida turgan vazifa va funksiyalarini amalga oshiradilar. Davlat xizmatchisi, keng ma`noda, davlat vazifa va funksiyalarini nafaqat davlat organlarida balki davlatning boshqa tashkilot, muassasa va korxonalarida amalga oshiradigan huquqning individual subektidir. Davlat xizmatchisi- davlat organlari vakolatlarini bajarishni ta`minlash bo`yicha muayyan kasbiy faoliuyatni amalga oshiruvchi shaxs. Davlat xizmatchisi va davlat( davlat organi) o`rtasida davlat xizmat munosabatlari vujudga kelib, ular o`zaro huquq va majburiyatlarga ega bo`ladi. Davlat xizmatchisi tor ma`noda davlat xizmatida davlat lavozimini egallagan ya`ni davlar ma`muriyatining tuzilmalari tizimida ma`lum bir mansabni egallaydigan pul mukofoti evaziga mazkur davlat organining funksiyalarini amalga oshiradigan shaxsdir. Logotip
- mansab majburiyatlari bilan belgilanadigan davlat xizmatchisining maxsus organ ya`ni rahbar, mansabdor shaxs, hokimyat vakili va boshqalar. Davlat xizmati munosabatlari o`zgarishi bialn davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi ham o`zgaradi, masalan, ishdan bo`shatish, fuqarolikni yo`qotish pensiyaga chiqish va hokazolar. 5. Davlat xizmatchisi tushunchasi, uning xususiyatlari va turlari. Davlat xizmatchiklari huquqiningb individual subektlaridan iborat bo`lgan ijtimoiy guruh bo`lib, ma`lum bir haq evaziga davlat organlarining vazifa va funksiyalarini amalga oshiradilar. Tuziladigan har bir tashkilot normal faoliyat ko`rsatishi uchun maxsus tayyorlangan xizmatchilardan iborat ma`lum personaliga ega bo`lishi lozim. Tashkilot turiga qarab huquq obektlarining quyidagi, ya`ni davlat (davlat organlari), mahalliy organlar, jamoat birlashmalari, nodavlat, tijorat, notijorat, diniy, xususiy, xalara tashkilotlarining xiuzmatchilarini ko`rsatib o`tish mumkin. Davlat va mahalliy organlarning xizmatchilari davlat va mahalliy organlar oldida turgan vazifa va funksiyalarini amalga oshiradilar. Davlat xizmatchisi, keng ma`noda, davlat vazifa va funksiyalarini nafaqat davlat organlarida balki davlatning boshqa tashkilot, muassasa va korxonalarida amalga oshiradigan huquqning individual subektidir. Davlat xizmatchisi- davlat organlari vakolatlarini bajarishni ta`minlash bo`yicha muayyan kasbiy faoliuyatni amalga oshiruvchi shaxs. Davlat xizmatchisi va davlat( davlat organi) o`rtasida davlat xizmat munosabatlari vujudga kelib, ular o`zaro huquq va majburiyatlarga ega bo`ladi. Davlat xizmatchisi tor ma`noda davlat xizmatida davlat lavozimini egallagan ya`ni davlar ma`muriyatining tuzilmalari tizimida ma`lum bir mansabni egallaydigan pul mukofoti evaziga mazkur davlat organining funksiyalarini amalga oshiradigan shaxsdir.
Davlat xizmatchilarinimng aksaryati ijro farmoyish berish tashkillashtirish vakolatlarini va ijtimoiy-madaniy faoliyatni amalga oshiorish bilan shug`ullanadilar. Faqatgina ayrim davlat xizmatchilari maxsus davlat lavozimlarini egallaydilar, masalan, odil sudlov va prokuror nazoratini ( ya`ni huquqni muhofaza qilish faoliyatini) amalga oshiradilar. Shaxs davlat xizmatchisi bo`lishi uchun A) ommaviy boshqaruv organioning rasmiy vakili bo`lishi kerak; B) davlat budjetidan moliyalashtirilishi lozim; V) tayinlanadigan lavozimda faoliyat yuritish; G) ijroiya-taqsimot vakolatiga ega bo`lishi kerak. Bularning ichida eng ahamiyatlisi oxirgisi ommaviy boshqaruv organining rasmiy vakikli bo`lish, bu hali ijroiya-taqsimot vakolatiga ega bo`lishini anglatmaydi. Misol uchun xodim O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida inspektor yoki kichik mutaxasis lavozimlarida ishlashi mumkin, ammo u ijroiya- taqsimot vakolatiga ega degan xulosani anglatmaydi. Shuning uchun ham ommaviy boshqaruv organi bilan munosabatini mehnat-huquqiy munosabatlar turkumiga taaluqlidir. Davlat budjetidan moliyalashtirish mezoni ham ikkinchi darajali mezonlardir. Zero u yoki bu tashkilotning davlat tomonidab moliyalashtirilgani uning xodimlari davlat xizmatchisi maqomiga ega bo`ldi degan xulosani bermaydi. Misol uchun O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasi ham to`la davlat budjeti xisobidan moliyalashtiriladi. Ammo deputatlar davlat xizmatchilariga qatoriga kiritilmaydi. Ham nazariy jihatdan ham amaliy jihatdan hokimyatlar prinsipiga ziddir. Chunki, bu birinchidan, Parlament vakillik organi, undagi faoliyat yurituvchi deputatalar esa, xalq vakillaridir. Deputatalar o`z mandatini bevosita xalqdan oladi, y`ni xalq ularni saylash orqali qonunchilik xokimyatiga ega vakil qiladi. Ikkinchidan Logotip
