Amaliy mashgulot: O‘pka tuberkulyozining xansirash bilan kechuvchi klinik shakllari, ularning qiyosiy tashxisoti. TQD sharoitida bemorlar reabilitatsiyasi. Xansirash: patofiziologiyasi va klinikasi Xansirash-bemorlarning shifokorga murojaat qilishiga, tez tibbiy yordam chaqirishiga va shoshilinch xolatlarda gospitilizatsiyaga olib keluvchi etakchi xolat xisoblanadi. Amerika torakal jamiyati olib borgan ilmiy tekshiruvining maqsadi: (Am J Respire Crit Care med Vol 159. pp 321-340, 1999) AQSH statsionarlarida mavjud bo‘lgan bemorlar orasida xansirash sindromining tarqalishi va ularning shifokorga murojaat qilishining sababini o‘rganishdir. Gospitilizatsiya qilingan bemorlarning 1/3 birida xansirash, beldagi og‘rik, umumiy xolsizlik aniqlandi va bu eng keng tarqalgan shikoyatlardan biri bo‘ldi. Epidemiologik ma’lumotlarga ko‘ra, har yili shifokorlarga murojat qilgan bemorlarni 17 mln. ni xansirash shikoyati bilan shifokorga kelgan. Bemorlarning ko‘p qismida o‘pka yoki yurak kasalliklari mavjud bo‘lgan. Tibbiy adabiyotlarda Gierke fikricha, maxsus nafas markazi mavjud emas, ularni turli tarqoq guruxlardagi va ishlab chiqarilishi turlicha bo‘lgan nerv xujayralardan tashqil topganligi xaqidagi fikri ustunlik qilib kelmokda. Bu ishni yuqori darajada N. A. Maslovskiy bajargan. U nafas neyronlarining geterogen gurux yadrolarini tushuntirib bergan. Xansirash muammosi o‘tgan asrning 60-70 yillarida intensiv tekshirgan . Insonni ventilyasion funksiyasini parametrlarini baholash uchun keng klinik yondashuv usullari kerak bo‘lib, ular zamonaviy dasturlash orqali tushuntiriladi, hamda tibbiy klinik sifatni talab qilib, obstruktiv va restruktiv nafas bo‘zilishlar guruxiga kiruvchi bemorlarning tashxisini yaxshilaydi. Dembo o‘zining tekshiruvlari mobaynida nafas etishmovchiligini va yurak etishmovchiligini baholashda differensial yondashuvni ishlab chiqish bilan katta xissa ko‘shgan. U faol ravishda o‘pka – yurak etishmovchiligini klinikada keng ishlatiladigan va ilmiy izlanishlarda qo‘lllaniladigan tasnifini ishlab chiqqan. 60-70 yillarda klinik tibbiyot soxasida etakchi bo‘lib B.E. Votchal tan olingan bo‘lib u o‘zining klinik ishlarida xansirash kabi muammolarga katta e’tibor karatgan. B.E. Votchalning oxirgi ishlari 1973 yilda qayd etilgan. Oxirgi 30 yillikda xansirash mexanizmi soxasida katta o‘zgarishlar yuzaga kelgan, ayniqsa insonni kognitiv qismida bo‘lib, bu insonda xansirash jiddiy muammo ekanligini anglab etishga olib keldi. Tekshiruv programmasiga pozitron - emession tomograf va yadro – magnit rezonans kiritilishi xansirashning neyrobiologik mexanizmi xaqidagi tasavvurni kengaytirdi. Tarixda xansirashni o‘rganish jarayonida respirator sistema sensor sistema faoliyatida ko‘rib chiqildi, ya’ni nerv impulslarini o‘tkazilishini ta’minlovchi sistema va ularni sensor analizlarini taxlil qiluvchi mexanizm sifatida o‘rganildi. Evolyusiya mobaynida nafas olish sistemasi maxsuslashtirilgan respirator va metabolik funksiyalarga ajratildi. Oxirgi 20 yillikda o‘pkaning immunologik faoliyati o‘rganilishi boshlandi. Ushbu planda asosiy o‘rinni, o‘pka to‘qimasining bronxoassotsiyasining lokal immunitet ishlab chiqarilishidagi roli va nafas olish yo‘llarining shilliq qavatini patogen ko‘zgatuvchilardan ximoya qilinishi, yoki bo‘lmasa ularning respirator sistema xujayralarga invaziyasi o‘rganib chiqildi. Sensor sistema, bu nerv sistemasini qabul qiluvchi sensor retseptorlari bo‘lib, ular tashqi yoki ichki muxitdan olingan axborotni qayta ishlovchi va taxlil qiluvchi markazlarga etkazib beradi. Sensor signallarni o‘tkazalishi, ko‘plab ularni qayta ishlanishi, qayta kodlanishi tufayli amalga oshirilib, yuqori analiz va sintezda yakunlanadi va organizmning javob reaksiyasi shakllanadi. Tajriba sharoitlarida ko‘plab gurux bemorlarda o‘tkazilgan tajribalarda natijasida xansirashning