Ona tili darslari bilan husnixat darslarini bog’lab o’tish metodikasi
Reja:
1. O’quvchilarni yozdirishga boshlashdan oldin to’g’ri o’tirish qoidalari bilan
tanishtirish.
2. Bir chiziqli daftrada harflarning balandligi va qiyaligini chamalab yozishga
o’rgatish
3. Ona tili darslari bilan husnixat darslarini bog’lab o’tish metodikasi
Birinchi sinfda yozuv mashqlarini tashkil etish birmuncha murakkab bo’lib, u
bir necha davrlarga bo’linadi va bir necha xil vazifalarni o’z ichiga oladi. Bolalar
o’qituvchining so’zini tinglaydilar, doskaga yozgan harf va so’zlarni ko’rib
boradilar, ayrim matnlarni ko’chirib yozadilar, so’z va bo’g’inlarni tahlil
qiladilar, nuqtalar bilan ifodalangan harflarning ustidan bo’yaydilar va h.k.
Ayrim vaqtlarda o’qituvchi o’quvchilarni yozdirishga boshlashdan oldin
to’g’ri o’tirish qoidalarini tushuntirib beradi, ammo dars o’rtalariga borib, bu
narsa ularning esidan chiqib qoladi, natijada o’quvchilar qanday noto’g’ri
o’tirgan bo’lsalar darsning oxirigacha shunday o’tiradilar.
Shuning uchun o’qituvchi butun dars davomida o’quvchilarga to’g’ri
o’tirish qoidalarini eslatib turishi, maqsadga muvofiqdir. Bu masalani oson hal
etishning yana bir yo’li sinfga to’g’ri o’tirish va ruchkani to’g’ri ushlash
qoidalari ko’rsatilgan ko’rgazmali qurollar osib qo’yishdir.
O’quvchilarda chiroyli aniq va toza yozishga qiziqish va muhabbat
uyg’otish uchun birinchi navbatda o’qituvchining o’zi chiroyli yozishi lozim, bu
sohada o’quvchilarning taqlidchanligini unutmaslik kerak.
Boshlang’ich sinf dasturining so’nggi bosqichida yozuvga o’rgatish o’qish
darsi bilan yozuv darsini bog’lab o’tishni maqsad qilib qo’yadi. O’qish
darslarida o’quvchi tovush hamda bosma harflar bilan tanishtirilsa, tovush va
harflarni tahlil va taqlid qilish orqali ularning nutqi o’stiriladi. Shu kabi ayrim
yozuv darsi ham o’zining ayrim maxsus xususiyatiga ega. Masalan, o’;quvchilar
o’qish darsida alifbe kitobidagi tayyor bosma harflardan foydalansalar, yozuv
darsida bu narsa ko’rinmaydi. Har bir harf va uning elementlarini o’quvchining
o’zi namunaga qarab bajarishlari shart. Harf va uning elementlari orasidagi
masofalarni to’g’ri saqlash hamda daftarga bir tekis yozish endigina yozishga
o’rganayotgan o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirishi mumkin.
Shuning uchun ham bu sinfda yozuvga o’rgatish o’z navbatida quyidagi
qator tushunchalarni bilishi talab etiladi. Masalan “baland- past”, “bir xil”,
“keng- tor”, “yaqin-uzoq”, “yuqoriga”, “pastga”, “o’rta”, “oraliq”, “uzunroq-
kaltaroq”, “teng”, “to’g’ri chiziq”, “qiya chiziq”, “o’ngga- chapga” va h.k
O’qituvchi yozuvga o’rgatishdan oldin o’quvchilar bilan yuqorida q ayd
etilgan tushunchalar ustida ish olib borishi lozim. Bu o‘quvchilarga harflarning
shaklini uning harakatini yaxshi tushuntirishlariga katta yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda , yozish malakasi o’qish malakasiga nisbatan ancha
murakkabdir. Shuning uchun birinchi sinfda yozuv mashqlari uchun berilgan
alifbegacha bo’lgan davrni birmuncha uzaytirish mumkin.
Ammo bu davrda yozuv darsi bilan o’qish darsi o’rtasida birmuncha farq
bo’lishi mumkin, bundan cho’chimaslik kerak, chunki bu vaqtda o’quvchilar
so’z va harflarni otilgan materialllar asosida yozib o’rganadilar.
Keyinchalik esa o’qish bilan yozuv darsi bir- biri bilan, uzviy bog’langan
holda davom etadi. Yozuv darsiga taaluqli bo’lgan ayrim xususiyatlar hisobga
olingan holda tayyorgarlik mashqlari beriladi.