Davlat xizmatchilarinimng aksaryati ijro farmoyish berish tashkillashtirish vakolatlarini va ijtimoiy-madaniy faoliyatni amalga oshiorish bilan shug`ullanadilar. Faqatgina ayrim davlat xizmatchilari maxsus davlat lavozimlarini egallaydilar, masalan, odil sudlov va prokuror nazoratini ( ya`ni huquqni muhofaza qilish faoliyatini) amalga oshiradilar. Shaxs davlat xizmatchisi bo`lishi uchun A) ommaviy boshqaruv organioning rasmiy vakili bo`lishi kerak; B) davlat budjetidan moliyalashtirilishi lozim; V) tayinlanadigan lavozimda faoliyat yuritish; G) ijroiya-taqsimot vakolatiga ega bo`lishi kerak. Bularning ichida eng ahamiyatlisi oxirgisi ommaviy boshqaruv organining rasmiy vakikli bo`lish, bu hali ijroiya-taqsimot vakolatiga ega bo`lishini anglatmaydi. Misol uchun xodim O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida inspektor yoki kichik mutaxasis lavozimlarida ishlashi mumkin, ammo u ijroiya- taqsimot vakolatiga ega degan xulosani anglatmaydi. Shuning uchun ham ommaviy boshqaruv organi bilan munosabatini mehnat-huquqiy munosabatlar turkumiga taaluqlidir. Davlat budjetidan moliyalashtirish mezoni ham ikkinchi darajali mezonlardir. Zero u yoki bu tashkilotning davlat tomonidab moliyalashtirilgani uning xodimlari davlat xizmatchisi maqomiga ega bo`ldi degan xulosani bermaydi. Misol uchun O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasi ham to`la davlat budjeti xisobidan moliyalashtiriladi. Ammo deputatlar davlat xizmatchilariga qatoriga kiritilmaydi. Ham nazariy jihatdan ham amaliy jihatdan hokimyatlar prinsipiga ziddir. Chunki, bu birinchidan, Parlament vakillik organi, undagi faoliyat yurituvchi deputatalar esa, xalq vakillaridir. Deputatalar o`z mandatini bevosita xalqdan oladi, y`ni xalq ularni saylash orqali qonunchilik xokimyatiga ega vakil qiladi. Ikkinchidan
parlament yoki mahalliy kengashlar- bu kollegial organ. Undago qabul qilinadigan masalalar ko`chilikniqo`llab quvvatlashi natijasida amalga oshiriladi. Davlat xizmati instituti mohiyatini aniqlashtirishga ushbu kategoriyasining sud hokimyatidan ham tubdan farq qilishini ta`kidlash lozim. Zero sud hokimyatining yagona klassik funksiyasi: odil sudlovni amalga oshirish. Bunda u na xalq xizmatida, va a davlat xizmatida turadi. Sud-davlat va jamiyat kabi falsafiy kategoriyalarning orasida turib, ularning xatti-harakatlariga xolis baho beruvchi arbitr vazifasini bajaradi. Sud hokimyatini yoki sudyalarni davlat xizmati inststitutiga qo`shish uning fundamental prinsipi bo`lgan sudyalar mustaqilligi prinsipiga putur yetkazadigan bo`lsa,uni xalq xizmati deb baholash ham ushbu institutning xolisligiga ta`sir etishi mumkin. SAhuning uchun ham sud hokimyatining davlat xizmati institutiga kiritilmasligi juda muhim. Davlat xizmati tayinlanadigan va yuqori turuvchi mansabdor shaxsga bo`ysunish prinsipi asosida odatda raxbar shaxsning yakka o`zi tomonidan qaror qabul qilinadigan vertikal tizimdir. Davlat xizmatchisiga ijroiya-taqsimot vakolat tushunchasi quyidagilarni o`z ichiga oladi; 1) Ommaviy boshqaruv organi xodimlari orasida vazifalarni taqsimlash. 2) Ommaviy boshqaruv organining tuzilmasi va shtab birliklari bo`yicha strategiya qarorlarini tayyorlash. 3) Ommaviy boshqaruv organi faoliyatiga oid funksiya va vakolatlar taklif va tavsiyalardan ishlab chiqarish va joriy etish tzizmini joriy etish. 4) Ishga qabul qilish, lavozimiga tayinlash yoki yuqori turuvchi organlarga tavsiyalar etish. 5) Rag`batlantirish mukofatlash yoki yuqori turuvchi organlarga tavsiya berish. 6) Ommaviy boshqaruv organlari xodimlariga nisbatan intizomiy va boshqa qonun doirasida ta`sir choralarini ko`rish. Logotip
parlament yoki mahalliy kengashlar- bu kollegial organ. Undago qabul qilinadigan masalalar ko`chilikniqo`llab quvvatlashi natijasida amalga oshiriladi. Davlat xizmati instituti mohiyatini aniqlashtirishga ushbu kategoriyasining sud hokimyatidan ham tubdan farq qilishini ta`kidlash lozim. Zero sud hokimyatining yagona klassik funksiyasi: odil sudlovni amalga oshirish. Bunda u na xalq xizmatida, va a davlat xizmatida turadi. Sud-davlat va jamiyat kabi falsafiy kategoriyalarning orasida turib, ularning xatti-harakatlariga xolis baho beruvchi arbitr vazifasini bajaradi. Sud hokimyatini yoki sudyalarni davlat xizmati inststitutiga qo`shish uning fundamental prinsipi bo`lgan sudyalar mustaqilligi prinsipiga putur yetkazadigan bo`lsa,uni xalq xizmati deb baholash ham ushbu institutning xolisligiga ta`sir etishi mumkin. SAhuning uchun ham sud hokimyatining davlat xizmati institutiga kiritilmasligi juda muhim. Davlat xizmati tayinlanadigan va yuqori turuvchi mansabdor shaxsga bo`ysunish prinsipi asosida odatda raxbar shaxsning yakka o`zi tomonidan qaror qabul qilinadigan vertikal tizimdir. Davlat xizmatchisiga ijroiya-taqsimot vakolat tushunchasi quyidagilarni o`z ichiga oladi; 1) Ommaviy boshqaruv organi xodimlari orasida vazifalarni taqsimlash. 2) Ommaviy boshqaruv organining tuzilmasi va shtab birliklari bo`yicha strategiya qarorlarini tayyorlash. 3) Ommaviy boshqaruv organi faoliyatiga oid funksiya va vakolatlar taklif va tavsiyalardan ishlab chiqarish va joriy etish tzizmini joriy etish. 4) Ishga qabul qilish, lavozimiga tayinlash yoki yuqori turuvchi organlarga tavsiyalar etish. 5) Rag`batlantirish mukofatlash yoki yuqori turuvchi organlarga tavsiya berish. 6) Ommaviy boshqaruv organlari xodimlariga nisbatan intizomiy va boshqa qonun doirasida ta`sir choralarini ko`rish.