sensor qabul qilinishi tekshirilidi va odamlarda respirator tizimning yangi funksiyalari ishlab chiqildi. Xansirash patogenezida efferent , afferent va markaziy mexanizmlar katta ahamiyatga ega. Respiratsiya barcha tirik sistemalarning yagona o‘ziga xosligi bo‘lib: respiratsiya uzunchoq miya markazi orqali avtonom boshqariladi , ammo nafas iroda kuchi ta’sirida o‘zgarishi mumkin, bu o‘z navbatida bosh miya po‘stloq faoliyati bilan bog‘liq. Individum o‘zining nafas faoliyatini boshqarish kuchiga ega. O‘pkaning ventilyasion va gaz almashinuv funksiyasini boshqaruvchi sistemaning bo‘zilishi asosida nafas olishining noqulaylik xissi yuzaga keladi. Ko‘pincha buni klinitsistlar xansirash sindromi sifatida qabul qiladi. Respirator sistema fiziologik metabolizm darajasini saqlash uchun ishlaydi. Nafas motoneyronlari medulla ning klaster neyronlaridan kelib chiqadi. Efferent neyronlari zaryadsizlanishi o‘z navbatida ko‘krak qafasi retseptorlariga ta’sir qilib ventilyasiya xajmini belgilab beradi. Nafas kislorod , karbonat angidrit va qon, to‘qimadagi vodorod ionlari qonsentratsiyasi bilan boshqariladi. Periferik, markaziy xemo retseptorlar va o‘pkaning nafas yuzasidagi mexanoretseptorlar ta’sirlanib, nafas ritmini generatsiyasiga jalb qilib, nafas patternosini keltirib chiqaradi. Karbonat angidrid va kislorod miqdorining oshishi medulla da joylashgan markaziy retseptorlar va uyqu arteriyasi, aorta joylashgan xemoretseptorlar orqali qabul qilinadi. Nafas neyronlarining dorsal (DNN) va ventral (VNN) guruxlari. BK-kompleks betsingera; rVNN va kVNNning – VNNning rostral va kaudal qismi; S1 – S2 orqa miya segmentlari. DN, IM va TM – diafragmal nerv, tashqi va ichki qovurg‘alararo mushak nervi. RASM. Bu signallarni transmissiyasi nafas markaziga qaytadi, bu xolat bilan organizm kislota ishqor muvozanatini saqlaydi. Hill va Flack karbonat angidritni gazini nafas oldirish yuli bilan nafas etishmovchilik xissini kamayishini ko‘rsatib beradi, ammo qondagi gazlar qonsentratsiyasi o‘zgarishsiz qoldi. Mualliflar harhil dozadagi karbonat angidritni xidlatish orqali ta’sir effktini va nafas chiqarishda bir hil miqdorda ajralishini ko‘rsatib berishdi. Afferent impulslar o‘pka va nafas yo‘llaridan chiqib, nafas siklini generatsiyasiga ta’sir qiladi. Ta’sirlanish retseptorlari o‘pka xajmi oshganda ta’siralanadi. Bronxiolalarining epiteliysini o‘rab turuvchi irratant retseptorlari, bronx shilliq qavatini taktil ta’siralanishi xavoning yuqori bosimli oqimi va bronxlarni silliq mushaklarining tonusining oshishi xisobiga yuzaga keladi. O‘pkaning interstitsial to‘qimasida, al’veola va kapillyarlarida “S fibrillalar” joylashgan. Interstitsial to‘qima va kapillyarlarda bosim boshqarilishi “S fibrillalar” bilan bog‘liq. Respirator mushaklar harhil sensor retseptorlar orqali boshqariladi. Duksimon tolalar afferent xususiyatga ega bo‘lib, unga bog‘liq xolda spinal va supraspinal reflekslar qo‘shiladi. Tashqi va ichki mushaklarni biriktirib turuvchi duksimon mushaklar proprioretseptiv reflekslar orqali respirator markazga charchash xaqida signal yuboradi. Inson buni xansirash sifatida qabul qiladi. Diafragma paydan iborat bo‘lib, u orqali miyaning retseptorlariga tormozlovchi ta’sir qiladi. Ko‘krak qafasidan va o‘pkadan keluvchi impul’slar motoneyron va premotoneyron orqali qabul qilinib, ventilyasion statusga va respirator mushak qisqarishiga ta’sir qiladi. Bu o‘z navbatida ventilyasion funksiyani aniq sharoitlarga moslashishini ta’minlaydi. Xemoretseptorlar, o‘pka va ko‘krak qafasining mexanoretseptorlari qonning kimyoviy xolatini va ventilyasion darajasini to‘g‘ridan to‘g‘ri baholashni ta’minlab, bosh miyaning yuqori markazlarida o‘z aksini topadi. Bu mexanizmlar hammasi xansirashning paydo bo‘lish tabiatini tasavvur qilish uchun juda muximdir. Nafas olish markazining inspitatorli