O’qishning birinchi haftalaridagi tayyorgarlik mashqlari, asosan, og’zaki
nutqni o’stirishga qaratiladi. Ammo butun bir soatlik dars davomida og’zaki
nutq bilan shug’ullanish bolalarni zeriktirib qo’yishi mumkin. Shuning uchun bu
darslarning yarmini og’zaki nutq o’stirishga , ikkinchi yarmini esa yozuv darsiga
taalluqli bo’lgan tayyorgarlik mashqlarini bajarishga qaratish lozim. Bu
mashqlarni qiziqarli chiqishi uchun rangli qalam yoki flomasterdan foydalanish
mumkin. Bu davrda husnixatga oid tayyorgarlik mashqlarini tashkil etish muhim
ahamiyatga ega.
Kichik yoshdagi o’quvchilarning barmoq va qo’l muskullari yaxshi
rivojlanmaganligini hisobga olib, oddiy katak daftarga (5*5mm) yozdirish talab
etiladi. Bunday kataklar ichida raqamlarni yozishga o’rgatish va boshqa
matematik yozuvlarni bajarish ancha oson.
O’quvchilarni raqamlarni yozishga o’rgatish jarayonida ko’zlangan
maqsadga erishish uchun yozuv mashqlarini to’g’ri tashkil etish va uning
uslublaridan to’g’ri foydalanish lozim. Bolalarni raqamlarni to’g’ri yozishga
o’rgatishda mustaqil va amaliy ishlarga ham alohida e’tibor berish lozim.
Chunki o’quvchilar harflarni bo’yash , kataklarga joylashtirish orqali ham yozuv
malakasini egallashga o’rganadilar.
Tayyorgarlik mashqlari tugagandan so’ng o’quvchilarni raqamlarni
yozishga o’rgatiladi.
Raqamlarni to’g’ri yozish uchun quyidagi talablarga amal qilish kerak:
1. Hamma raqamlar kataklar ichida to’ldirib bir tomonga qiya qilib yoziladi.
2. Raqamlarning eni balandligining 2/3 qismida yoziladi.
3. Har bir raqamni yozdirishdan oldin u qanday elemantlardan tuzilganligini va
yozilish harakatlarini doskada amaliy ko’rsatiladi.
4. Namuna tarzida yozib ko’rsatilayotgan raqam doskada katta hajmda bo’lib,
har bir o’quvchiga ko’rinib turishi lozim.
2. O’quvchining o’qituvchining ko’rsatmasi asosida havoda mashq
qilganlaridan so’ng yozishga ruxsat etiladi.
3. O’quvchilarning yozgan raqamlarini o’qituvchi muntazam kuzatib , tegishli
yordam berib borishi zarur.
Ayrim o’qituvchilar raqamlarni yozish qoidalarini o’zlari ham bilmasliklari
mumkin, shuning uchun biz quyida raqamlarni qanday yozilish qoidalarini
ko’rsatib o’tamiz.
Raqami ikki tayoqchadan iborat bo’lib, uzun tayoqcha daftar katagining yuqori
burchagidan pastki ko’ndalang chiziqning o’rtasigacha qiya qilib tushiriladi.
Kichik tayoqcha bilan uzun tayoqcha , qo’l harakatini uzmasdan bir butun
shaklda yoziladi.
Raqami yozuvdagi so’roq belgisiga o’xshash bo’lib, bir butun shaklda
yoziladi, pastki to’lqinsimon chizig’i daftar pastki chizig’ining ustida joylashadi.
Uni tuguncha yoki to’g’ri shaklida yozish mumkin emas.
Raqami ikki elementdan, ustki va pastki yarim chiziqlar hamda doiralarda iborat
bo’lib, qo’l harakati uzilmay bir- biriga bog’lab yoziladi. Bu raqamni yozishda
uning qiyaligiga e’tibor berish lozim. #69
Raqami uch element “tayoqcha” lardan iborat bo’lib, uchinchi tayoqchani
yozishda qo’l harkati uziladi. Uning birinchi tayoqchasi daftar katagining yuqori
chizig’iga o’rtasidan boshlanib, bir tomonga qiya holatda katakning o’rtasidan
bir oz pastroqqa tushiriladi va o’ng tomoga qo’l harakatini uzmasdan ko’ndalang
chiziq chiziladi.