7) Ommaviy boshqaruv organining tashkiliy-uslubiy va moddiy texnik bazasiga raxbarlikni amalga oshirish. Davlat xizmatchisi ommaviy boshqaruv organiga professianal faoliyat yurituvchi ijroiya-taqsimot vakolatiga ega bo`lgan intelektual faoliyat bilan shug`ullanuvchi mansabdor shaxslar. Agar qonunchilik hokimyati vakillari-deputatlar ideal nuqtai nazaridan qaraganda jamiyatga xalq tomonidan turib faoliyat yuritish lozim, bo`lsa davlat xizmatchilari xalq vakillari o`rnatgan qonun qoidalar asosida uning ijrosini ta`minlash shu tariqa davlat mexanizimining ijro hokimyati deb nomlangan katta "dvigatel" doimiy ishlashini ta`minlaydi. Koʻpgina yuridik adabiyotlarda davlat xizmatchisiga quyidagicha taʼrif beriladi: davlat xizmatchisi – bu davlat maʼmuriyati apparatida bevosita yoki bilvosita maʼlum bir haq evaziga doimiy yoki vaqtincha xizmat majburiyatlarini amalga oshiruvchi shaxsdir. Bunda “xizmatchi tomonidan xizmat majburiyatlarining bajari- lishi” asosiy tushuncha sifatida namoyon boʻladi. Davlat xizmatchisi tushunchasini uch maʼnoda koʻrib chiqish mumkin: birinchidan, davlat-huquqiy nuqtai nazaridan davlat xizmatchisi – bu davlatning (davlat organlarining) xususiyati va ahamiyati boʻyicha turli vakolatlarga ega boʻlgan “xizmatkori” hisoblanadi. Davlat xizmatchilari davlat maʼmuriyatining ichidagi turli ijtimoiy munosabatlarda yoki tashqi aloqalarda davlat nomidan harakat qiladilar. Davlat xizmatchisi – davlat va jamiyat taraq- qiyotining mahsuli boʻlib, davlat funksiyalarini amalga oshiradi; ikkinchidan, maʼmuriy-huquqiy nuqtai nazardan davlat xizmatchisi maxsus hokimiyat, tashkil etuvchi-farmoyish beruvchi vakolatlarga ega. Davlat xizmatchisi yurisdiksiyaviy (huquqni muhofaza qiluvchi) choralar va vakolatlarni amalga oshirish hamda maʼmuriy- huquqiy sanksiyalarni qoʻllash huquqiga ega boʻlgan hokimiyat vakilidir; uchinchidan, jinoiy-huquqiy nuqtai nazardan davlat xizmatchisi jinoiy javobgarlikning maxsus subyekti Logotip
7) Ommaviy boshqaruv organining tashkiliy-uslubiy va moddiy texnik bazasiga raxbarlikni amalga oshirish. Davlat xizmatchisi ommaviy boshqaruv organiga professianal faoliyat yurituvchi ijroiya-taqsimot vakolatiga ega bo`lgan intelektual faoliyat bilan shug`ullanuvchi mansabdor shaxslar. Agar qonunchilik hokimyati vakillari-deputatlar ideal nuqtai nazaridan qaraganda jamiyatga xalq tomonidan turib faoliyat yuritish lozim, bo`lsa davlat xizmatchilari xalq vakillari o`rnatgan qonun qoidalar asosida uning ijrosini ta`minlash shu tariqa davlat mexanizimining ijro hokimyati deb nomlangan katta "dvigatel" doimiy ishlashini ta`minlaydi. Koʻpgina yuridik adabiyotlarda davlat xizmatchisiga quyidagicha taʼrif beriladi: davlat xizmatchisi – bu davlat maʼmuriyati apparatida bevosita yoki bilvosita maʼlum bir haq evaziga doimiy yoki vaqtincha xizmat majburiyatlarini amalga oshiruvchi shaxsdir. Bunda “xizmatchi tomonidan xizmat majburiyatlarining bajari- lishi” asosiy tushuncha sifatida namoyon boʻladi. Davlat xizmatchisi tushunchasini uch maʼnoda koʻrib chiqish mumkin: birinchidan, davlat-huquqiy nuqtai nazaridan davlat xizmatchisi – bu davlatning (davlat organlarining) xususiyati va ahamiyati boʻyicha turli vakolatlarga ega boʻlgan “xizmatkori” hisoblanadi. Davlat xizmatchilari davlat maʼmuriyatining ichidagi turli ijtimoiy munosabatlarda yoki tashqi aloqalarda davlat nomidan harakat qiladilar. Davlat xizmatchisi – davlat va jamiyat taraq- qiyotining mahsuli boʻlib, davlat funksiyalarini amalga oshiradi; ikkinchidan, maʼmuriy-huquqiy nuqtai nazardan davlat xizmatchisi maxsus hokimiyat, tashkil etuvchi-farmoyish beruvchi vakolatlarga ega. Davlat xizmatchisi yurisdiksiyaviy (huquqni muhofaza qiluvchi) choralar va vakolatlarni amalga oshirish hamda maʼmuriy- huquqiy sanksiyalarni qoʻllash huquqiga ega boʻlgan hokimiyat vakilidir; uchinchidan, jinoiy-huquqiy nuqtai nazardan davlat xizmatchisi jinoiy javobgarlikning maxsus subyekti
hisoblanadi (davlat xizmatchisi – mansabdor shaxslar – mansabdorlik jinoyatlari uchun javobgarlikka tortiladilar). Har bir davlat xizmatchisi egallab turgan lavozimidan kelib chiquvchi maʼlum bir vazifani bajarishi kerak. Davlat lavozimi – davlat xizmatchisining ish (xizmat) joyi hisoblanadi. Har bir davlat lavozimi davlat xizmatining asosiy elementlaridan biri boʻlgan shtat birligiga kiritiladi. Shtat jadvali davlat organi (tashkiloti)da tashkil etilgan lavozimlardan iborat. Davlat tashkilotlarida lavozimlar davlat hokimiyati subyektlari tomonidan farmoyish berish tartibida tashkil etiladi. Xizmatchi maʼlum bir lavozimni uzoq vaqt davomida (masalan, butun faoliyati davomida) egallashi mumkin. Davlat xizmatchisi davlat organida faoliyat yuritishi jarayonida lavozim boʻyicha harakatlanishi mumkin. Davlat xizmatida malaka darajalari joriy etilgan. Malaka darajalari davlat xizmatchisining bir lavozimdan ikkinchi lavozimga oʻtishini (masalan, yuqoriga yoki pastga qarab harakatlanishini) belgilab beradi. Malaka darajasi butun kasbiy faoliyat jarayonida davlat xizmatchisini davlat bilan bogʻlab turadi hamda davlat va jamiyatdagi munosabatlarning muvozanatini taʼminlaydi. Gʻarbiy Yevropa davlatlarining koʻpchiligida, agar davlat lavozimi bekor qilinadigan boʻlsa, lavozimni egallagan shaxs ishdan boʻshatilishi mumkin emas, chunki u olgan malaka darajasi boshqa davlat lavozimini egallash huquqini beradi. Malaka darajasi davlat xizmatchisi uchun himoya hisoblanadi. Aynan manashu jihatlari bilan malaka darajasi davlat lavozimidan ajralib turadi. Oʻzbekiston Respublikasida davlat xizmatchisi tushunchasini quyidagicha belgilash mumkin: birinchidan, davlat xizmatchisi – 18 yoshga toʻlgan, davlat tilini bilgan, muayyan bilimga ega boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasining fuqarosi. Davlat xizmatchisi davlat-xizmat munosabatlarining bir tomonini tashkil etadi. Davlat organi hamda xizmatchi oʻrtasida ehnat shartnomasi tuzilib, unga koʻra xizmatchi davlat organining vakolatlarini, davlat funksiyalarini bajaradi; davlat qurilishining Logotip