faolligi erta inspiratorli neyronlarning kuchli boshlang‘ich razryadidan, qaysiki uzunchoq miya neyronlarining ventral nafas olish guruxlaridagi o‘suvchi qismida joylashgan qismidan boshlanadi. Bu qismidan to‘liq, kech va keyingi inspiratorli neyronlar paydo bo‘ladi. Erta inspiratorli neyronlarda vujudga keladigan razryad, ya’ni diafragma nervining faolligini qo‘zg‘atish uchun 100-200 ms davomida spontan xolda paydo bo‘ladi. Bu paytda inspirator neyronlar keyingi neyronlar tomonidan ingibiralashtiruvchi ta’sirlardan ozod etiladi. Inspiratorli neyronlarning to‘liq tormozlanishi nafas olish markazining preinspirator neyronlarning faollik davriga to‘g‘ri keladi, ya’ni ekspirator neyronlarning faolligi butunlay to‘xtashiga olib keladi. Boshlang‘ich razryadli inspirator neyronlar to‘liq inspiratorli neyronlarni faollashtiradi va atrofidagi neyronlarning ko‘zg‘alishiga olib keladi. Bunday turdagi neyronlar diafragma va qovurg‘alararo nervlarning faolligini oshiradi, natijada diafragma va qovurg‘alararo mushaklarning qisqarish kuchi oshadi. Erta inspirator neyronlar faolligini nafas olish fazasining o‘rtasida tugatadi. Respirator siklning bu davrida kechki respirator neyronlar faollashadi, nafas olish fazasining oxirida diafragma va tashqi qovurg‘alararo mushaklar qisqaradi. Maksimal chastotali kechki inspirator neyronlarning razryadi boshqa neyronlarning faolligi tugashi davrga to‘g‘ri keladi. Nafas olish markazining barcha turdagi inspirator neyronlarning faolligi tugashi postinspirator neyronlarni tormozlaydi, qaysiki nafas chiqarishning birinchi yarmida diafragmaning bo‘shashish darajasini boshqaradi. Nafas chiqarishning ikkinchi yarmida yoki faol ekspiratsiya fazasida ritmogenezning inspiratorli va ekspiratorli faolligi mexanizmiga bog‘liq. Respirator siklning barcha 3 fazasi nafas mushaklarining faolligi quyidagicha o‘zgaradi, ya’niinspiratsiya fazasida diafragma va tashqi qovurg‘alararo mushak tolalarining qisqarish kuchi asta-sekin oshadi. Bu davrda xalqum mushaklari faollashadi, ya’ni tovush tirqishi kengaytirib, nafas yo‘llariga kiruvchi xavo oqimining qarshiligini kamaytiradi. Nafasning postinspirator fazasida o‘pkadan chiqayotgan xavoning xajmi diafragmaning asta-sekin bo‘shashi va xalqum mushaklarining qisqarishi bilan bir vaqtda nazorat qilinadi. Nafas chiqishida tovush tirqishining torayishi xavo oqimining qarshiligini oshiradi. Nafas chiqarilishining ikkinchi fazasi- faol ekspiratsiya fazasi. Respirator sikl o‘z ichiga ichki qovurg‘alararo va qorin mushaklarini oladi. Nafas olish siklining fazalari 1-rasmda sxema tarzida berilgan. Nafas olishni reflektor boshqarilishi alveola, tomir tizimidagi retseptorlar va nafas olish markazi neyronlar orqali nafas yo‘llarining turli mexanoretseptorlari yordamida amalga oshiriladi. 2-rasmda nafas neyronlarining dorsal va ventral guruxlarining joylashishi sxematik xolatda ifodalangan. Inson organizmining nafas yo‘llarida quyidagi mexanoretseptorlar turlari joylashgan. Nafas yo‘llarining shilliq qavatida irritativ retseptorlar, silliq mushaklarni taranglashtiruvchi retseptorlar va J –retseptorlar alveolyar to‘siqlarda joylashgan. Nafas yo‘llarning shilliq qavatidagi irritativ retseptorlarni qo‘zg‘alishi reflektor bronxospazmga, yopiq tovush tirqishiga, bradikardiyani yuzaga keltiradi. Burun bo‘shlig‘ini orqa devorini shilliq qavatining retseptorlarining mexaniq ta’sirlanishi, diafragma va tashqi qovurg‘alararo mushaklarning kuchli qisqarishiga olib keladi, ya’ni burun yo‘llari orqali nafas yo‘llarini ochadi (aspiratsion refleks). Ko‘p sonli nerv oxirlari yirik bronx va traxeya shilliq qavatlarining epiteliy xujayralari orasida joylashgan. Nafas yo‘llarining bu qismida yo‘tal retseptorlari joylashgan. Mielinizatsiyalangan retseptorlar nafas yo‘llarining distal qismining epiteliysida joylashgan. Ularning