Ommaviy maʼmuriyat faoliyatida qonuniylik. 1. Davlat boshqaruvida qonuniylikni taʼminlash tushunchasi, usullari va axamiyati 2. Maʼmuriy nazorat tushunchasi va funksiyalari, Maʼmuriy nazorat tadbirlarini protsessual rasmiylashtirish. 3. Maʼmuriy nazorat ko‘rinishlari. Jamoatchilik nazorati Ombudsman. Hisob palatasi Prokuror nazorati Maʼmuriy sud nazorati Parlament nazorati Maʼmuriy kontrol O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qoidalaridan kelib chiqib, mamlakatimizda demokratik huquqiy davlat va fuqaro- lik jamiyati barpo etish uchun qonun ustuvorligini taʼminlash alohida ahamiyat kasb etadi. Davlat boshqaruvi – bu davlat hoki- miyati vakolatlariga ega bo‘lgan davlat organlari (mansabdor shaxs- lari) tomonidan davlat ishlarini boshqarishga aytiladi. Davlat boshqaruvida doimo davlat hokimiyati kuchiga tayangan holda amalga oshiriladi. Har qanday davlat faoliyati singari davlat boshqaruvi ham maʼlum bir prinsiplarga tayangan holda amalga oshiriladi. Davlat boshqaruvida qonuniylik deganda, davlat organlari (mansabdor shaxslar) faoliyatining O‘zbekiston Respublikasi Kon- stitutsiyasi va amaldagi qonunlari asosida tashkil etilishi va amal- ga oshirilishi tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, qonuniylik bu – davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari va fuqarolar tomonidan qonunlarga va ularga asoslangan boshqa huqu- qiy aktlarga qatʼiy rioya qilish(ijro etish)dir. Mustaqillik sharofati bilan barcha sohalarda tub o‘zgarishlar yuz berdi. O‘zbekiston Respublikasi bozor iqtisodiyoti munosabat- lariga asoslangan qonunchilik bazasini shakllantirishga kirishdi hamda u asosda o‘zining davlat tuzilishini qura boshladi. O‘zbekis- ton Respublikasida Konstitutsiya va uning asosida ishlab chiqilgan qonunlarning ustunligi o‘rnatildi. Mazkur konstitutsiyaviy normadan kelib chiqqan holda, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, shuningdek, fuqarolar amaldagi qonunchilikka og‘ishmay rioya qilishlari lozim. Aks holda, jamiyat va davlat, oxir oqibat fuqarolarning qonuniy manfaatlariga putur yetkazilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari asosida davlat faoliyatini amalga oshiruvchi organlar tuzilmasi, ularning huquqiy holati, o‘zaro munosabatlari qayta ko‘rib chiqilib, zamon talablari darajasida tashkil etilmoqda. Maʼlumki, jamiyatning rivojlanishi bilan turli xildagi yangi ijtimoiy munosabatlar vujudga kelib, ularni huquqiy tartibga solish muammosi vujudga keladi. Bu jarayonda davlat organlarining tutgan o‘rni kattadir. Davlat oldida turgan asosiy vazifalardan biri sifatida davlat organlarining, ularda mehnat qiluvchi xizmatchilarning faoliyatini huquqiy tartibga solishni takomillashtirish masalasi vujudga keldi. Shu o‘rinda taʼkidlab o‘tish lozimki, O‘zbekiston Respublika- sining Birinchi Prezidenti Islom Karimov taʼkidlaganidek: «Yangi sharoitda davlatning, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari- ning g‘oyat muhim vazifasi siyosiy partiyalar, nodavlat, ijtimoiy strukturalar, fuqarolik jamiyatining endigina paydo bo‘lib kelayot- gan xilma-xil institutlari bilan ishlash va hamkorlik qilishning yangidan-yangi shakllarini izlab topishdan iboratdir. Butun davlat hokimiyati organlari ishining samaradorligini saqlab qolgan holda hokimiyat vakolatlarining markaz ixtiyoridan soqit qilish, bu vakolatlarning bir qismini markazdan mintaqalarga, mahalliy hokimiyat organlariga olib berish yo‘llarini izlab topish