Raqami uch elementdan iborat bo’lib, birinchi kichik yoy shaklidagi
elementi yoziladi, so’ngra kichik tayoqcha va o’ng yarim doira shaklidagi
elementlari qo’l harakatini uzmasdan bog’lab yoziladi.
Raqami bir butun shaklda yoziladi u chap yarim cho’zinchoq doiaradan
iborat
Raqami uch elementdan iborat bo’lib, kichik to’lqinsimon chiziqdan iborat.
Kichik ko’ndalang tayoqcha, uzun tayoqchaning teng o’rtasida bo’lishi shart
Raqami, kichik va katta cho’zinchoq doiralardan iborat bo’lib, butun shaklda qo’l
harakatini uzmay yoziladi.
Raqami kichik cho’zinchoq doira va o’ng yarim cho’zinchoq doiradan iborat
bolib, bir butun shaklda yoziladi.
0-nol alifbodagi “o” harfi shaklida quyidagicha yoziladi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan barcha qoidalarni o’qituvchi koundalik dars jarayonida
o’quvchilarga eslatib ko’rsatib borish lozim.
Har bir o’quvchi raqamlarni qayerdan boshlashni katak ichida qanday
joylashtirish, qayerda tugashini yaxshi o’rganib olgan taqdirdagina xatoga yo’l
qo’ymaydilar.
O’quvchilar oddiy katak daftarga o’tganlaridan so’ng raqamlarning
o’lchami maydalashib boradi, chunki misol va masalalarni yechishda raqamlar
bir- biri bilan qo’shilib ketmasligi kerak. Shuning uchun raqamlarni katak
daftarning ko’ndalang chizig’I ustida yozish mashq qildiriladi.
Matematika darslarida ham yozuvning sifat va samaradorligini oshirish
uchun umumiy metodik, gigiyenik va kallografik talablar qo’yiladi.
Maktab dasturida ko’rsatilganidek, bolalarning yozuvlari toza, aniq va
chiroyli bo’lishi kerak.
Bu talabni har bir o’quvchi yaxshi bilishi va sedan chiqarmasligi kerak,
shundagina “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunni bajargan bo’lamiz.
Alifbodagi barcha harflarni to’g’ri yozishga o’rgatib mashq qildirilgandan
so’ng ham ayrim o’quvchilar harf va uning elementlarini buzib yozadilar.
Bunday xatolarni bo’lmasligi uchun o’quvchilar bilan turli mashqlarni
bajarishlozim.
Bir chiziqli daftrada harflarning balandligi va qiyaligini chamalab yozishga
o’rgatish asosiy maqsad qilib qo’yilishi kerak. Harflarning qiyaligini to’g’ri
saqlash daftarning parta ustidagi holatiga ham bog’liq. Bu haqida biz daftra
tutish qoidalari bo’limida batafsil to’xtalganmiz.
Harflarning balandligini chamalab yozishga o’rgatilgandan so’ng,
harflarning qiyaligini to’g’ri saqlashga yordam beruvchi hamda tekshiruvchi
qo’shimcha qiya chiziqlar orqali mashq qildirish mumkin:
Bunda o’quvchilar harflar yonidagi tayoqchalarga qarab harflarning
qiyaligini to’g’rilab , o’zlarining yozuvlarini tekshirib boradilar.
Katta va kichik harflarning yozilishi qoidalari birinchi yarim yilda aniq
ko’rsatib o’tilgan, shuning uchun har bir harfning yozilish vositasi ustida
to’xtalib o’tmay, bir chiziqli daftrada harflarning joylashishi, tezligi, murakkab
bog’lanishlar qiyalikni saqlash qoidalari , qo’l uzmay yozish, chamalashga
o’rgatish, xatolar ustida mashq qilish kabilar ustida to’xtalib o’tamiz.
O’quvchining bu davrdagi eng asosiy vazifalaridan biri chiroyli yozuv
uchun qo’yilgan talablarni yanada mustahkamlashdan iborat. Har bir chiroyli
yozuv darsida o’quvchilarning partada o’tirishlari, daftarning to’g’ri turishga
ruchkadan foydalanish, sinfdagi yorug’likni qaysi tomondan tushayotganligi
o’quvchining diqqat markazida bo’lisghi kerak. Ammo yozuv gigiyenasi
talablari bo’yicha uzluksiz yozuv mashg’uloti 8-10 minutdan oshmasligi zarur.
Masalan kichik “u” harfining yozilish qoidalari o’quvchilarga tanish bo’lsa
ham, bir chiziqli daftraga uning yozilish qoidalarini qayta ko’rsatib berish zarur: