Amaliy mashg‘ulot mavzusi: O‘pkadan tashqari tuberkulyoz shakllari. Suyak va bo‘g‘imlar sili. Buyrak va siydik ajratish yo‘llari sili, patogenezi, klinikasi, diagnostikasi va davosi. 1. Mashg‘ulot o‘tkazish joyi, jixozlanishi: - ftiziatriya kafedrasi; VSQKD o‘pkadan tashkari a’zolar sili bo‘limlari; klinik laboratoriyasi; - jadvallar majmuasi, uslubiy qo‘llanmalar, davolash formulasi jadvali, TB-O1 xujjatlari, videofilm; - TSO: negatoskop, biopsiya olish uchun to‘plam, bo‘g‘im suyuqligi, siydik taxlillari, 19-mashg‘ulotning kompyuter prezentatsiyasi. O‘pkadan tashqari a’zolar tuberkulyozi ( bo‘g‘im va suyak, periferik limfa tugunlar, erkak va ayollarni tanosil va siydik ajratish a’zolar hamda ko‘z tuberkulyozi). Mashg‘ulot maqsadlari:O‘pkadan tashqari a’zolar tuberkulyozi ( bo‘g‘im va suyak, periferik limfa tugunlar, erkak va ayollarni tanosil va siydik ajratish a’zolar hamda ko‘z tuberkulyozi tashxisoti bilan talabalarni tanishtirish Pedagogik vazifalar:  Bo‘g‘im va suyaklar tuberkulyozi  periferik limfa tugunlar tuberkulyozi  erkak va ayollar tanosil a’zolar tuberkulyozi  ko‘z tuberkulyozi.  O‘pkadan tashqari tuberkulyozini O‘kuv faoliyatining natijalari: Talaba kuyidagini bajara oladi:  Bo‘g‘im va suyaklar tuberkulyozi  periferik limfa tugunlar tuberkulyozi  erkak va ayollar tanosil a’zolar tuberkulyozi tashxisotini o‘rgatish  Ta’limiymuammoni ifodalash, uni echish uchun xal kilinishi zarur bulgan kichik muammolarni aniklash  ko‘z tuberkulyozi.  O‘pkadan tashqari tuberkulyozini tashxisotini o‘rgatish  Ta’limiy muammoni mavzuga boglikligni kursatib bera oladilar BO‘G‘IM VA SUYAK A’ZOLARI SILI Tayanch-harakat a’zolari sili, shu a’zolarning og‘ir jarohatlaridan bo‘lib, boy klinik manzaraga ega. Bu esa, o‘z navbatida, o‘zgaruvchan bo‘lib, sil jarohatining joylashgan o‘rniga, kasallikning bosqichiga, bemorning yoshiga, o‘tkazilgan davolash chora-tadbirlariga, tashqi va ichki omillar holatiga bog‘liq bo‘ladi. Bemorni har tomonlama tekshirib, diagnoz qo‘yishda, jarohatning atrofi va jismdagi umumiy o‘zgarishlarni batafsil aniqlash va to‘g‘ri talqin qilish lozim. Ayni paytda sil jarohatiga o‘xshash o‘zgarishlar bilan kechadigan kasalliklarni ham hisobga olish lozim. SHu bilan birga bemorlarni klinik-laborator tekshirish va boshqa kasalliklar bilan solishtirib ko‘rish ma’lum qonuniyatlarni buzmasdan amalga oshirilishi lozim. Kasallik belgilari Tayanch-harakat a’zolari silida patologo-anatomik o‘zgarishlar yallig‘lanish jarayoniga bog‘liq holda birga kechadi. Sildagi yallig‘lanish belgilari o‘tkir yallig‘lanishga xos klassik ko‘rinishda bo‘lib, undan farqli o‘laroq, tayanch- harakat a’zolar silida bir oz sekin, o‘zgacha tarzda kechadi. Jarohat belgilarining o‘ta og‘ir, og‘ir yoki nisbatan engil kechishi kasallikning tayanch-harakat a’zolarida joylashgan o‘rniga bog‘liq. Ma’lumki, kasallikdan 80% dan ortiq holatda umurtqa, son-chanoq va tizza bo‘g‘imlari jarohatlanadi. Bu erda asosan, yuqorida ko‘rsatilgan a’zolarda silning klinik kechishi xususida so‘z yuritiladi. Akademiklar T.P.Krasnobaev, P.G.Kornev ta’limotlariga suyangan holda avval tizza, son-chanoq bo‘g‘imi sili, so‘ngra umurtqalar siliga to‘xtaldik. YAna shuni aytib o‘tish lozimki, kasallik tayanch- harakat a’zolarida ma’lum bir tartibda kechadi, bu esa kasallikning rivojlanish jarayonini kuzatishga asos bo‘la oladi va yuqorida keltirilgan tasnifga mos ravishda quyidagi 3 ta bosqichni bosib o‘tadi. 1. Bo‘g‘im oldi bosqichi – jarohat hali bo‘g‘imga etib kelmagan. 