hisoblanadi (davlat xizmatchisi – mansabdor shaxslar – mansabdorlik jinoyatlari uchun javobgarlikka tortiladilar). Har bir davlat xizmatchisi egallab turgan lavozimidan kelib chiquvchi maʼlum bir vazifani bajarishi kerak. Davlat lavozimi – davlat xizmatchisining ish (xizmat) joyi hisoblanadi. Har bir davlat lavozimi davlat xizmatining asosiy elementlaridan biri boʻlgan shtat birligiga kiritiladi. Shtat jadvali davlat organi (tashkiloti)da tashkil etilgan lavozimlardan iborat. Davlat tashkilotlarida lavozimlar davlat hokimiyati subyektlari tomonidan farmoyish berish tartibida tashkil etiladi. Xizmatchi maʼlum bir lavozimni uzoq vaqt davomida (masalan, butun faoliyati davomida) egallashi mumkin. Davlat xizmatchisi davlat organida faoliyat yuritishi jarayonida lavozim boʻyicha harakatlanishi mumkin. Davlat xizmatida malaka darajalari joriy etilgan. Malaka darajalari davlat xizmatchisining bir lavozimdan ikkinchi lavozimga oʻtishini (masalan, yuqoriga yoki pastga qarab harakatlanishini) belgilab beradi. Malaka darajasi butun kasbiy faoliyat jarayonida davlat xizmatchisini davlat bilan bogʻlab turadi hamda davlat va jamiyatdagi munosabatlarning muvozanatini taʼminlaydi. Gʻarbiy Yevropa davlatlarining koʻpchiligida, agar davlat lavozimi bekor qilinadigan boʻlsa, lavozimni egallagan shaxs ishdan boʻshatilishi mumkin emas, chunki u olgan malaka darajasi boshqa davlat lavozimini egallash huquqini beradi. Malaka darajasi davlat xizmatchisi uchun himoya hisoblanadi. Aynan manashu jihatlari bilan malaka darajasi davlat lavozimidan ajralib turadi. Oʻzbekiston Respublikasida davlat xizmatchisi tushunchasini quyidagicha belgilash mumkin: birinchidan, davlat xizmatchisi – 18 yoshga toʻlgan, davlat tilini bilgan, muayyan bilimga ega boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasining fuqarosi. Davlat xizmatchisi davlat-xizmat munosabatlarining bir tomonini tashkil etadi. Davlat organi hamda xizmatchi oʻrtasida ehnat shartnomasi tuzilib, unga koʻra xizmatchi davlat organining vakolatlarini, davlat funksiyalarini bajaradi; davlat qurilishining
maʼlum bir maqsadlariga erishish uchun maxsus vazifalarni hal etadi. Davlat (davlat organi) esa, oʻz navbatida, xizmatchining huquq va manfaatlarini oʻrnatadi va taʼminlaydi, ijtimoiy-huquqiy kafolatlar, javobgarlik, pul mablagʻi bilan taʼminlash kabi majburiyatlarga ega boʻladi. Davlat xizmatchisi maʼmuriyatning vakili, davlat mexanizmining bir qismi hisoblanadi. Davlat xizmatchilarining barcha harakatlari davlat nomidan va uning koʻrsatmasi asosida amalga oshiriladi, davlat esa davlat xizmatchisi faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi va tegishli hollarda ularga nisbatan majburlov choralarini qoʻllaydi. Davlat xizmatchisi faqatgina davlat organida davlat lavozimini egallashi mumkin. Ikkinchidan, davlat xizmatchisining faoliyati davlat xizmatini tartibga soluvchi qonunchilik hujjatlari talablariga mos kelishi kerak. Uchinchidan, davlat xizmatchisi qonunda oʻrnatilgan tartibda davlat xizmatining pul bilan taʼminlanadigan davlat lavozimini egallaydi. Qonunchilikda davlat xizmatchisi faoliyatining mazmuni, uning huquqiy holati, faoliyatining maqsadi, vazifasi va asosiy yoʻnalishlari, huquqlar, majburiyatlar, javobgarlik, cheklovlar, kafolatlar belgilab beriladi. Davlat lavozimlarini faqatgina davlat xizmatchilari egallashlari mumkin. Toʻrtinchidan, davlat xizmatchisiga qonunchilikda belgilangan tartibda malaka darajalari beriladi. Beshinchidan, davlat xizmatchisi davlat funksiyalarini, davlat organlarining vakolatlarini bajaradilar, iqtisodiy, ijtimoiy, maʼmuriy-siyosiy sohalarda (davlatning moliyaviy faoliyati, madaniyatni rivojlantirish, jamoat tartibi va xavfsizligini taʼminlash, bojxona, bank ishi, soliqqa tortish, huquqbuzarliklarga qarshi kurashish, ichki ishlar, tashqi siyosiy faoliyat va hokazolarda) davlat vazifalarini amalga oshiradilar. Oltinchidan, davlat xizmatchisi aksariyat hollarda yuridik oqibatlarni keltirib chiqaruvchi harakatlarni amalga oshiradi (masalan, boshqaruv qarorlarini qabul qiladi, jazoga tortadi). Bunday harakatlar yuridik fakt sifatida namoyon boʻlishi Logotip
maʼlum bir maqsadlariga erishish uchun maxsus vazifalarni hal etadi. Davlat (davlat organi) esa, oʻz navbatida, xizmatchining huquq va manfaatlarini oʻrnatadi va taʼminlaydi, ijtimoiy-huquqiy kafolatlar, javobgarlik, pul mablagʻi bilan taʼminlash kabi majburiyatlarga ega boʻladi. Davlat xizmatchisi maʼmuriyatning vakili, davlat mexanizmining bir qismi hisoblanadi. Davlat xizmatchilarining barcha harakatlari davlat nomidan va uning koʻrsatmasi asosida amalga oshiriladi, davlat esa davlat xizmatchisi faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi va tegishli hollarda ularga nisbatan majburlov choralarini qoʻllaydi. Davlat xizmatchisi faqatgina davlat organida davlat lavozimini egallashi mumkin. Ikkinchidan, davlat xizmatchisining faoliyati davlat xizmatini tartibga soluvchi qonunchilik hujjatlari talablariga mos kelishi kerak. Uchinchidan, davlat xizmatchisi qonunda oʻrnatilgan tartibda davlat xizmatining pul bilan taʼminlanadigan davlat lavozimini egallaydi. Qonunchilikda davlat xizmatchisi faoliyatining mazmuni, uning huquqiy holati, faoliyatining maqsadi, vazifasi va asosiy yoʻnalishlari, huquqlar, majburiyatlar, javobgarlik, cheklovlar, kafolatlar belgilab beriladi. Davlat lavozimlarini faqatgina davlat xizmatchilari egallashlari mumkin. Toʻrtinchidan, davlat xizmatchisiga qonunchilikda belgilangan tartibda malaka darajalari beriladi. Beshinchidan, davlat xizmatchisi davlat funksiyalarini, davlat organlarining vakolatlarini bajaradilar, iqtisodiy, ijtimoiy, maʼmuriy-siyosiy sohalarda (davlatning moliyaviy faoliyati, madaniyatni rivojlantirish, jamoat tartibi va xavfsizligini taʼminlash, bojxona, bank ishi, soliqqa tortish, huquqbuzarliklarga qarshi kurashish, ichki ishlar, tashqi siyosiy faoliyat va hokazolarda) davlat vazifalarini amalga oshiradilar. Oltinchidan, davlat xizmatchisi aksariyat hollarda yuridik oqibatlarni keltirib chiqaruvchi harakatlarni amalga oshiradi (masalan, boshqaruv qarorlarini qabul qiladi, jazoga tortadi). Bunday harakatlar yuridik fakt sifatida namoyon boʻlishi