faollashishi bronxospazm, shilliqning kuchli ajralishi va giperpnoening rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Al’veolyar to‘siqlarda joylashgan J-retseptorlar, interstitsial to‘qima bosimi oshishi xisobiga faollashadi, natijada o‘tkir yoki surunkali yurak etishmovchiligi yuzaga keladi. Kislorod, karbonat angidrid qonsentratsiyasi va vodorod ionlari qonsentratsiyasining o‘zgarishi bosh miyaning po‘stloq qismiga hamda nafas markaziga to‘g‘ridan - to‘g‘ri ta’sir etadi. Bir nechta afferent yo‘lllar mavjud bo‘lib, ular nafas o‘zgarishini sezuvchi yoki qabul qiluvchi yo‘llar orqali o‘tkaziladi. 1. Nafas yo‘llari yuqorigi qismining mexanoretseptorlari, harorat retseptorlari 2.Markaziy va periferik xemoretseptorlar 3.O‘pka retseptorlari 4. Ko‘krak qafasi retseptorlari. Xansirashning o‘rganishdagi katta yutuqlar neyrobiologik tekshiruvlar bilan bog‘liq bo‘lib, bunda xansirash paytida bosh miyaning ma’lum qismini faollashishini yuzaga keltiradi. Nafasni baholash bosh miya markazlari bilan bog‘liq bo‘lib, ya’ni nafas markazlarida yuzaga keluvchi signal ishlab chiqariladi. Xansirash-bu neyron mexanizmlar yig‘indisi bo‘lib, qo‘zgalish , qabul qilishni taxlil qilish, motivatsiya, motor javobga tayyorgarlik va o‘zining og‘ir xolatidaligini sezishdir.Ba’zi bir neyron mexanizmlar xansirash yuzaga kelishida yagona harakterga egadir. Xozirgi davrda xansirashning yuzaga kelishining 3 metodi mavjud, bu o‘z navbatida xansirash yuzaga kelganda miyaning faollik xujjatini tuzishga imqon yaratadi: Komp’yuter tomogramma, pozitron-emission tomograf N2O bilan (PET), lokal qon aylanishni baholaydi: yadro-magnit rezonans lokal qon aylanishni va kislorodga bo‘lgan talabni aniqlaydi. Tibbiyot amaliyotida bu usul qon aylanish baholash uchun qo‘lllaniladi. Emission-pozitron tomograf orqali birinchi marotaba tekshiruvni Banzett olib borgan. Bu tekshiruvlar shuni ko‘rsatdiki, miyaning gipokamp qismida SO2 oshishi va miyada qon aylanishning kamayishida nafas etishmovchilik yuzaga keladi: ya’ni insular ning o‘ng oldingi qismi va paralimbik bo‘limning faollashishi yuzaga keladi. YAMR tekshirish orqali chakka bo‘lagini va premotor qismining faollashishi aniqlandi. Bosh miyaning bu qismlarining faollashishi natijasida og‘riq va chanqash yuzaga kelgan. Tajribalarda xavo etishmovchiligi xissi chaqirilgan bemorlarda ham insular ning oldingi bo‘lagining faollashishi kuzatiladi. Bu tekshiruvlar orqali og‘riq va xansirash orasida yaqin funksional bog‘liqlik mavjudligi aniqlandi. Miyaning limbik strukturasining va Insularning oldingi qismini faolligini “PET” o‘tkazilganda topilgan. Hozirgi vaqtda miyaning bu qismi salbiy xissiyotlarni tahlil qiladigan markaz deb topilgan. Xavo etishmovchiligida miyaning boshqa qismlarida ( talamus va tasmasimon yadro) ham neyronal faollik kuzatilgan. Xansirash bilan og‘rigan bemorlarda psixoemotsional soxada katta o‘zgarishlar ketishini xisobga olgan xolda depressiyaning neyrobiologik asoslariga katta qiziqish bilan qaraldi. Xissiyot va emotsional bo‘zilishlarni asosiy anatomik substrati bo‘lib bosh miya strukturalari deb tan olingan. Limbik sistemaning tarkibiga kiradi: gippokamp o‘tkazuv yo‘llari bilan, shaffof to‘siq (septum pellicidum) bodomsimon kompleks yadrolari (amegdale) belbog‘simon pushta (gyrus cimguli). Neyromorfologiya va neyrovizual tekshirishlar (KT, MRT va “PET”) ga asosan depressiyali bemorlar miyaning yon qorinchalarining kengayishi, gippokamp xajmini kamayganligi (ayniqsa oq moddasini va prefrontal po‘stloqni hamda bodomsimon komplekslari) kattalashishi kuzatilgan. Bu jarayonlar ayrim aminokislotalarni (glutamat va boshqalar) va steroid gormonlarni sitotoksik ta’siri deb taxmin qilindi. Gippokamp miyaning boshqa strukturalariga nisbatan faol, chunki unda piramid neyronlar bilan hamkor qo‘zg‘alish va qayta qo‘zg‘alishlarni ta’minlovchi