zaruratga aylanib bormoqda”. Davlat organlarining o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalari- ning samarali amalga oshirilishi, ko‘p jihatdan, ularning faoliya- tida qonuniylik va intizomning taʼminlanganligiga yoki unga qay darajada rioya etilayotganligiga bog‘liqdir. Qonuniylik deganda, dav- lat organlari faoliyatining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya- si va amaldagi qonunlari asosida tashkil etilishi va amalga oshiri- lishi tushuniladi. Intizom esa, davlat organlari faoliyatida o‘rna- tilgan tartibga rioya qilinishini taʼminlashdir. Davlat organlari o‘zlarining faoliyatlarini Konstitutsiya va qonunlarga asoslanib, ularni ro‘yobga chiqarish maqsadida amalga oshiradilar. Qonuniylik – demokratik huquqiy jamiyat mavjud bo‘lishi va rivojlanishining asosiy belgisidir. U fuqarolar huquqlari va erkinliklarini, demokratik institutlarni, fuqarolik jamiyatini shakllantirish va amalga oshirishni, davlat apparatini qurish va faoliyat ko‘rsati- shini taʼminlash uchun zarurdir. Qonuniylik davlat mexanizmining barcha elementlari (davlat organlari, davlat tashkilotlari, davlat xizmatchilari), fuqarolik jamiyati (jamoat, diniy va boshqa bir- lashmalar), shuningdek, fuqarolar uchun majburiydir. Yuridik adabiyotlarda ko‘rsatib o‘tilishicha, qonuniylik – bu davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari va fuqarolar tomonidan qonunlarga va ularga asoslangan boshqa huquqiy aktlarga qatʼiy rioya qilish (ijro etish) hisoblanadi. Q.T.Xolmo‘minovning fikricha, qonuniylik barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari hamda yuridik va jis- moniy shaxslar tomonidan amaldagi qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlarning aniq va og‘ishmay bajarilishidir. Qonuniylikning asosiy vazifasi - mamlakatning ijtimoiy va davlat tuzumini mustahkamlash, bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchun mulkning turli shakllariga yo‘l ochish va ularni qo‘riqlash, fuqarolarning huquq- lari, erkinliklari va burchlarini mustahkamlashdir. Lekin bunday tushuncha qonuniylikning mazmunini to‘liq yoritib bera olmaydi. D.N.Baxrax qonuniylik mazmunini aniqlashda, birinchi navbatda, qonunlarning sifatiga eʼtibor qaratish, yaʼni uning ijtimoiy munosabatlarga, huquqqa mos kelishini aniqlash kerak, degan fikrda. Qonunlar ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi o‘ziga xos vosita sifatida, jamiyatda mavjud bo‘lgan iqtisodiy darajaga, tashkilotchilik, madaniyat va axloqiy qoidalarga mos bo‘lishi kerak. Qonuniylik esa davlat huquqining jamiyat va fuqarolar manfaati yo‘lida legalizatsiyalash vositasi bo‘lishi lozim. Qonuniylik – bu yuqori sifatli huquqiy normalarning yetarlicha mavjud bo‘lishi va barcha huquq subʼektlari tomonidan unga qatʼiy rioya etishidir. Yu.M.Kozlov davlat boshqaruvida qonuniylikning quyidagi xususiyatlar bilan izohlanishini ko‘rsatib o‘tadi: birinchi- dan, barcha uchun qonunlarning umummajburiyligi. Aynan unda qonun talablarining ustunligini, uning oliy yuridik kuchini ko‘rish mumkin. Hech kimga qonunni chetlab o‘tishiga yoki qonundan o‘zini ustun qo‘yishiga ruxsat berilmaydi; ikkinchidan, qonuniylikning yagonaligi; uchinchidan, qonuniylik va maqsadga muvofiqlikning mos kelishi. Qonunning o‘zi, maqsadga muvofiqlikni namoyon bo‘lishining yuqori darajasidir; to‘rtinchidan, qonuniylik va aholi huquqiy madaniyatining chambarchas bog‘liqligi; beshinchidan, har qanday qaror qabul qilganda, qonuniylik va adolat bir o‘rinda