2. Bo‘g‘imdagi bosqich – jarohat suyak to‘qimasidan bo‘g‘imga yorib kirib, boshlang‘ich, rivojlangan, bosilgan davrlari bilan kechadi. 3. Bo‘g‘imdan keyingi bosqichda – jarohatdagi yallig‘lanish belgilari bosiladi, ammo uzoq davom etuvchi qoldiq o‘zgarishlar saqlanib qoladi, bular kasallikning tez-tez qaytalanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Tizza bo‘g‘imi sili – gonit Tizza bo‘g‘imi sili yuqorida keltirilgan patologo-anatomik o‘zgarishlar bilan kechib, asosan uchta bosqichda o‘tadi, ba’zan ikki bosqichda o‘tishi ham mumkin, ya’ni jarohat bo‘g‘im oldi suyak to‘qimasidan boshlanmasdan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘g‘im ichida, sinovial pardalarda boshlanishi mumkin. Bo‘g‘im oldi bosqichi. Ma’lumki bu bosqichda sil tayoqchalari qon orqali tarqalib, ko‘mikda o‘rnashib,rivojlanib, suyak to‘qimasiga o‘tadi va uni jarohatlaydi. Jarohat sil kasal- ligining boshlanishi bo‘lib, chegaralangan, tezroq tuzalishga moyil bo‘ladi, deyarli xavf tug‘dirmaydi. Buni o‘z vaqtida aniqlash ancha qiyin va muhim ahamiyatga ega. Jarohat ko‘pincha taxminlar asosida aniqlanib, o‘zgarib turuvchi bilvosita umumiy va mahalliy noaniq klinik belgilarga ega. Umumiy belgilar bu bosqichda unchalik muhim ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Infeksiyaning suyak ko‘migiga joylashganligi sababli, spetsifik o‘choqning paydo bo‘lishini aniqlashning iloji yo‘q. Ta’kidlash lozimki, jarohat ko‘pincha yosh bolalarda kuzatilib, ro‘y bergan o‘zgarishlar, ya’ni injiqlik, uyquning buzilishi, bezovtalik, bolaning ozib ketishi, tana haroratining bir oz ko‘tarilishi, bolada suyak sili jarohati bor, degan fikrga olib kelmasligi mumkin. Ba’zan esa tuberkulin sinamasiga musbat javob bo‘ladi, teriga toshmalar toshadi, limfa tugunlari kattalashadi. SHuning uchun bunga chuqurroq ahamiyat berish kerak. CHunki bu o‘zgarishlar, boshqa kasalliklarda ham uchrasada, bemorlarda sil jarohati bor degan taxminga asos bo‘lishi mumkin. Jarohat atrofida doimo mahalliy o‘zgarishlar bo‘lmasada, ular diagnostik ahamiyatga ega. Tizza bo‘g‘imi silining bo‘g‘im oldi bosqichida, bo‘g‘im sohasida yuz berayotgan mahalliy o‘zgarishlar uncha rivojlanmaydi va noaniq bo‘ladi, shuning uchun bo‘g‘im sohasida qandaydir o‘zgarishlar bor degan xulosaga kelish mumkin. Akademik P.G.Kornevning ta’kidlashicha, birlamchi ostitlar uchta klinik, ya’ni yashirin, taxminiy va xavfli davrlarga bo‘linib, suyak to‘qimasi yuzasida yoki markazida joylashishi mumkin. Ular uzoq vaqt bir xil holatda saqlanib, chuqur klinik belgilarga ega bo‘lmasligi mumkin. Ba’zan oyoqlar noaniq sababdan toliqadi yoki og‘irlashib, og‘riydi, oyoqlarga haddan tashqari og‘irlik tushganda og‘riq kuchayishi mumkin. Keyinchalik esa, bo‘g‘im sohasida reaktiv o‘zgarishlar paydo bo‘lib, ya’ni mahalliy og‘riq, sal oqsash, bo‘g‘imda biroz suyuqlik to‘planishi mumkin. qisqa vaqt ichida oqsoqlanish va bo‘g‘im sohasida suyuqlik to‘planishi bilan