glutamatergik boglar mavjud bo‘lib, GAMKergik sistemada qaytar tormozlanish nisbatan kuchsiz bo‘ladi. Bistruktur funksional o‘zgarishlar xozirgi vaqtda “neyroplastik” degan termin bilan belgilangan. Xansirash va og‘riq og‘ir kasalliklarning ko‘rinishi xisoblanadi. Xansirash kasallikning terminal qismida kuchayadi. Og‘riq esa kam darajada namoyon bo‘ladi. Ko‘p bemorlar bu o‘zgarishlar bilan ko‘p to‘qnash keladilar: Ko‘proq bu xollar yurak qon-tomir sistemasi kasalliklarida o‘smaning terminal bosqichlarida, spontan pnevmotoraksda, yon amiotrofik sklerozda uchraydi. Og‘riq va xansirash o‘zini xissiy qirralari bilan farqqilsada, ularni kelib chiqishida neyronal mexanizmlar o‘xshash bo‘ladi, lekin kelib chiqish mexanizmlari o‘rganilmagan. Xansirash va og‘riq, chanqash, qayt qilish, och qolish bu organizmda fiziologik statusini o‘zgarishidan dalolat beradi. Bu xoldagi xislar organizm moslashishini belgilab insondan oddiy reflekslardan ko‘ra katta harakatlarni talab qiladi. Bizni xansirashdagi izlanishlardan ko‘ra og‘riqlar tabiati soxasida bilimlarimiz izlanishlarda yangi ma’lumotlar bilan boyidi. Xansirash va og‘riqni izlanishda ko‘plab metodologik yondashuvlar mavjud, lekin xansirash vaog‘riqni kelib chiqishida katta farqlar bor. Og‘riqqa nisbatan xansirash kompleks xissiyot xisoblanadi. Oxirgi yillarda og‘riqning kelib chiqishiga ko‘plab ma’lumotlarni taxlil qilish uchun aloxida e’tibor qaratildi. Og‘riq ko‘p instrumentlar bilan baholanishi mumkin. Eng keng tarqalgan Mc Gill so‘rovnomasi qabul qilindi. Kechroq xansirashni baholash darajasini ko‘rib chiqish xaqida boshqa so‘rovnomalar ko‘rib chiqildi. (Elluott et al. Simon et al) lekin ular keng klinik qo‘lllanishga ega bo‘lmadi. Xansirash va og‘riq o‘rtasida ko‘plab o‘lchamlar mavjud. Og‘riqdan farqli ravishda xansirash o‘zoq davom etmaydi. YA’ni farqli tomoni xavo etishmasligi aniq anatomik lokalizatsiyaga ega emas, bemor shifokorga nafas bo‘zilishidan shikoyat qiladi. SHifokor xansirashning intensivligini va uni kelib chiqishida ayniqsa omillar rol’ o‘ynashini aniqlaydi. SHifokorning keyingi harakati bemorni og‘riq bezovta qilsa o‘zgaradi: U og‘riqni lokalizatsiyasini aniqlaydi, harakterini aniqlaydi (o‘tkir, kuydiruvchi, o‘tmas), uning irradiatsiyasini aniqlaydi. SHuni ta’kidlash kerakki, talabalar xansirash bezovta qilgan bemorlardan anamnez va shikoyatlarini etarli yig‘a olmaydilar. Insonga astmaning birinchi belgilarini, yurak etishmovchiligi o‘pka arteriyasi emboliyasini xislarini aytib berishi qiyin. Biz faqat boshimizdan kechirgan xislarnigina tushuna olamiz. Bu muammoni o‘zaro munosabat orqali shifokor bemor bilan suxbatni aniq taxlil qilishni bilish kerak. Og‘riqni o‘rganishda 3 ta kategoriya inobatga olinadi: og‘riqni xissiy qabul qilish: zararlangan organ va sistemadagi og‘riqning lokalizatsiyasi: og‘riqning sifati. Xansirashga bu yondashuv o‘zini oqladi. Xansirash insoning jismoniy faolligini cheklaydi, xayot sifatiga katta ta’sir o‘tkazadi. Dispnoe atamasi ostida odamda bo‘ladigan noxush xislar yotadi. Xansirash ko‘prok ko‘krak qafasida siqilish xissi nafas olishni qisqarishi, nafas olish uchun kuch sarflash bilan kechadi. Oxirgi xislar « xavo kamligi» xissiga teng. Og‘riqqa o‘xshab xavo etishmaslik distress chaqiradi. Xansirash o‘tkir bronxospazm bo‘lganda ham yuzaga kelishi mumkin. Bu xollarda O2 xajmi va SO2 miqdori o‘zgarmay qolishi mumkin. O‘pka retseptorlari stimulyasiyasi harhil effektlarni keltirib chiqaradi. Irritativ va qon tomir retseptorlari o‘pkaning minutlik ventilyasiyasini kuchaytiradi, nafas olish sonini oshiradi. Nafas dinamikasini o‘zgarishiga olib keladi, bronxial astma bronxokonstruksiyasi bor bemorlarda kuzatiladi. Ko‘krak qafasi mexanoretseptorlari ventilyasiyasida katta rol o‘ynaydi. Xemoretseptorlar jarayonga kechroq qo‘shiladi. Bundv O2 va SO2 fiziologik muvozanatni o‘rnatadi. Bunda ventilyasiya xajmining ortishi xavo etishmaslik xissini ortishiga olib keladi. Ko‘krak qafasning siqilishi bronxospazm epizodlariga harakterli afferent mexanizmlar xansirashga javobgar og‘riqqa farqli ravishda ko‘proq uchraydi. Xansirashni o‘lchash intensivligi. Sizni qay darajada xansirash bezovta qiladi? Sifati: xansirashni qanday qabul qilasiz? Diskomfort: qay darajada xayot tarzingizga ta’sir qiladi? 