OPERATSIYADAN KEYINGI DAVRDA PATSIYENT VA UNING QARINDOSH-URUG’LARI BILAN OIV/OITS PROFILAKTIKASI TO’G’RISIDA ETIKA ASOSLARI BO’YICHA MULOQAT OIV-infeksiya – sekin rivojlanadigan infeksion kasallik bo’lib, odam immunotanqis virusi bilan zararlanganda paydo bo’ladi. Kasallik immun sistemasini zararlantiradi va inson organizmida ikkilamchi infeksiyalar bilan zararlanish moyilligi kuchayadi (oldin kasallik chaqirmaydigan holatlarda ham har xil kasalliklar paydo bo’lish ehtimoli kuchayada (opportunistichek infeksiya – bakterial zotiljam, ya’ni pnevmoniya, odam virusli papillomasi, kandidoz, gerpes va boshq.)) va yomon sifatli o’sma, ohiri o’lim holatiga olib kelishi mumkin. OITS (orttirilgan imun tanqisligi sindromi) – kasallikning oxirgi yoki terminal bosqichi. Zararlanish manbayi – virus bilan infitsirlangan odam, – virus olib yuruvchi yoki OITS kasal. Virus olib yuruvchi bemor ko’pincha o’zini sog’lom deb yuradi, infitsirlanganligi to’g’risida shubxa tug’dirmaydi, chunki bir necha yil kasallikni belgilari ko’rinmaydi. OITSni yuqish yo’llari: Shuni bilish kerakki, OIV-infeksiya organizmning hamma suyuqliklarida bo’ladi, amma kam konsentratsiyasi qonda, spermada, ayollar urug’ligida, ko’krak sutida ham bo’ladi. Shuning uchun infektsiya o’tishi uchta asosiy yo’llar bilan o’tadi: jinsiy yo’l orqali, organizmga infitsirlangan qon orqali va infitsirlangan onadan bolaga. 1. Jinsiy yo’l orqali: himoyalanmagan holda (prezervativsiz) jinsiy aloqada OIV-infitsirlangan partner bilan bo’lish. OIV qon aylanish sistemasiga zararlangan odamdan jinsiy a’zolar orqali o’tish. OIV erkakdan ayolga, ayoldan erkakka, erkakdan erkakka, ayoldan ayolga ham o’tishi mumkin. Ko’p hollarda siz sizning partnerda OIV borligini bilmaysiz. Sizning partnerda OIV borligini bekitishga ko’pgina sabablar bo’lishi mumkin. O’zingiz himoyangiz uchun partneringizga aybni to’nkashga harakat qilmang. Bunday holatlarda o’zingizni qanday himoya qilishingiz mumkin? Prezervativ ishlating, u sizni ham, partneringizni ham OIV dan va boshqa venerik kasalliklardan himoya qiladi. Bu yerda ishonish yoki ishonmaslik to’g’risida gapirmasa ham bo’ladi. Jinsiy aloqa havfsiz bo’lishi kerak. 2. Organizmga infitsirlangan qon tushishi: Tibbiy shpritslarini sterillamasdan ko’p ishlatish, kam miqdordagi qonni bir odamdan boshqa odamga o’tishi va buning oqibatida OIV bilan zararlanishga olib kelishi mumkin. Shuning uchun OIV narkomanlar orasida keng tarqalishi kuzatiladi. Ular bitta shpritsdan bir nechtasi foydalanishi oqibatida OIV bilan zararlanish extimoli juda katta. Har bir ishlatilgan shpritsdan sterillanmagan holda qayta ishlatish, bu zararlangan odamdan keyingi shu shpritsni ishlatgan odamga virus o’tishi aniq. Shpritsda yoki ninada qoladigan qon 80%ga xatarli hisoblanadi. Zararlangan qon faqatgina shprits yoki ninada emas, balki narkotik tayyorlashda ishlatiladigan boshqa uskunalarda ham, narkotik moddaning o’zida ham bo’lishi mumkin. Kompaniyada in’yeksion narkotiklarni qabul va iste’mol qilish – bu o’yin «rus ruletkasi» ham deyiladi. Umumiy ninani bir marta ishlatish ham OIV-infeksiyasi bilan zararlanishga olib kelishi mumkin. Infitsirlangan bemorning qoni infitsirlanmagan odam yarasiga tushishi natijasida ham OIV-infeksiyasi bilan zararlanish mumkin. OIV-infeksiyasi tozalanmagan, sterillanmagan quloq teshuvchi, tatirovka qo’yish uchun ishlatiladigan instrumentlar orqali ham o’tishi mumkin. Bu maqsadda ishlatiladigan ninalar, har bir o’tkazilgan seansdan so’ng sterilizatsiya qilinishi shart. Tish yuvish shetkasi, soqol oladigan britvalar ham alohida bo’lishi kerak. Donor qonini quyishdan oldin antitel OIV ga tekshirilgan bo’lishi shart. OIV bilan zararlangan bemorlar donor bo’lishlari mumkin emas. 3. Infitsirlangan onadan bolaga o’tishi: Infitsirlangan onadan bolaga o’tishi mumkin: homiladorlik paytida yoki tug’adigan paytda. Statistikada, zararlanish o’rtacha 25-50% ni tashkil etadi. Virusning onadan bolaga o’tishi ko’krak bilan emizgan vaqtida ham o’tishi mumkin. Homiladorlik paytida erta ro’yxatga olish, erta test o’tkazish, OIV-infitsirlanganligini vaqtida bilish bu juda katta rol o’ynaydi. Onani OIV-infitsirlanganligini bilgandanoq, majburiy tartibda, tekin profilaktik davolash o’tkaziladi, homiladorlikning 28 haftasigacha, tug’ish paytida va tug’ishdan keyin. Tug’ilgan chaqaloq ham profilaktik davo muolajalarini oladi, bu esa bolaning zararlanish yoki infitsirlanish foizini OIV-infitsirlangan onasidan o’tishini 25-50% dano 2% gacha kamaytiradi. OIV infeksiyasi bilan zararlanish mumkin bo’lan biologik suyuqlik: • Qon; • Sperma; • Qindan ajralma; • Qon bilan aralash har xil suyuqlik; • OIV bor kultura va kultural muxit; • Sinovial suyuqlik; • Tserebrospinal suyuqlik; • Plevral suyuqlik; • Perikardial suyuqlik; • Amniotik suyuqlik. OIV yuqmaydi:  OITS bilan zararlangan bemorning kiyimini kiysa, shaxsiy buyumlaridan foydalansa;  OITS bilan zararlangan bemor bilan bir xonada tursa yoki bir xonada yotsa;  OITS bilan zararlangan bemor bola bilan o’ynasa;  OITS bilan zararlangan bemor bilan bitta vannada, basseynda, daryo yoki orolda cho’milsa;  OITS bilan zararlangan bemor bilan bitta transportda yursa;  OITS bilan zararlangan bemor bilan siz tomonga yo’talsa yoki aksirsa;  OITS bilan zararlangan bemorga oddiy gigenik qoidalariga rioya qilgan holda qarasa;  OITS bilan zararlangan bemorga oddiy extiyot choralarini ko’rgan holda birinchi tibbiy yordam ko’rsatsa. Kasallik belgilari: Inkubatsion (yashirin) davri 2-3 xaftadan 3 oygacha davom etishi mumkin. Undan keyin 1/3 bemorlarda kasallikning o’tkir fazasi boshlanadi (xarorat ko’tarilishi, tomog’ida og’riq, limfa tugunlarining kattalashishi, toshma toshishi mumkmn, umumiy xolsizlik), bular 2-4 xaftadan keyin davolanishsiz o’tib ketadi. 