turishi lozim; oltinchidan, davlat boshqaruvida qonuniylik uni buzganlik uchun javobgarlik muqarrar belgilanganida taʼminlanishi mumkin. A.Karmolitskiyning fikricha, qonuniylik – davlat boshqaruvi jarayonida alohida ahamiyatga ega bo‘lib, bu quyidagi holatlar bilan belgilanadi: birinchidan, boshqaruv jarayonida davlat organlarining iqtiso- diyot, ijtimoiy- madaniy va maʼmuriy-siyosiy qurilishga rahbarlik qilish singari faoliyati amalga oshiriladi. Qonuniylikka rioya qilish – mazkur tizim oldida turgan vazifa va funksiyalarning samarali amalga oshirilishini belgilab beruvchi asosiy vosita hisoblanadi; ikkinchidan, boshqaruv subʼektlari o‘zlarining funksiyalari va vakolatlarini amalga oshirish orqali huquqni qo‘llash faoliyatini olib boradilar. Bu boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish bilan bog‘liqdir; uchinchidan, boshqaruv faoliyati ko‘pgina subʼektlar (ijro hoki- miyati organlari, mansabdor shaxslar va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Ular fuqarolar bilan, turli xildagi tashkilotlar bilan munosabatga kirishadi. Aynan ularning qonunga rioya qilishi va o‘zlariga yuklatilgan vazifa va funksiyalarni aniq va to‘g‘ri ijro etishi, jamiyat hayotiga o‘z taʼsirini ko‘rsatadi; to‘rtinchidan, boshqaruv organlari jamiyat hayotining turli sohalarini qamrab oluvchi huquq ijodkorligi faoliyatini amalga oshiradilar. Davlat boshqaruvi organlari tomonidan normativ huj- jatlarning qabul qilinishi, birinchi navbatda qonuniylikka asos- lanadi. Davlat organlari huquq ijodkorligi faoliyatining qonun doirasida olib borilishi, ular kafolatini mustahkamlaydi; beshinchidan, boshqaruv organlari maʼmuriy majburlov chora- larini qo‘llash sohasida keng vakolatlarga egadir. Davlat organlari maʼmuriy yurisdiksiyani amalga oshira borib, vujudga kelgan nizolarni mustaqil hal etadilar, davlatning majburlov choralarini qo‘llash orqali huquqbuzarlarga taʼsir ko‘rsatadilar. O‘zbekiston Respublikasida qonuniylikni taʼminlash bir necha kafolatlar tizimi bilan taʼminlanadi. Jumladan, kafolatlarning iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy, huquqiy va ijtimoiy kafolatlar tizimi mavjuddir. Davlat boshqaruvini amalga oshirish jarayonida barcha subʼektlar faoliyati aynan shularga tayanadi. Davlat boshqa- ruvining samarali amalga oshirilishi nafaqat qonuniylik bilan, balki boshqaruv jarayoni ishtirokchilarining intizomga rioya qili- shi bilan ham taʼminlanadi. Intizom nafaqat qonunlarga, balki yuqori turuvchi davlat organ- larining normativ hujjatlari bilan o‘rnatilgan tartibga ham rioya qilinishini taʼminlaydi. A.Karmolitskiyning fikricha, davlat intizomi deganda, davlat va uning vakolatli organlari tomonidan o‘rnatilgan tartib va qoidalarga barcha fuqarolarning ongli ravishda bo‘ysunishi, xulq-atvor qoidalariga rioya qilishidir, davlat xizmatchilarining esa umumiy va mansab majburiyatlarini hamda rahbarlarning qarorlarini bajarishi tushuniladi. Davlat intizomi – boshqaruv jarayonida ishtirok etuvchi barcha subʼektlar faoliyatini tashkil etish va ularning hamkorlikda hara- kat qilishini belgilab beruvchi asosiy vositalardan biri hisobla- nadi. Davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylikni taʼminlashga qara- tilgan chora-tadbirlar, davlat intizomni mustahkamlashga ham xizmat qiladi. Qonuniylikning o‘ziga xos xususiyatlari: – qonunlarning barcha uchun umummajburiyligi; – qonuniylikning yagonaligi; – qonuniylik va maqsadga muvofiqlilikning mos kelishi; – qonuniylik