1va 2 jadvallarda amerika bemorlarini xissiy kechinmalari berilgan. xansirashni tasvirlashda insonni ma’lumoti ahamiyatga ega.Afroamerika va kavkaz axolisida so‘rov o‘tkazilgan. Afro amerika axolisi burun xalqum qismida ta’sirlanish xissini aytgan bo‘lsa , oq tanlilar axolisida engil bronxospazm xissi bo‘lishini ta’kidlashgan. Rossiya respirator jamiyati o‘tkazgan so‘rovnomalar natijasida axolini ko‘piincha xansirash va xuruj bezovta qilganligi aniqlangan. Ko‘p xollarda bemorlarni nafas olish qiyinligi bezovta qilgan. Bronxoobstruktiv sindromi bilan og‘rigan bemorlarda nafas etishmovchiligi aniqlangan. Ko‘krak qafasi siqilishi va og‘riq bo‘lishi kuzatilgan. Bu xolatlar yurak qon tomir sistemasi bilan birgalikda kelgan kasalliklarda kuzatilgan. Nevrozlarga moyilligi bor bemorlarda ko‘pincha nafas olish qoniqmasligi xislari bezovta qiladi. Xansirashning fiziologik jarayonlari va so‘zma so‘z ta’rifi – xansirashni eng qiyin tarafi. Xemoretseptorlar o‘tkir gipoksiya va giperkapniya ta’sirida nafas markazini stimullaydi. Agar ko‘krak qafasida organik o‘zgarishlar bo‘lmasa u xolda o‘tkir gipoksiya va giperkapniya o‘pka ventilyasiyasining oshishiga olib keladi. Markaziy apnoe kuzatilgan bemorlarda xansirash xissi o‘tkir giperkapniya xolatlari ko‘zatilmaydi. Nafas diskomforti nafas olishda taranglik xissini keltirib chiqaradi. Bunda kelib chiqadigan xansirashda bosh miyaning markaziy mexanizmlari qo‘shilgan. Xansirashning bu turida nafas mushaklarining charchash sindromi nafas etishmovchiligi bilan birga kuzatiladi. Obstruksiyasi bor bemorlarda nafas olish vaqtida giperinflyasiya kuzatiladi va nafas sistemasiining periferik qismlarida orqali xavo ushlanib qoladi “xavo kopqoni” YUrak va o‘pka patologiyasi mavjud bemorlarda xansirash kelib chiqishida bir ator patogenetik mexanizmlar kuzatiladi. Bemor xansirashning hilma hil klinik ko‘rinishini aytib berishi mumkin. Nafas olish sonini oshishi hilma hil kasalliklarda kuzatilishi mumkin xansirash esa nafasni qabul qilinishini buzilishida yuzaga keladi. Xansirash o‘pkani obstruktiv va restriktiv jarayonlari natijasida yuzaga keladi. Obstruktiv tipga harakterli bo‘lgan kasalliklarga, bronxit, bronxial astma emfizema, nafas yo‘llarida yot jism, atelektaz kiradi. Xansirashni baholash bir minutda nafas olish soniga qarab belgilanadi. YUrak zararlanganda va bronxial astma xuruji paytida majburiy o‘tirgan xolatni egallaydilar. Akrotsianoz dimlangan yurak etishmovchiligi belgisi xisoblanadi. Diffuz sianoz o‘pka arteriyasi emboliyasi xisobigi yuzaga keladi . o‘pkaning obstruktiv kasalliklarida xansirash shilliq yiringli balg‘am, yo‘tal bilan kuzatiladi. Birdan oshib boruvchi xansirash o‘pka arteriyasi tromboemboliyasi va pnevmotoraks bilan harakterlanadi. Xansirash bilan og‘rigan bemorlarni tekshirishda ko‘krak qafasining rentgenogrammasi, EKG, qonda gazlarni miqdorini tekshirish xansirashni tabiatini aniqlab beradi. Ko‘krak qafasining rentgenmorfologik tasviri pnevmoniya, plevrit, o‘pka shishi, gidrotoraks, yurak klapan zararlanishlariga haraktarli aniq diagnostik belgilarini ko‘rsatib beradi. O‘pka yuragini, miokard infarktini, aritmiyalarga xos bo‘lgan belgilarni EKG aniq ma’lumot beradi. Qondagi O2 va SO2 miqdori gipoksiya va giperkapniya darajasini aniqlab beradi. Nafasetishmovchiliginibaholash Ko‘rsatkichlar norma 1-daraja 2-daraja 3-daraja O‘TX % keraklidan 90-85 84-70 65-50 50 dankam O‘MV % keraklidan 