mumkin. Davlat xizmatchisining bunday harakatlari davlat va jamiyat hayotida turli ijtimoiy munosabatlarni vujudga keltirishi, oʻzgartirishi yoki bekor qilishi mumkin. Yettinchidan, davlat xizmatchilarining faoliyati, odatda, ishlab hiqarish xususiyatiga ega emas. Lekin ularning faoliyati umuman ishlab chiqarish bilan bogʻliq emas, degan xulosani bermaydi. Chunki, davlat xizmatchilari ishlab chiqarish jarayonini yoʻnaltirish, boshqarish, loyihalarini tayyorlash va boshqa funksiyalar orqali taʼsir koʻrsatadi. Davlat xizmatchilari oʻz faoliyatlari orqali kishilar ongiga, iqtisodiy hayotga, ishlab chiqarishning texnologik jarayoniga, mehnat jamoalarining tashkil etilishi va faoliyat yuritishiga taʼsir koʻrsatadi. Barcha davlat xizmatchilarini turli asoslarga koʻra guruhlarga boʻlish, yaʼni tasniflash mumkin. Oʻzbekiston Konstitutsiyasidan kelib chiqqan holda, yaʼni hokimiyatning uchga boʻlinishini eʼtiborga olib barcha davlat xizmatchilarini uch guruhga boʻlishimiz mumkin: 1) qonunchilik hokimiyati organlarining xizmatchilari; Maʼlumki, Oʻzbekiston Respublikasida qonunchilik hokimiyati Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan amalga oshiriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76-moddasiga binoan, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi boʻlib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan – Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat. 2) ijro etuvchi hokimiyat organlarining xizmatchilari; Davlat va uning apparatining ish faoliyati ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Ijro etuvchi hokimiyat organlari tashkiliy-boshqaruv va ijroiya farmoyish berish faoliyatini amalga oshiradi. 3) sud hokimiyati organlarining xizmatchilari; Logotip
mumkin. Davlat xizmatchisining bunday harakatlari davlat va jamiyat hayotida turli ijtimoiy munosabatlarni vujudga keltirishi, oʻzgartirishi yoki bekor qilishi mumkin. Yettinchidan, davlat xizmatchilarining faoliyati, odatda, ishlab hiqarish xususiyatiga ega emas. Lekin ularning faoliyati umuman ishlab chiqarish bilan bogʻliq emas, degan xulosani bermaydi. Chunki, davlat xizmatchilari ishlab chiqarish jarayonini yoʻnaltirish, boshqarish, loyihalarini tayyorlash va boshqa funksiyalar orqali taʼsir koʻrsatadi. Davlat xizmatchilari oʻz faoliyatlari orqali kishilar ongiga, iqtisodiy hayotga, ishlab chiqarishning texnologik jarayoniga, mehnat jamoalarining tashkil etilishi va faoliyat yuritishiga taʼsir koʻrsatadi. Barcha davlat xizmatchilarini turli asoslarga koʻra guruhlarga boʻlish, yaʼni tasniflash mumkin. Oʻzbekiston Konstitutsiyasidan kelib chiqqan holda, yaʼni hokimiyatning uchga boʻlinishini eʼtiborga olib barcha davlat xizmatchilarini uch guruhga boʻlishimiz mumkin: 1) qonunchilik hokimiyati organlarining xizmatchilari; Maʼlumki, Oʻzbekiston Respublikasida qonunchilik hokimiyati Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan amalga oshiriladi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76-moddasiga binoan, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi boʻlib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan – Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat. 2) ijro etuvchi hokimiyat organlarining xizmatchilari; Davlat va uning apparatining ish faoliyati ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Ijro etuvchi hokimiyat organlari tashkiliy-boshqaruv va ijroiya farmoyish berish faoliyatini amalga oshiradi. 3) sud hokimiyati organlarining xizmatchilari;
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107-moddasiga koʻra, Oʻzbekiston Respublikasining sud tizimi besh yil muddatga saylanadigan Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xoʻjalik sudi, Qoraqalpogʻiston Respublikasining Oliy sudi va xoʻjalik sudidan, viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar va xoʻjalik sudlaridan iborat. Davlat xizmatchilarining tasnifi yuridik adabiyotlarda turlichaberilgan. Jumladan, huquqshunos olim D.M. Ovsyanko davlat xizmatchilarini quyidagicha tasniflaydi: davlat hokimiyati organlarining faoliyat doirasiga qarab davlat xizmatchilari: respublika miqyosida harakat qiluvchi xizmatchilar; mahalliy miqyosda harakat qiluvchi xizmatchilar; davlat xizmatining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda davlat xizmatchilari: fuqarolardan iborat davlat xizmatchilari; kuch tuzilmalariga asoslangan davlat xizmatchilari (masalan, harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlari xizmatchilari); hokimiyatlarning boʻlinishi prinsipidan kelib chiqqan holda davlat xizmatchilari; qonunchilik hokimiyati organlarining xizmatchilari; ijro etuvchi hokimiyat organlarining xizmatchilari; sud hokimiyati organlarining xizmatchilari; mansab vakolatlarining hajmiga koʻra davlat xizmatchilari: mansabdor shaxslar; mansabdor shaxslar tarkibiga kirmaydigan boshqa xizmatchilar; xizmat muddatining davomiyligiga koʻra davlat xizmatchilari: maʼlum muddatga tayinlanadigan (saylanadigan) xizmatchilar; belgilanmagan muddatga tayinlangan xizmatchilar; sinov muddati bilan tayinlangan xizmatchilar va boshqalarga boʻlinadi. X.R. Alimov davlat xizmatchilarining toʻrtta guruhini koʻrsatib oʻtadi. Yaʼni birinchisi – rahbarlar. Rahbarlar mazkur davlat organining, korxona, muassasa va tashkilotning funksiyalarini amalga oshirib, unga boʻysundirilgan davlat xizmatchilari apparatining ish faoliyatini boshqaradi; ishga qabul qilish va ishdan boʻshatish, intizomiy javobgarlikka tortish, pul mablagʻlari hamda Logotip