2/3 zararlangan bemorlarda esa bu davr yashirin o’tadi. Bundan keyin uzoq muddatda kasallikning belgilari sezilmaydi (virus tashuvchi). Keyinchalik bemorda bir qancha klinik belgilar paydo bo’lib, vrachda OIV- infeksiya borligiga shubxa paydo bo’ladi. O’rtacha infektsiyalangandan to OIV- infektsiyasi terminal stadiyasigacha 10-15 yil davrni oladi. Ba’zi bir holatlarda kasallik bir oy muddatda OITS ga transformatsiyalanadi, ba’zi xolatlarda esa yillab bo’lishi mumkin. O’lim holatiga olib keladigan asosiy sabablaridan biri, ko’pincha opportunistik infeksiya va Kaposhi sarkomasi bo’lsa, OIV/OITS bemorlarda esa narkomanlarda tuberkulez kasalligi bo’lishi mumkin. OIV-infektsisiga tashxis qonni maxsus tekshirish natijalaridan keyin tasdiqlanadi, ko’p holatlarda zararlangandan so’ng 3 oylardan keyin natijasi ma’lum bo’ladi. OIV-infektsiyaga tekshiruv anonim o’tkaziladi. OIV-infeksiyaga tekshirish ko’rsatma hisoblanadi: • 1 oy davomida tana haroratini oshishi; • 1 oydan ortiq suyuq ich kelishi; • sababsiz tana vazni 10% ga va undan ortiq kamayishi; • uzoq, qaytalanuvchi yoki oddiy davolanishga berilmaydigan o’pka yalig’lanishi; • 1 oydan ortiq davr mobayinidagi yo’tal; • 2 dan ortiq gurux limfa tugunlari 1 oydan ortiq davr kattalashishi ; • oldindan sog’lom odamlarda aqli zayfligining kuzatilishi. Kasallikdan ogoxlantirish asosiy usullari: Jinsiy aloqa qilishda OIV-infeksiyasi bilan zararlanishni ogoxlantirish: – Tartibsiz va tasodifiy jinsiy aloqadan qochish; – Har qanday jinsiy aloqada yuqori sifatli prezervativdan foydalanish. OIV ni parenteral o’tish yo’lini ogoxlantirish  narkotik moddalar ist’mol qilishdan cheklash;  manikyurda, pedikyurda, pirsingda, tatuajda ko’p marotaba ishlatiladigan instrumentlarni dezinfeksiya va sterilizatsiya qilish;  og’iz bo’shliqi shilliq qavatiga qon tushguday bo’lsa, og’iz bo’shliqini 70 % etil spirti bilan chayish tavsiya qilinadi;  qon ketishlarda birichi tibbiy yordam ko’rsatishda bir marta ishlatadigan rezina qo’lqoplardan foydalanish tavsiya etiladi, terining ochiq joylarni, ko’zni qon tushishidan himoya qilish tavsiya qilinadi, har bir qonni zararlanishi katta xovf deb qaralishi lozim. OIV ni vertical o’tish yo’lini ogohlantiris: Xozirgi harakat qilayotgan qonunlar bo’yicha xar bir homilador ayol OIV- infektsiyaga tekshirishdan o’tishi lozim. Agar virus borligi aniqlansa, xomila ichi infektsiyasini oldini olish uchun profilaktik maxsus dori darmonlar bilan davolash tavsiya qilinadi. Tibbyot xodimining OIV-infeksiya va kommunaktiv kompetentligi OIV-infeksiya – bu kassallik bo’lib, inson hulqi bilan bog’liq. Epedemik holatni o’zgartirish uchun, bu kasallikka nisbatan insonni hulqini yaxshi tomonga o’zgartirish lozim bo’ladi. Birinchi navbatda tibbiyot xodimlari hulqini o’zgartirish kerak. OIV/OITS ni muavffaqiyatli profilaktikasi uchun tibbiyot xodimlaridan har kunlik kun tartibida to’xtamasdan, takror va takror OIV-infeksiyasi to’g’risida to’g’ri maslahatlar berishligi lozim bo’ladi. Tibbiyot xodimi bilan bemor orasidagi ishonch bu tibbiy yordam berish asosi bo’lishi kerak. Eng kerakligi shuki, psixologik yaxshi muhit hosil qilish, bu maxsus tibbiy yordam ko’rsatishda bemorlarni jalb qilishda va ushlab turishda qo’l keladi. Tibbiyot xodimi va patsiyent o’rtasidagi bir biriga ishonch