xuruj qiladigan og‘riqning paydo bo‘lishi va bu o‘zgarishlar o‘tkir infeksion kasalliklar va revmatizmga bog‘liq bo‘lmasa, bo‘g‘im sohasida sil kasalligi bor, deb taxmin qilishga asos bo‘la oladi. Bo‘g‘im sohasini paypaslab ko‘rilganda, ko‘pincha, yumshoq to‘qimalar orasida, sovuq abssessni aniqlash mumkin bo‘ladi. Bo‘g‘im sohasini tukillatib ko‘rilganda (perkussiya) nuqtali og‘riq, sinovial pardalar sohasining esa ro‘yi rost og‘rishini aniqlash mumkin. Biroq, ko‘pincha, yuqorida keltirilgan o‘zgarishlar asosida bo‘g‘im sili bor deb aniq diagnoz qo‘yib bo‘lmaydi. Bu o‘rinda jarohatlangan bo‘g‘imni rentgenda tekshirish muhim ahamiyatga ega. Bo‘g‘imlar sohasidagi suyak to‘qimasida joylashgan birlamchi ostit, rentgenda har xil kattalikda, shaklda ko‘rinadi, to‘qimada emirilish bir oz qattiqlashgan jiyaklar bilan o‘ralib turadi. Suyak to‘qimasidagi sil o‘chog‘i o‘rtasida hosilalar va parchalangan suyaklar (sekvestr) ham o‘ziga xos belgi bo‘lishi mumkin. Atrofdagi suyak to‘qimasi butunlay sog‘lom bo‘lishi mumkin, ya’ni birlamchi ostitda osteoporoz, ko‘pincha, kuzatilmaydi. Rentgen tekshiruvda sil o‘choqlari, aksariyat hollarda, son va katta boldir suyaklarining yon tomonlarida, do‘ngligida va kamroq tizza qopqog‘ida joylashadi. Laboratoriya tekshiruvlarida, ko‘pincha, kasallik unchalik rivojlanmaganligi tufayli o‘zgarishlar topilmaydi. Ba’zan, qonda ECHT bir oz tezlashishi, leykotsitoz, monotsitoz kuzatilishi mumkin. Bo‘g‘imdagi bosqich.Bu bosqichda bo‘g‘imdagi jarohatning rivojlanishi, dastlab sinovial pardaga o‘tish bilan boshlanadi. Bunda oldingi bosqichda vaqtinchalik bo‘lib turgan klinik belgi-lar muhim bo‘lib qoladi va rivojlanadi, natijada ikkilamchi artrit – sil goniti paydo bo‘ladi. Sil gonitining klinik kechishi uch davrdan iborat (boshlang‘ich, rivojlangan, bosilgan). Boshlang‘ich davriga xos xususiyatlar sinovial pardaning o‘ziga xos yallig‘lanishiga bog‘liq bo‘lib, boshlanishida sinovial pardaning nospetsifik reaktiv yallig‘lanishiga o‘xshab ketadi. Bu davr, ba’zan «Sinovial davr» deb ham ataladi va uchta asosiy belgilar, ya’ni og‘riq, harakatning chegaralangani, mushaklarning erta atrofiyasidan iborat bo‘ladi. Bemorning yurishi o‘zgarib, sal oqsoqlanadi va tekshirib ko‘rilganda bo‘g‘im to‘liq ochilmasdan, ba’zan kasal oyoq sog‘iga nisbatan uzunlashib qolgandek bo‘lib, jarohat yaqinidagi teri qalinlashadi (Aleksandrov belgisi). Bo‘g‘imni paypaslab ko‘rilganda, unda suyuqlik to‘planib qolgani, terida mahalliy haroratning oshgani aniqlanadi. Natijada bo‘g‘im atrofida abssess paydo bo‘ladi, bo‘g‘im shakli o‘zgaradi, kattalashadi. Boshlang‘ich artritni rentgenda tekshirilganda, o‘ziga xos muhim belgi, ya’ni tarqoq osteoporoz aniqlanadi. Bolalarda esa, ko‘pincha, suyak yadrosi epimetafizar qismining kattalashgani kuzatiladi. Bo‘g‘im orasi bir oz kattalashishi mumkin, keyinchalik jarohat rivojlangani sari bo‘g‘im orasi toraya boshlaydi va suyak to‘qimasida esa sil o‘choqlari aniq ko‘rinmaydi. Bemorning umumiy ahvoli bir oz o‘zgaradi – ishtahasi yo‘qoladi, ozib ketadi, ba’zi-ba’zida subfebril isitma paydo bo‘ladi. Ayrim hollarda bu belgilar kuchayib, kasallik keyingi rivojlangan davriga o‘tadi. Rivojlangan davri. Boshlang‘ich belgilarning