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107-moddasiga koʻra, Oʻzbekiston Respublikasining sud tizimi besh yil muddatga saylanadigan Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xoʻjalik sudi, Qoraqalpogʻiston Respublikasining Oliy sudi va xoʻjalik sudidan, viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar va xoʻjalik sudlaridan iborat. Davlat xizmatchilarining tasnifi yuridik adabiyotlarda turlichaberilgan. Jumladan, huquqshunos olim D.M. Ovsyanko davlat xizmatchilarini quyidagicha tasniflaydi: davlat hokimiyati organlarining faoliyat doirasiga qarab davlat xizmatchilari: respublika miqyosida harakat qiluvchi xizmatchilar; mahalliy miqyosda harakat qiluvchi xizmatchilar; davlat xizmatining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda davlat xizmatchilari: fuqarolardan iborat davlat xizmatchilari; kuch tuzilmalariga asoslangan davlat xizmatchilari (masalan, harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlari xizmatchilari); hokimiyatlarning boʻlinishi prinsipidan kelib chiqqan holda davlat xizmatchilari; qonunchilik hokimiyati organlarining xizmatchilari; ijro etuvchi hokimiyat organlarining xizmatchilari; sud hokimiyati organlarining xizmatchilari; mansab vakolatlarining hajmiga koʻra davlat xizmatchilari: mansabdor shaxslar; mansabdor shaxslar tarkibiga kirmaydigan boshqa xizmatchilar; xizmat muddatining davomiyligiga koʻra davlat xizmatchilari: maʼlum muddatga tayinlanadigan (saylanadigan) xizmatchilar; belgilanmagan muddatga tayinlangan xizmatchilar; sinov muddati bilan tayinlangan xizmatchilar va boshqalarga boʻlinadi. X.R. Alimov davlat xizmatchilarining toʻrtta guruhini koʻrsatib oʻtadi. Yaʼni birinchisi – rahbarlar. Rahbarlar mazkur davlat organining, korxona, muassasa va tashkilotning funksiyalarini amalga oshirib, unga boʻysundirilgan davlat xizmatchilari apparatining ish faoliyatini boshqaradi; ishga qabul qilish va ishdan boʻshatish, intizomiy javobgarlikka tortish, pul mablagʻlari hamda
tovarmoddiy boyliklarga egalik qilish, ragʻbatlantirish, mazkur organ nomidan imzo chekish va boshqa yuridik ahamiyatga molik harakatlarni sodir etish huquqiga ega boʻladi. Demak, rahbarlar davlat- hokimiyat vakolatlarini amalga oshirib, oʻzlari rahbarlik qilayotgan organ faoliyati uchun shaxsan javobgar hisoblanadilar. Rahbarlar oʻzlariga boʻysungan organlar, korxona, muassasa va tashkilotlarning operativ (yaʼni kundalik) va xoʻjalik faoliyatiga aralashish, ular- ning ishini yoʻnaltirish, nazorat qilish, majburiy koʻrsatmalar berish huquqiga ega. Rahbarlar tarkibiga vazirlar, davlat qoʻmita-larining raislari, boshliqlar, boshqaruvchilar, direktorlar, rektorlar va boshqalarni kiritish mumkin. Mazkur toifadagi davlat xizmatchilari yuridik adabiyotlarda koʻpincha mansabdor shaxslar sifatida ifoda etiladi. Lekin davlat xizmatchilarining aksariyati davlat tashkilotida maʼlum bir davlat lavozimini egallagani sababli, ularni mansabdor shaxslar jumlasiga kiritish mumkin. Shu bois, har qanday davlat xizmatchisini (mansabdor shaxsni) rahbarlar tarkibiga kiritish mumkin emas. Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeksning (bundan keyingi oʻrinlarda – MJtK) 15-moddasi ikkinchi qismiga binoan, doimiy, vaqtincha yoki maxsus vakolat boʻyicha tayinlanadigan yoki saylanadigan, hokimiyat vakili vazifalarini bajaradigan yoxud davlat organlarida, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlarida, mulk shaklidan qatʼi nazar, korxonalarda, muassasalarda, tashkilotlarda tashkiliy-boshqaruv, maʼmuriy-xoʻjalik vazifalarini amalga oshiradigan va yuridik ahamiyatga ega harakatlarni sodir etishga vakolat berilgan shaxs, xuddi shuningdek, xalqaro tashkilotda yoxud chet davlatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, maʼmuriy yoki sud organida mazkur vazifalarni amalga oshiruvchi shaxs mansabdor shaxs deb eʼtirof etiladi. Koʻrinib turibdiki, rahbarlar ham, nazorat funksiyasini amalga oshirish huquqiga ega boʻlgan boshqa xizmatchilar (masalan, ichki ishlar organlarining xodimlari, sanitariyanazorati organlarining xodimlari va hokazolar) ham mansabdor shaxs hisoblanadi. Ikkinchisi – asosiy tarkib – davlat xizmatchilari tasnifining asosiy va muhim guruhi boʻlib, mazkur organga yuklatilgan funksiyalarning deyarli barchasini Logotip
tovarmoddiy boyliklarga egalik qilish, ragʻbatlantirish, mazkur organ nomidan imzo chekish va boshqa yuridik ahamiyatga molik harakatlarni sodir etish huquqiga ega boʻladi. Demak, rahbarlar davlat- hokimiyat vakolatlarini amalga oshirib, oʻzlari rahbarlik qilayotgan organ faoliyati uchun shaxsan javobgar hisoblanadilar. Rahbarlar oʻzlariga boʻysungan organlar, korxona, muassasa va tashkilotlarning operativ (yaʼni kundalik) va xoʻjalik faoliyatiga aralashish, ular- ning ishini yoʻnaltirish, nazorat qilish, majburiy koʻrsatmalar berish huquqiga ega. Rahbarlar tarkibiga vazirlar, davlat qoʻmita-larining raislari, boshliqlar, boshqaruvchilar, direktorlar, rektorlar va boshqalarni kiritish mumkin. Mazkur toifadagi davlat xizmatchilari yuridik adabiyotlarda koʻpincha mansabdor shaxslar sifatida ifoda etiladi. Lekin davlat xizmatchilarining aksariyati davlat tashkilotida maʼlum bir davlat lavozimini egallagani sababli, ularni mansabdor shaxslar jumlasiga kiritish mumkin. Shu bois, har qanday davlat xizmatchisini (mansabdor shaxsni) rahbarlar tarkibiga kiritish mumkin emas. Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeksning (bundan keyingi oʻrinlarda – MJtK) 15-moddasi ikkinchi qismiga binoan, doimiy, vaqtincha yoki maxsus vakolat boʻyicha tayinlanadigan yoki saylanadigan, hokimiyat vakili vazifalarini bajaradigan yoxud davlat organlarida, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlarida, mulk shaklidan qatʼi nazar, korxonalarda, muassasalarda, tashkilotlarda tashkiliy-boshqaruv, maʼmuriy-xoʻjalik vazifalarini amalga oshiradigan va yuridik ahamiyatga ega harakatlarni sodir etishga vakolat berilgan shaxs, xuddi shuningdek, xalqaro tashkilotda yoxud chet davlatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, maʼmuriy yoki sud organida mazkur vazifalarni amalga oshiruvchi shaxs mansabdor shaxs deb eʼtirof etiladi. Koʻrinib turibdiki, rahbarlar ham, nazorat funksiyasini amalga oshirish huquqiga ega boʻlgan boshqa xizmatchilar (masalan, ichki ishlar organlarining xodimlari, sanitariyanazorati organlarining xodimlari va hokazolar) ham mansabdor shaxs hisoblanadi. Ikkinchisi – asosiy tarkib – davlat xizmatchilari tasnifining asosiy va muhim guruhi boʻlib, mazkur organga yuklatilgan funksiyalarning deyarli barchasini