va aholi huquqiy madaniyatining chambarchas bog‘- liqliligi; – har qanday qaror qabul qilganda, qonuniylik va adolat bir o‘rinda turishi lozim; – davlat boshqaruvida qonuniylik uni buzganlik uchun javobgar- likning muqarrarligi belgilanganida, taʼminlanishi mumkin1. Davlat boshqaruvida intizom – davlat organlari (mansabdor shaxslar)ning boshqaruv faoliyatidagi o‘rnatilgan tartib va qoidaga rioya qilinishini taʼminlash tushuniladi. Konstitutsiya va qonunning ustunligi hamda hamma uchun maj- buriyligi prinsipi. Ushbu prinsip Asosiy qonunimiz – Konstitu- siyaning 15-moddasida o‘z ifodasini topgan. Unga binoan, O‘zbekis- ton Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organ- lari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konsti- tutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar. Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquq va erkinlik- lari qatʼiy intizom, ichki uyushqoqlik va masʼuliyat jihatidan ustuvor bo‘lmasa, qonunlar va milliy anʼanalar, urf-odatlar, umum- insoniy qadriyatlar hurmat qilinmasa, demokratik huquqiy davlat- ni barpo etib bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda u asosda qabul qilingan qonunlar oldida barcha birday masʼuldir. Qaysi bir jamiyatda qonunlar bajarilmay qog‘ozda qolib ketsa, unday jamiyat aslo ravnaq topmaydi, adolatga erisha olmaydi. Qonun amalda bo‘lishi kerak, u qabul qilindimi, ijrosi ham qatʼiy bo‘lmog‘i lozim. Aynan shu yerda davlat boshqaruvining asosiy vazifasini ko‘rish mumkin, yaʼni davlat boshqaruvi – O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarini ijro etishga xizmat qiladi. Qonuniylikning yagonaligi prinsipi. Bu O‘zbekiston Respubli- kasi hududida qonunlar bir xilda qo‘llanilishini, barcha fuqarolar- ning qonun oldida tengligini anglatadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasiga binoan, O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, eʼtiqodi, shax- siy va ijtimoiy mavqeidan qatʼi nazar, qonun oldida tengdirlar. Qonuniylik nazariyasi, avvalombor, huquqiy ongda shakllanadi va huquqiy munosabatlarda qatnashadigan barcha shaxslarning qonun talablariga muvofiq harakat qilishi va biron-bir g‘ayriqonuniy harakatni amalga oshirmaslik talabiga bo‘ysunishni, shuningdek subʼektiv huquqlarning to‘liq ijro etilishini bildiradi. Maʼlum- ki, qonuniylik huquq-tartibot bilan uzviy holda amalga oshirila- di. Huquq- tartibot jamoat tartibining bir qismi bo‘lib, faqat huquqiy normalarning amalga oshirilishi natijasida paydo bo‘ladi va kishilar o‘rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni huquqiy vositalar orqali tartibga soladi. Huquq-tartibot – jamiyatda huquqiy tartibni saqlash uchun davlat organlari, jamoatchilik tomo- nidan huquqiy normalarni hayotga tatbiq qilish faoliyatidir. Huquq-tartibot davlat tomonidan ishlab chiqilgan normativ-huqu- qiy hujjatlar orqali tartibga solinib, hayotdagi mavjud axloq, odob, anʼanalar muvofiqligi taʼminlanadi. Bundan tashqari davlat faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri - qonunlarga og‘ishmay rioya qilishni taʼminlashdir. Qonunlarga rioya etishning hamma uchun majburiyligi, uni buzishga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmasligi huquq- tartibot va aholining huquqiy madaniyati, ongi darajasini yuksal- tirish davlat huquq-tartibotni muhofaza etish funksiyasining maz- munini tashkil etadi. Davlat ushbu funksiyani amalga oshirish uchun quyidagi yo‘na- lishlarda faoliyat ko‘rsatadi: birinchidan, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini shakllantirish; ikkinchidan, qonunlar ijrosini taʼminlash va ular ustidan qatʼiy nazorat o‘rnatish; uchinchidan, fuqarolarni konstitutsiyaviy huquqlar va erkinlik- lar bilan taʼminlaydigan qonunchilikni yaratish; to‘rtinchidan, huquqni muhofaza qilish organlari tizimini shakllantirish; beshinchidan, qonunchilik va huquq-tartibotni mustahkamlash. Har qanday davlatning eng asosiy talabi - qonunlarni amalga oshirishga, qonunchilikni taʼminlashga safarbar etilgan kishilar- ning qonunlarni aniq va og‘ishmay ijro etishidir1. Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni taʼminlash usullari. Davlat boshqaruvi faoliyati sohasida qonuniylik prin- sipining harakatda bo‘lishi tashkiliy- huquqiy vositalar tizimi bilan taʼminlanadi. Yuridik xususiyatlari va mazmuni jihatidan har xil bo‘lgan bunday vositalarning yig‘indisi – qonuniylikni taʼminlash uslublarini tashkil etadi. Qonuniylikni taʼminlash – bu: birinchidan, davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatida qonuniylik talabidan chetga chiqishiga yo‘l qo‘ymaslik; ikkinchidan, qonunbuzilishi holatlarini o‘z vaqtida aniqlash; uchinchidan, aniqlangan qonunbuzilishi holatlarini bartaraf etish; to‘rtinchidan, buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarni qayta tiklash; beshinchidan, qonunbuzilishiga yo‘l qo‘ygan shaxslarni javob- garlikka tortish; oltinchidan, qonun buzilishlariga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, maʼlum bir chora-tadbirlarni amalga oshirish. Aksariyat yuridik adabiyotlarda, davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylik va intizomni taʼminlashning asosiy uslubi sifatida kontrol va nazorat ko‘rsatib o‘tilgan. Jumladan, D.M.Ovsyankoning fikricha, davlat organlari faoliyatida qo‘llaniladigan turli huqu- qiy va tashkiliy shakl va uslublar, amaliy usullar – qonuniylikni taʼminlash uslublari hisoblanadi hamda bu kontrol va nazoratdir. A.A.Karmolitskiyning fikricha esa, davlat boshqaruvida qonuniylik tashkiliy- huquqiy vositalar orqali taʼminlanadi. Mazmuniga ko‘ra ular qonuniylik va intizomni taʼminlash uslublarini, uning tizi- mini anglatadi. Qonuniylikni taʼminlash jarayonida davlat organ- lari o‘z vakolatlari doirasida kontrolni hamda uning ko‘rinishlari bo‘lgan nazorat va ijro etishni tekshirishni amalga oshiradilar. A.A.Karmolitskiy boshqa huquqshunos olimlardan farqli ravishda, qonuniylik va intizomni taʼminlashning uchinchi uslubini – ijro etishni tekshirishni ham kiritadi. D.D.Sabriya, davlat boshqaruvida qonuniylikni taʼminlash uslublariga kontrol (ijro etishni tekshirish) va nazorat bilan bir vaqtda shikoyat qilish huquqini kiritadi. X.R.Alimov esa, davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni taʼminlashning uslublari sifatida quyidagilarni ko‘rsatib o‘tadi: • davlat organlari tomonidan amalga oshiriladigan kontrol va ijro etishni tekshirish; • prokuratura organlarining umumiy nazorati; • sud organlarining faoliyati; • maʼmuriy nazorat; • jamoatchilik nazorati; • davlat organlari va mansabdor shaxslarning qonunga zid hara- katlari va qarorlari ustidan shikoyat qilish. Demak, yuqoridagilarga asoslanadigan bo‘lsak, huquqshunos olim- lari davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni taʼminlashning asosiy uslublari sifatida kontrol, nazorat, tekshirish va shikoyat qilishni ko‘rsatib o‘tishadi. Kontrol – qonuniylik va intizomni taʼminlash uslubi sifa- tida