patsiyentlarda ochiqchasiga OIV-infeksiyasi to’g’risida ma’lumotlarga ega va muloqatga tayyor bo’ladi. Patsiyentning shaxsiy kommunikatsiyasi uning sog’ligiga va xulqining o’zgartirishga, tibbiyot xodimi bilan o’zaro aloqasiga bog’liq bo’ladi «tibbiyot hodimi – patsiyent», «tibbiyot hodimi – patsiyent oilasi», «patsiyent – shu kasallikka chalingan yana bir patsiyent», «tibbiyot hodimi va uning komandasidan yana bir a’zo va patsiyent». OIV-infeksisiga chalingan insonlar yordam so’rab (maslaxatga va tekshiruvga va davolanishga), psixologik stressda bo’lishadi va oilasi yoki aholi tomonidan tayziqqa uchrashi mumkin. Bunday holatlarda patsiyentning tibbiyot xodimi bilan sifat kommunikatsiyasi asosiy rol o’ynaydi. Tibbiyot mutaxasislari bunda patsiyentning ba’zi bir o’zini tutish holatlariga e’tibor bermasdan, patsiyentga nisbatan maxfiy ma’lumotlarni saqlash kerak bo’ladi, patsiyentni yaxshilab eshitib, uni ruxiy ko’tarib, uning savollariga aniq javob berib qo’llab quvatlash kerak bo’ladi. OIV-infeksiyasi bilan yashayotgan insonlar, ko’pincha o’ziga kerak tibbiy yordam olishda har xil to’sqinliklarga uchrashi mumkin. Sigmatizatsiyadagi qo’rquv patsiyentga yordam olishda qo’shimcha to’siqlarlarga uchrashiga olib keladi. Bu holatda ushbu to’siqlarni yengishda OIV-infeksiyalangan inson uchun o’z xuquqlarini himoya qilishda bilimlari, atrofidagi tibbiyot xodimlari ko’makda bo’lishi kerak. Yuqoridagilarni inobatga olib, OIV/OITS bemorlarda yangi klinik-psixoligik muammo yuzaga keladi va bunday holatda ular tibbiyot hodimlari tomonidan kuzatuvga va yordamga muxtoj bo’lib qolishadi. Bunda tibbiyot hodimlarini diplomdan keyingi tayyorlash muammolari yuzaga keladi va shunga yarasha mutaxasislar tayyorlashda o’zgartirishlar kiritish (birinchi navbatda vrach va klinik psixologlar) mutaxasislar tayyorlansa maqsadga muavffiq bo’ladi. Birinchi navbatda bu mutaxasislarni tayyorlashda, psixologik va kommunaktiv kompetentlik hosil qilish yotadi. Bu nimani o’z ichiga oladi? Bu nima? Asosan tibbiyot hodimi tomonidan patsiyentning psixologik holatini bilish, bir biri bilan muloqat vaqtida bo’ladigan kommunaktiv holatni o’rganish, asosan tibbiy muxitda, muammoni yengib o’tadigan yo’llarini o’rganish va patsiyenga o’rgatish, o’zaro shaxsiy va professional vazifalarni yechish, psixologik intervensiya asoslarini bilish – bu patsiyentni sog’ligini yaxshi tomonga yo’naltirish va hayot sifatini oshirish. OIV/OITS kasalligiga chalingan bemor va uning qarindosh-urug’lari bilan ishlayotgan tibbiyot xodimi bemor to’g’risida olingan mua’lumotlarni analiz sintez qilib, o’z vaqtida yordam berishi, patsiyentning muammolarini joy-joyiga qo’yib berib, davolash olib borishi lozim bo’ladi. Demak, tibbiyot hodimi patsiyent va uning yaqin qarindoshlarini kompleks so’ravnoma o’tkazishni, bemor ruxiy holatini baxolashni, bemorning tibbiy psixologik va ijtimoiy muammolarini o’rganishni taqazo etadi va albatta bu ishlar mavjud bo’lgan axboratlarga tayangan bo’lishi shart. Tibbiyot hodimi bemorning