bajaradi. Asosiy tarkibga kiruvchi davlat xizmatchilari rahbarlar tomonidan amalga oshiriladigan yuridik ahamiyatga ega boʻlgan harakatlarni sodir etmaydilar (masalan, ishga olish, ishdan boʻshatish, faoliyatni yoʻnaltirish va hokazolar). Bu guruh davlat xizmatchilariga muhandislar, iqtisodchilar, agronomlar, meʼmorlar, shifokorlar, oʻqituvchilar, ilmiy xodimlar va boshqalarni kiritish mumkin. Taʼkidlash joizki, ayrim hollarda rahbarlar tomonidan yuridik harakatlarning amalga oshirilishi mutaxassislarga bogʻliq boʻladi. Masalan, rahbar shifokorning maʼlumotnomasisiz xodimni mehnatdan vaqtincha boʻshatish toʻgʻrisidagi buyruqni chiqarishi mumkin emas. Davlat xizmatchilari asosiy tarkibining harakatlari, pirovardida, davlat organi, korxona, muassasa va tashkilot faoliyatining sifatini ham belgilab beradi. Asosiy tarkibning ishiga qarab davlat organining faoliyatiga baho beriladi. Shu sababli ham, davlat organida xizmatchilarning asosiy tarkibini shakllantirishda kadrlarni tanlash va joy-joyiga qoʻyish masalasiga katta eʼtibor beriladi. Uchinchisi – yordamchi xizmatchilar. Davlat xizmatchilarining mazkur guruhini davlat organining normal faoliyat yuritishi uchun zarur boʻlgan yordamchi funksiyalarni amalga oshiruvchi xizmatchilar tashkil etadi. Yordamchi xizmatchilar davlat organining normal faoliyat yuritishi uchun sharoit yaratib beradi. Yordamchi xizmatchilar tarkibiga – ish yurituvchilar, kuryerlar, kompyuter operatorlari, laborantlar, ekspeditorlar va boshqalarni kiritish mumkin. Yordamchi xizmatchilarning faoliyat doirasiga: xizmat hujjatlari, statistik maʼlumotlarni tayyorlash; hujjatlarni yuborish va boshqa yordamchi-texnik harakatlarni amalga oshirish kiradi. Yordamchi xizmatchilarning faoliyati yuridik ahamiyatga ega emas. Masalan, qoʻlda yozilgan xizmat hujjatining operator tomonidan kompyuterda terilishi tegishli rahbar tomonidan imzo qoʻyilmaguncha yoki muhrlanmaguncha yuridik ahamiyatga ega boʻlmaydi. Toʻrtinchisi, yaʼni maʼmuriy hokimiyat vakillari – davlat xizmatchilarining alohida guruhi hisoblanadi. Maʼmuriy hokimiyat vakillari davlat xizmatchilarining Logotip
bajaradi. Asosiy tarkibga kiruvchi davlat xizmatchilari rahbarlar tomonidan amalga oshiriladigan yuridik ahamiyatga ega boʻlgan harakatlarni sodir etmaydilar (masalan, ishga olish, ishdan boʻshatish, faoliyatni yoʻnaltirish va hokazolar). Bu guruh davlat xizmatchilariga muhandislar, iqtisodchilar, agronomlar, meʼmorlar, shifokorlar, oʻqituvchilar, ilmiy xodimlar va boshqalarni kiritish mumkin. Taʼkidlash joizki, ayrim hollarda rahbarlar tomonidan yuridik harakatlarning amalga oshirilishi mutaxassislarga bogʻliq boʻladi. Masalan, rahbar shifokorning maʼlumotnomasisiz xodimni mehnatdan vaqtincha boʻshatish toʻgʻrisidagi buyruqni chiqarishi mumkin emas. Davlat xizmatchilari asosiy tarkibining harakatlari, pirovardida, davlat organi, korxona, muassasa va tashkilot faoliyatining sifatini ham belgilab beradi. Asosiy tarkibning ishiga qarab davlat organining faoliyatiga baho beriladi. Shu sababli ham, davlat organida xizmatchilarning asosiy tarkibini shakllantirishda kadrlarni tanlash va joy-joyiga qoʻyish masalasiga katta eʼtibor beriladi. Uchinchisi – yordamchi xizmatchilar. Davlat xizmatchilarining mazkur guruhini davlat organining normal faoliyat yuritishi uchun zarur boʻlgan yordamchi funksiyalarni amalga oshiruvchi xizmatchilar tashkil etadi. Yordamchi xizmatchilar davlat organining normal faoliyat yuritishi uchun sharoit yaratib beradi. Yordamchi xizmatchilar tarkibiga – ish yurituvchilar, kuryerlar, kompyuter operatorlari, laborantlar, ekspeditorlar va boshqalarni kiritish mumkin. Yordamchi xizmatchilarning faoliyat doirasiga: xizmat hujjatlari, statistik maʼlumotlarni tayyorlash; hujjatlarni yuborish va boshqa yordamchi-texnik harakatlarni amalga oshirish kiradi. Yordamchi xizmatchilarning faoliyati yuridik ahamiyatga ega emas. Masalan, qoʻlda yozilgan xizmat hujjatining operator tomonidan kompyuterda terilishi tegishli rahbar tomonidan imzo qoʻyilmaguncha yoki muhrlanmaguncha yuridik ahamiyatga ega boʻlmaydi. Toʻrtinchisi, yaʼni maʼmuriy hokimiyat vakillari – davlat xizmatchilarining alohida guruhi hisoblanadi. Maʼmuriy hokimiyat vakillari davlat xizmatchilarining
shunday guruhiki, ular oʻz vakolatlari doirasida boshqa shaxslarga, xizmat boʻysunuvidan qatʼi nazar, bajarilishi majbur boʻlgan koʻrsatmalar berishi mumkin. Hokimiyat vakillariga sudyalar, prokurorlar, deputatlar, Qurolli Kuchlar, ichki ishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmati organlarining boshliqlar tarkibiga kiruvchilar va boshqalarni kiritish mumkin. Hokimiyat vakillari umumiy xususiyatga ega vakolatlarni amalga oshiradilar, masalan, xizmat yuzasidan ularga boʻysunmagan shaxslarga majburiy farmoyishlar berish, maʼmuriy taʼsir choralarini qoʻllash va hokazolar. Maʼmuriy hokimiyat vakillari davlat-hokimiyat vakolatiga ega boʻlib, muayyan davlat organi nomidan va uning koʻrsatmasiga binoan, harakat qiladilar.. Demak, davlat xizmatchilarini qonunchilik hujjatlari bilan oʻrnatilgan holatlardan kelib chiqqan holda turli asoslarga koʻra bir necha guruhlarga boʻlish, yaʼni tasniflash mumkin. Paragraf mazmunini o`zlashtirish uchun kichik kazusli misol: "O`zagrolizing" AJ da bosh buxgalter lavozimida faoliyat yurituvchi A ismli shaxs, auditorlik tekshiruvi natijalari bo`yicha buxgalterlik va moliyaviy hisob kitoblarni o`z vaqtida tartibga keltirmaganligi sababli Jamiyat raisidan tanbeh eshitdi va Jamiyat boshqaruvi qarori bilan unga nisbatan o`z xizmatiga e`tiborsizlik bilan yondashganligi uchun oylik ish haqinimng 30% miqdorida intizmiy javobgarlikga tortildi. 1. Mazkur munosabatlar ma`muriy-huquqiy munosabatlar predmetiga taaluqlimi? 2. Bosh buxgalter davlat xizmatchisi xisoblanadimi? 3. AJ boshqaruvining intizomiy jazo chorasini ko`zlash vakolati bormi? 3. Davlat xizmatchisining huquqiy maqomi Davlat xizmatchilari uchun davlat xizmatiga kirish, uni oʻtash hamda davlat xizmati bekor boʻlishining maxsus shartlari oʻrnatilgan. Davlat xizmatchilari oʻzlariga berilgan vakolatlar va funksiya- larni davlat maʼmuriyati ichida ham, Logotip