85-75 75-55 54-35 35 dankam OFV% 85-75 75-55 54-35 35 dankam OFV 1 / UO‘X% (Tiffnosinamasi) 65-60 59-50 49-40 40 dankam Tuberkulyozni harhil shakllarini avj olishida xansirash. O‘pkani kavernoz tuberkulyozi kaverna xosil bo‘lishi bilan va rentgenogrammada o‘pkada xalqasimon soya sifatida ko‘rishi bilan harakterlanadi. Tuberkulyozning bu shaklida kaverna mavjud bo‘lgan bir paytda antibakterial davo kiritilishi va infiltratsiya bilan kuzatilishi mumkin. Kaverna o‘pkada infiltrativ va disseminirlashgan tuberkulyozni mavjud bo‘lganda yuzaga keladi. Kavernani parchalanishi o‘pkada nam xirillashlar, balg‘amli yo‘tal, qon tuflash, bakteriya ajralishi bilan namoyon bo‘ladi. SHakllangan kaverna kam simptomli u ko‘krak qafasini rentgenogrammasi va KT da yaxshi ko‘rinadi. O‘pkani kavernoz tuberkulyozi 2 yil mobaynida mavjud bo‘lib shu vaqt davomida to‘liq tuzalishi (o‘pka rezeksiyasi) yoki fibroz kavernoz tuberkulyozigacha rivojlanishi yoki asoratlanishi (aspirgilloma) Tuberkulyozni rivojlanishida o‘pkadan qon ketish asorati (kaverna ichida o‘pkaning terminal arteriyalarini bo‘lishi), o‘pkadan profuz qon ketishi asoratini kuchaytiradi. Qon ketishning boshqa sababi – surunkali tuberkulyoz bo‘shlig‘ida aspirgillomani rivojlanishi (sanatsiyalangan kavernalar bilan) Bu xollarda qon ketish tuberkulyozni rivojlanishi bilan bog‘liq emas. Tuberkulyoz kavernasini plevra bo‘shlig‘iga yorilishi tuberkulyoz empiemsiga va bronxoplevral oqmaga olib kelishi mumkin. O‘pkaningfibroz–kavernoztuberkulyozi O‘pkaningfibroz-kavernoztuberkulyozi – o‘pkatuberkulyoziningboshqashaklilarinirivojlanishi, devoridayaqqolfibrozkomponentibo‘lgankavernaxosil bo‘lishibilanyuzagakeladi. O‘tkazibyuborilganfibroz – kavernoztuberkulyoziningkelibchikishigaaossiysababinivamanbasinianiqlash qiyin. Kasallikningrivojlanishi kontaktvabronxlardanyuqoridanpastgayo‘nalishdarivojlanadi. O‘pkaningfibroz- kavernoztuberkulyozinibarchaxollaridabronxdaraxtinizararlanishikuzatiladi. O‘pkadagio‘zgarishlarharhilbo‘lishimumkin. Jarayon bir tomonlama va ikki tomonlama, bir yoki ko‘p kavernali bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha kavernani drenajlovchi bronx zararlanadi. O‘pkada boshka morfologik o‘zgarishlar ham yuzaga keladi: pnevmoskleroz, emfizema, bronxoektazlar. O‘pkaning sirrotik tuberkulyozi ikkilamchi tuberkulyozning oxirgi shakli bo‘lib, fibroz kavernoz involyusiyasi natijasida yuzaga keladi. O‘pkada va plevrada dagal biriktiruvchi to‘qimani o‘sishi harakterli. Bu o‘pka tuberkulyozini terminal shakli xisoblanadi, lekin xavfli emas. Bunday kasallarni davolanishi muammoli xisoblanadi, chunki o‘pkaning o‘zgargan to‘qimasiga tuberkulostatiklarni diffuziyasi kamaygan bo‘ladi. Lokal shakllari jarroxlik yo‘li bilan davolanadi. Xansirash tuberkulyozda o‘pka to‘qimasi keng zararlanishi yoki massiv plevraga suyuqlik yig‘ilishi natijasida yuzaga keladi. Simptomlari va kechishi Jarayon uzoq va to‘lqinsimon kechadi. Nisbiy tuzalish yaqqol intoksikatsiya va avj olishlar bilan almashadi. Yo‘tal kuchayadi, balg‘am miqdori oshadi, qon tuflash va o‘pkadan qon ketish, o‘pkada yangi o‘choklarni paydo bo‘lishi kuzatiladi. Jarayonni avj olib borish borasida organizmni barcha sistemalarda o‘zgarishlar va harhil organlar zararlanishi kuzatiladi. O‘pkada turli harakterga ega xirillashlar eshitiladi. Gemogrammada yaqqol siljishlar kuzatiladi: ECHT oshadi. Rentgen tasvirda: o‘pkada har xil kattalikdagi kavernalar, atrofida ko‘plab yangi va eski tuberkulyoz o‘choqlari,o‘pka to‘qimasi va uning qobiqlarining zichlashishi ko‘rinadi. Makropreparat: Fibroz-kavernoz tuberkulyoz. Uch qavatli kaverna: Ichki qavat nekrozi, uning ostida tuberkulyozli granulyasion to‘qima qavati va tashqi nospetsifik granulyasion to‘qima qavati O‘pkaning sirrotik tuberkulyozi. O‘pka to‘qimasi diffuz biriktiruvchi to‘qimani o‘sishi bilan