yoki davlat organlarining funksiyasi, yaʼni boshqaruv faoliyati- ning turi sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. U ijtimoiy boshqaruv tizimida katta ahamiyatga ega bo‘lib, u hokimiyat subʼektlarining mavjud holatlari to‘g‘risida, qarorlarning ijro etilganligi haqida maʼlumotlarni olishda xizmat qiladi. Kontrol ijro intizomini mustahkamlashda, amalga oshirilgan ishni baholashda, maʼlum bir jarayonni operativ tartibga solishda qo‘llaniladi. Kontrol mazmuni quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1) kontrol ostiga olingan obʼektlar faoliyati ustidan kuzatish, ular tomonidan qoidalar va ko‘rsatmalarning bajarilishi, mavjud holatlar to‘g‘risida obʼektiv maʼlumotlar olish. Maʼlumotlar hisob va hisobot hujjatlarini o‘rganish, tekshirish, invertarizatsiya, taf- tish, tushuntirishlar va boshqa shakllarda olinadi; 2) to‘plangan axborotlarni baholash, yo‘nalishlarni belgilash, istiqboldagi rejalarni ishlab chiqish; 3) qonuniylik va intizomni buzish holatlarini, zararli oqibat- larni, maqsadga nomuvofiq harakatlar va xarajatlarni bartaraf etish bo‘yicha maʼlum bir choralarni ko‘rish, shuningdek, huquqbuzar- likni oldini olish maqsadida huquqqa xilof faoliyatni to‘xtatish; 4) huquqbuzarliklarning hisobini olib borish, ularni sodir etilishi sabablari va sharoitlarini aniqlash; 5) aybdor shaxslarni aniqlash, ularni javobgarlikka tortish. Kontrolni amalga oshiruvchi organlar aybdor shaxsning javobgar- ligini o‘zlari hal etishlari mumkin yoki bu masalani vakolatli davlat organi (mansabdor shaxs)lariga kiritishlari mumkin. Kontrol rahbarlik (boshqaruv) faoliyatining ajralmas elementi hisoblanadi. Shu bilan birga, u rahbarlik darajasini oshirishni, uning to‘g‘riligi va samaradorligini tekshirish vositasi ham hisoblanadi. Kontrolni amalga oshirish jarayonida: – kontrol ostiga olingan obʼektning holati tahlil qilinadi va unga baho beriladi; – hal etilmay qolgan masalalar aniqlanadi; – amaliy tajriba umumlashtiriladi va qo‘llaniladi; – ijro etuvchilarga turli xildagi yordam beriladi. Demak, kontrol davlat organlari oldiga qo‘yilgan vazifalar- ning bajarilishini, ularning faoliyatida qonuniylik va intizom- ning taʼminlanishini belgilovchi asosiy vositadir. Qonuniylik va intizomni taʼminlash jarayonida qonunbuzilishini ogohlantirish va cheklashda uning o‘rni kattadir. Kontrol davlat boshqaruvi jarayonida qo‘llaniladigan boshqa uslublardan (nazorat, tekshirishdan) farq qilgan holda, quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga egadir: – kontrolni amalga oshiruvchi organ (mansabdor shaxs) va kontrol ostiga olingan obʼekt o‘rtasidagi aloqalarning vertikalligi, yaʼni bu munosabatlar bo‘ysinuvga asoslanadi; – kontrol qonuniylik va intizomni taʼminlash bilan bir vaqtda, maqsadga muvofiqlikni aniqlash uchun ham qo‘llaniladi; – kontrolni amalga oshiruvchi organ (mansabdor shaxs) obʼekt- ning qarorlarini bevosita bekor qilish vakolatiga ega bo‘ladi; – kontrolni amalga oshiruvchi organ (mansabdor shaxs) kontrol obʼektining faoliyatida qonun buzilishiga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, uni bartaraf etish, aybdorni aniqlash va unga nisbatan taʼsir etish choralarini qo‘llash vakolatiga ega bo‘ladi. Kontrol turli shakllarda amalga oshirilishi mumkin: 1) hisobotlarni, maʼlumot va axborotlarni ko‘rib chiqish; 2) kontrol ostiga olingan obʼektning harakatlarini kuzatish, ekspertiza, tekshirish; 3) maʼlum bir lavozim yoki mansabni egallovchi shaxslarning shaxsiy va ishchanlik xususiyatlarini o‘rganish; 4) kontrol ostiga olingan obʼektning faoliyatini muvofiqlash- tirish; 5) shikoyatlarni ko‘rib chiqish va boshqalar. Bundan tashqari, kontrolni olib borish vaqtiga qarab, u uchga bo‘linadi: boshlang‘ich kontrol – faoliyat boshlanmasdan oldin amalga oshi- riladi. Unda faoliyatni amalga oshirishga imkon beruvchi asoslar ko‘rib chiqiladi (masalan, loyihalar, litsenziya). Boshlang‘ich kontrol - qonun buzilishlarini ogohlantiruvchi vosita hisoblanadi; joriy kontrol – faoliyat bevosita amalga oshirilayotgan vaqt- da, faoliyatning o‘rnatilgan yoki tasdiqlangan tartibiga rioya eti- lishi ustidan olib boriladi. Joriy kontrol vaqtida aniqlangan kamchiliklar (qonun buzilishlari), faoliyat olib borilishi bilan bir vaqtda, bartaraf etiladi, aybdor shaxslar javobgarlikka torti- ladi. Joriy kontrol – bu faoliyatga operativ taʼsir etish hisobla- nib, qonun buzilishlarini oldini olish va sodir etilayotganlarini to‘xtatishga qaratilgan; davomiy kontrol – maʼlum bir davrda amalga oshirilgan faoliyat ustidan olib boriladi. Davomiy kontrol orqali faoliyatga umumiy baho beriladi, uning natijalari aniqlanadi, yakuniy xulo- salar ishlab chiqiladi va hokazolar. Shuni ham alohida taʼkidlab o‘tish lozimki, O‘zbekiston Respub- likasi qonunchiligida kontrol tushunchasi berilmagan. Yuridik adabiyotlarda, kontrol va nazorat tushunchalari farqlanadi. Jumla- dan, D.N.Baxrax fikricha, kontrol hajmidan kelib chiqqan holda, agar faoliyatning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi tekshirila- yotgan bo‘lsa, bu – kontrol, agar faoliyatning qonuniyligi tekshiri- layotgan bo‘lsa, bu – nazoratdir. Nazorat qisqartirilgan kontroldir. Nazorat – maxsus vakolatli davlat organlari tomonidan o‘ziga bo‘y- sinmagan obʼekt faoliyatida qonuniylik va intizomni taʼminlash maqsadida amalga oshiriladigan boshqaruv faoliyatining bir turidir. Nazorat olib borish jarayonida nazorat ostiga olingan obʼektning faoliyatiga faqatgina qonuniylik nuqtai nazaridan baho beriladi. Nazoratni amalga oshirish vaqtida nazorat ostiga olingan obʼekt- ning maʼmuriy- xo‘jalik faoliyatiga aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi. Nazorat maxsus davlat nazorati organlari tomonidan yoki prokuratura organlari tomonidan amalga oshiriladi. Nazorat jarayonida aniqlangan kamchiliklar, qonun buzilishlari bevosita hal qilin- maydi yoki aybdor shaxslar bevosita javobgarlikka tortilmaydi. Nazorat vaqtida aniqlangan kamchiliklar, qonun buzilishlari to‘g‘ri- sida nazorat olib borilgan organ (tashkilot) bo‘ysingan yuqori organga yoki tegishli davlat organlariga (masalan, sud, prokuratura organlariga) murojaat qilish mumkin. Davlat nazorati, ko‘pgina yuridik adabiyotlarda, ikkiga bo‘lin- gan: prokuror nazorati va maʼmuriy nazorat. Davlat boshqaruvi jarayonida qonuniylik va intizomni taʼmin- lashda maʼmuriy nazorat davlat organlari faoliyatining alohida turi bo‘lib, ijro hokimiyatining maxsus vakolatli davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan amalga oshiriladi. Maʼmuriy nazorat davlat organlari, mansabdor shaxslar, davlat va nodavlat korxona, muassasa va tashkilotlari, shuningdek, fuqarolar tomonidan umummajburiy qoidalarga qatʼiy rioya yetishlari ustidan olib boriladigan davlat nazoratidir. Maʼmuriy nazorat davlatning boshqa nazorat turlaridan quyi- dagi jihatlari bilan farqlanadi: birinchidan, nazorat olib borilayotgan obʼekt faoliyatidagi qonuniylikka rioya etilishi bilan