shunday guruhiki, ular oʻz vakolatlari doirasida boshqa shaxslarga, xizmat boʻysunuvidan qatʼi nazar, bajarilishi majbur boʻlgan koʻrsatmalar berishi mumkin. Hokimiyat vakillariga sudyalar, prokurorlar, deputatlar, Qurolli Kuchlar, ichki ishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmati organlarining boshliqlar tarkibiga kiruvchilar va boshqalarni kiritish mumkin. Hokimiyat vakillari umumiy xususiyatga ega vakolatlarni amalga oshiradilar, masalan, xizmat yuzasidan ularga boʻysunmagan shaxslarga majburiy farmoyishlar berish, maʼmuriy taʼsir choralarini qoʻllash va hokazolar. Maʼmuriy hokimiyat vakillari davlat-hokimiyat vakolatiga ega boʻlib, muayyan davlat organi nomidan va uning koʻrsatmasiga binoan, harakat qiladilar.. Demak, davlat xizmatchilarini qonunchilik hujjatlari bilan oʻrnatilgan holatlardan kelib chiqqan holda turli asoslarga koʻra bir necha guruhlarga boʻlish, yaʼni tasniflash mumkin. Paragraf mazmunini o`zlashtirish uchun kichik kazusli misol: "O`zagrolizing" AJ da bosh buxgalter lavozimida faoliyat yurituvchi A ismli shaxs, auditorlik tekshiruvi natijalari bo`yicha buxgalterlik va moliyaviy hisob kitoblarni o`z vaqtida tartibga keltirmaganligi sababli Jamiyat raisidan tanbeh eshitdi va Jamiyat boshqaruvi qarori bilan unga nisbatan o`z xizmatiga e`tiborsizlik bilan yondashganligi uchun oylik ish haqinimng 30% miqdorida intizmiy javobgarlikga tortildi. 1. Mazkur munosabatlar ma`muriy-huquqiy munosabatlar predmetiga taaluqlimi? 2. Bosh buxgalter davlat xizmatchisi xisoblanadimi? 3. AJ boshqaruvining intizomiy jazo chorasini ko`zlash vakolati bormi? 3. Davlat xizmatchisining huquqiy maqomi Davlat xizmatchilari uchun davlat xizmatiga kirish, uni oʻtash hamda davlat xizmati bekor boʻlishining maxsus shartlari oʻrnatilgan. Davlat xizmatchilari oʻzlariga berilgan vakolatlar va funksiya- larni davlat maʼmuriyati ichida ham,
tashqi huquq subyektlariga (fuqarolarga, boshqa tashkilotlarga) nisbatan ham amalga oshiradilar. Fuqaro davlat xizmatiga kirishi bilan quyidagi toʻrt elementdan iborat boʻlgan “organizm”ga birlashadi: – egallanadigan davlat lavozimi; – aniq malaka darajasining mavjudligi; – davlat xizmatchilarining belgilangan shtat birligiga kirishi; – mansab majburiyatlari bilan belgilanadigan davlat xizmatchi- sining maxsus oʻrni, yaʼni rahbar, mansabdor shaxs, hokimiyat vakiliva boshqalar . Davlat xizmati va davlat xizmatchisi bilan bogʻliq barcha holatlar huquqiy jihatdan tartibga solingan boʻlishi kerak. Davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi – bu davlat-xizmat munosabatlarining mazmuni (mohiyati)dir. Xizmatchilarning huquqiy maqomi ularning huquqlari, majburiyatlari, javobgarligini oʻrnatish orqali belgilanadi. Davlat-xizmat munosabatlari oʻzgari-shi bilan davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi ham oʻzgaradi, masalan, ishdan boʻshatish, fuqarolikni yoʻqotish, pensiyaga chiqish va hokazolar. Davlat xizmatchilarining maqomi – tabaqalashgan kompleks tizim boʻlib, vertikal va gorizontal tuzilishga ega. Har bir davlat xizmatchisi normativ-huquqiy aktlar bilan belgilangan hamda davlat xizmati huquqiy institutining asosiy elementi hisoblangan huquqiy holatga egadir. Davlat xizmatining boshqa elementlari esa davlat xizmati va xizmatchilariga xizmat qilish maqsadida oʻrnati- ladi, yaʼni ular davlat xizmatchilari huquqiy maqomini aniqlashtiradi va ularning toʻliq amalga oshirilishiga koʻmaklashadi. Davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi qonun bilan oʻrnatilgan va davlat tomonidan kafolatlangan huquq, erkinlik, majburiyat, cheklovlar, javobgarliklarning yigʻindisidir. Oʻzbekiston Respublikasida davlat Logotip
tashqi huquq subyektlariga (fuqarolarga, boshqa tashkilotlarga) nisbatan ham amalga oshiradilar. Fuqaro davlat xizmatiga kirishi bilan quyidagi toʻrt elementdan iborat boʻlgan “organizm”ga birlashadi: – egallanadigan davlat lavozimi; – aniq malaka darajasining mavjudligi; – davlat xizmatchilarining belgilangan shtat birligiga kirishi; – mansab majburiyatlari bilan belgilanadigan davlat xizmatchi- sining maxsus oʻrni, yaʼni rahbar, mansabdor shaxs, hokimiyat vakiliva boshqalar . Davlat xizmati va davlat xizmatchisi bilan bogʻliq barcha holatlar huquqiy jihatdan tartibga solingan boʻlishi kerak. Davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi – bu davlat-xizmat munosabatlarining mazmuni (mohiyati)dir. Xizmatchilarning huquqiy maqomi ularning huquqlari, majburiyatlari, javobgarligini oʻrnatish orqali belgilanadi. Davlat-xizmat munosabatlari oʻzgari-shi bilan davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi ham oʻzgaradi, masalan, ishdan boʻshatish, fuqarolikni yoʻqotish, pensiyaga chiqish va hokazolar. Davlat xizmatchilarining maqomi – tabaqalashgan kompleks tizim boʻlib, vertikal va gorizontal tuzilishga ega. Har bir davlat xizmatchisi normativ-huquqiy aktlar bilan belgilangan hamda davlat xizmati huquqiy institutining asosiy elementi hisoblangan huquqiy holatga egadir. Davlat xizmatining boshqa elementlari esa davlat xizmati va xizmatchilariga xizmat qilish maqsadida oʻrnati- ladi, yaʼni ular davlat xizmatchilari huquqiy maqomini aniqlashtiradi va ularning toʻliq amalga oshirilishiga koʻmaklashadi. Davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi qonun bilan oʻrnatilgan va davlat tomonidan kafolatlangan huquq, erkinlik, majburiyat, cheklovlar, javobgarliklarning yigʻindisidir. Oʻzbekiston Respublikasida davlat