birgalikda o‘pka to‘qimasining deformatsiyasi va bronxoektazlarni rivojlanishi. Kavernalar deformatsiyalashgan. O‘pka sirrozi bu o‘pkani fibroz kavernoz tuberkulyozini involyusiya fazasi va o‘pkada biriktiruvchi to‘qimani o‘sishi natijasidir. Massiv sklerotik o‘zgarishlar o‘pka to‘qimasi uzoq davom etgan atelektazi natijasida yuzaga keladi. O‘pkaning sirrotik tuberkulyozi. Qiyosiy tashxisot. O‘PKANING SURUNKALI NOSPETSIFIK KASALLIKLARI. Ushbu patologiyaga kiradi: Surunkali obstruktiv bronxiti (SOB) Emfizema Bronxial astma Mukovissedoz Bronxoektatik kasallik Obliteratsiyalovchi bronxiolit O‘pkaning surunkali nospetsifik kasalliklari termini O‘SNK) o‘pkaning surunkali obstruktiv kasalliklari (O‘SOK) terminiga barobar. Kasallikning og‘irligi va oqibatini belgilovchi bronxoobstruktiv sindrom xisoblanadi. Surunkali obstruktiv bronxit va emfizema – yagona nozologik birlikka – ya’ni o‘pkaning surunkali obstruktiv kasalliklariga kiritilgan. Patologik jarayonga bronxlardan tashqari (surunkali obstruktiv bronxit), o‘pkaning respirator qismlari ham qo‘shilib, bunda kechadigan qaytmas o‘zgarishlar (emfizema) ga olib keladi va yuqori darajadagi rivojlanib boruvchi nogironlik kabi oqibatlarga olib keladi. O‘SOK bu bronxlarni surunkali diffuz noallergik yallig‘lanish kasalligi bo‘lib.rivojlanib boruvchi o‘pka ventilyasiyasining, bronxobstruktiv tipdagi gazlar almashinuvining buzilishiga, boshqa organ va sistemalarbilan bog‘liq bo‘lmagan xolda yo‘tal xansirash va balg‘am ajralishi bilan kechadigan kasallik xisoblanadi. O‘SOK bilan kasallangan bemorlarda nafas yo‘llari obstruksiyasi mexanizmlari: I. Qisman qaytar rivojlanishga moyilligi kam bo‘lgan jarayonlar 1. SHilliqqavatningshishi 2. bronx bo‘shlig‘ini quyuq sekret bilan obturatsiyasi (diskriniyasi) 3. shilliq qavat bezlarining gipertrofiyasi (giperkriniyasi) 4. bronxmushaklarininggipertonusi II. Qaytmas rivojlanib boruvchi jarayonlar. O‘pkaning respirator qismining zararlanishi ya’ni emfizema bilan bog‘liq bo‘lgan jarayondir. Aynan emfizema kasallikning og‘irlik darajasini va oqibatini belgilab beradi. Emfizema – bu SOB (XOB) asorat yoki yondosh kasallik bo‘lmay, balki O‘SOK larni mavjud elementi xisoblanib, ko‘p xollarda nogironlik yoki letal oqibatlarga olib keladi. Emfizema ko‘p xollarda o‘pkaning yuqori qisimlarida bo‘ladi. Emfizemaning kelib chiqishida asosiy sabab o‘pka to‘qimasidagi proteaza fermenti faolligini (elastaza), antiproteaz (alfa 1 antitripsin) dan ustunligi xisoblanadi. Buning oqibatida alveolalararo to‘siqlarning destruksiyasi yuzaga keladi. Proteazaning manbalari: 8. alveolyar makrofaglar ekzogen faktorlar ta’sirida faollashadi. 9. bakterial infeksiya oqibatida neytrofillar parchalanadi. 10. nasliy moyillik natijasida antiproteazaning faolligini pasayishi. Evropa respirator birlashmasiga muvofiqO‘SOK ning og‘irlik darajasini baholash mezonlari Og‘irlik darajasi OFV kerakli kattalikning % Engil Kam yoki 70 ga teng O‘rta og‘ir 50-69 Og‘ir 50 dan kam Amerika ko‘krak qafasi (torakal) jamiyati buyicha O‘SOK darajalari tasnifi. I. OFV 50% dan kam. Turmush sifatiga ta’siri kam. UASH ning kuzatuvi kam. II. OFV 35-49% turmush sifati og‘irlashgan. Pulmonolog shifokori kuzatuvida bo‘ladi. III. OFV 34 % dan kam. Turmush sifatining keskin yomonlashishi. Turmush sifati bu oraliq (integral) ko‘rsatkich bo‘lib, bemorda kasallik boshlanishiga moslashishi va bemor uchun ishda va xo‘jalikda odatiy ishlarni bajarishi mumkinligi , uning sotsial ekonomik turmushi bilan bog‘liq. O‘SOK kelib chiqishidagi xavf omillari. Extimolligi Tashqi muxit omillari Ichki muxit omillari Aniqlangan CHekish, xavodagi ko‘p miqdordagi chang va gazning bo‘lishi, kasb zararlari Alfa 1 antitripsin etishmovchiligi YUqori extimollik Atrof muxitni noqulay sharoiti (SO2), ijtimoiy iqtisodiy Kasallikning oilaviy harakteri, kam vazn bilan tug‘ilish