bog‘liqdir; ikkinchidan, nazoratni olib boruvchi davlat organi bilan nazorat ostiga olingan o‘rtasida tashkiliy jihatdan bo‘ysinuvning bo‘lishi shart emas; uchinchidan, uni amalga oshiruvchi davlat organlari doirasi keng- roqdir; to‘rtinchidan, turli tashkiliy va huquqiy shakllarda amalga oshiriladi; beshinchidan, nazoratni olib borishning maxsus uslublariga ega; Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni taʼminlashda jamoat nazoratining tutgan o‘rni kattadir. O‘zbekiston Respublikasining 2013 yil 22 aprelda qabul qilingan «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonunning 11-moddasiga binoan, Shaharcha, qishloq, ovul va shahardagi mahalla fuqarolar yig‘ini – tegishli hududda qonunlar va boshqa qonun hujjatlarining ijro etilishi, shu jumladan, tadbirkorlik faoliyati subʼektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishi, kommunal xiz- mat ko‘rsatish tashkilotlari tomonidan kommunal xizmatlar ko‘rsa- tish sifati, imoratlar qurish hamda hovlilar va uylar atrofidagi hududlarni saqlash qoidalariga rioya etilishi, yerlardan foydalanish va ularni muhofaza etish ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshiradilar. O‘zbekiston Respublikasi huquqiy demokratik davlat va fuqaro- lik jamiyati qurish yo‘lini tanlagan ekan, albatta, bu jarayonda davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda, qonuniylik va huquq tartibotni taʼminlashda fuqarolar ishtiroki keng taʼminlanishi lozim. Bu jarayonda fuqarolar tomonidan amalga oshiriladigan jamoatchilik nazoratini yanada takomillashtirish lozim bo‘ladi. Jamoatchilik nazoratini kengaytirish davlat organlari va mansab- dor shaxslarning fuqarolar va jamiyat oldidagi masʼuliyatini yanada oshiradi, ularning qonun asosida hamda qonun doirasida harakatla- nishini mustahkamlaydi. O‘zbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi jarayonida qonu- niylik va intizomni taʼminlashda – jismoniy va yuridik shaxslar- ning shikoyat qilish huquqi ham katta ahamiyatga egadir. Amaldagi qonunchilikka binoan, jismoniy va yuridik shaxslar davlat organ- lari va mansabdor shaxslarning qonunga zid xatti-harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat qilish huquqiga egadir. Davlat boshqaruvida intizomni taʼminlash usullariga quyidagilarni kiritish mumkin: tushuntirish; ishontirish; tarbiyalash; tekshirish; ogohlantirish; rag‘batlantirish; intizo- miy javobgarlikka tortish. • Davlat boshqaruvida qonuniylikni taʼminlash nima? Davlat boshqaruvida qonuniylik deganda davlat organlari (mansabdor shaxslar) faoliyatining O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va amaldagi qonunlari asosida tashkil etilishi va amalga oshirilishi tushuniladi. ! Qonuniylikni taʼminlash – bu: birinchidan, davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatida qonuniylik talabidan chetga chiqishiga yo‘l qo‘ymaslik; ikkinchidan, qonun buzilishi holatlarini o‘z vaqtida aniqlash; uchinchidan, aniqlangan qonun buzilishi holatlarini bartaraf etish; to‘rtinchidan, buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarni qayta tiklash; beshinchidan, qonun buzilishiga yo‘l qo‘ygan shaxslarni javobgarlikka tortish; oltinchidan, qonun buzilishlariga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, maʼlum bir chora-tadbirlarni amalga oshirish. Qonuniylik – bu davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari va fuqarolar tomonidan qonunlarga va ularga asoslangan boshqa huquqiy aktlarga qatʼiy rioya qilishdir.