rivojlanishi, chuqurlashishi natijasida sil gonitining klinik manzarasi aniq bo‘lib qoladi, ya’ni, suyak to‘qimasi va bo‘g‘imda o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Og‘riq va bo‘g‘im harakatining chegaralanganligi kuchayib, bo‘g‘im anatomik o‘zgarishlarga uchraydi. Bo‘g‘im bukilib qolib, kattalashadi va mushaklar atrofiyasi kuchayib, bo‘g‘im sharsimon bo‘lib qoladi. Uning katta yoki kichikligi, bo‘g‘imda yig‘ilgan suyuqlikning hajmiga va bo‘g‘im pardalarining qalinlashganligiga bog‘liq bo‘ladi (14.2-rasm). Ayni shu davrda, ko‘pincha, abssess paydo bo‘lib, bo‘g‘im atrofiga tarqalib, bo‘g‘im osti chuqurigacha tushadi va teridan yorib chiqib oqma yaralar hosil qiladi. Bo‘g‘im pardalarining o‘zgarib, cho‘zilib qolishi, ularga birkitilgan boylamlarning ajralishi, ayniqsa, xochsimon boylamning va bo‘g‘im hosil qiluvchi suyaklar yuzasining o‘zgarishi, mosligini yo‘qotishidan tizza orqaga sal chiqadi, valgus - tashqariga siljiydi. Suyak to‘qimalarining emirilishi va tog‘ay qoplamalarining buzilishi natijasida shikastlangan oyoq kaltalanib qoladi. Rentgenologik tekshiruvda suyak to‘qimasidagi osteoporozning kuchaygani, suyaklarning bo‘g‘im sohasida emirilgani aniqlanadi. Rentgenda bo‘g‘im yorig‘i toraygan, bo‘g‘im yuzalari noaniq va har xil kattalikdagi jarohatlar ko‘rinadi. Bundan tashqari, jarohat atrofidagi yumshoq to‘qimalarning o‘zgarishi, bo‘g‘imning buklanib qolishi, suyaklar mutanosibligining buzilgani aniqlanadi. Laboratoriya tekshiruvlarida, qonda ECHT oshgani, leykotsitoz, oqsil miqdori o‘zgargani, ya’ni globulin fraksiyasining oshgani, kalsiy miqdori kamaygani kuzatiladi. Tuberkulin sinamasi qo‘yilganda musbat natija chiqishi mumkin. Mahalliy yallig‘lanishning kuchayishi natijasida, bemorda chuqur o‘zgarishlar, ya’ni subfebril, yoki baland harorat bo‘lishi, ozib ketishi, ichki zaharlanish, jigar, buyraklar faoliyati buzilishi, ichki a’zolarda amiloidoz belgilarining paydo bo‘lishi kuzatiladi. Kasallikni vaqtida aniqlash va tegishli davolash choralarini o‘tkazish, jarohatning chegaralanishiga, bosilishiga, ya’ni uchinchi davrga o‘tib, yallig‘langan artrit belgilarining kamayishiga olib keladi. Bosilgan davri. Bu davr ma’lum bir suyak to‘qimasidagi sil jarohatining tugallanib borishi va sog‘ayishi bilan yakunlanadi. O‘tkir sil jarayoni rivojlanishdan to‘xtab, jarohatni davomli yoki davomsiz bosilishi bilan almashinadi. Bunda mahalliy harorat, bo‘g‘im sohasidagi shish, og‘riq bosiladi, oqma yara, abssesslar yo‘qoladi. P.G.Kornevning ta’kidlashicha, bo‘g‘im «og‘riqsiz», «sovuq va quruq» bo‘lib qoladi. Rentgenologik tekshiruvda esa, suyak to‘qimasining osteo-porozi, emirilishning to‘xtashi, qayta tiklanish belgilari, ya’ni emirilgan joylarning to‘lishi, suyak to‘qimasining qalinlashishi kuzatiladi. Biroq, mavjud trofik va anatomik- funksional o‘zgarishlar, chunonchi mushaklar atrofiyasi, bo‘g‘im harakatining chegaralangani, shaklining o‘zgargani, suyaklar yuzasi mutaano-sibligining buzilishi, oyoqning kaltaligi saqlanib qoladi. Ba’zan sil gonitining oqibati sifatida bo‘g‘im suyaklari ankilozi bilan tugallanib, ko‘pincha,noto‘liq fibroz chandiq bilan o‘raladi va harakat chegaralanib, bemor mehnat qobiliyatini yo‘qotadi. Tizza bo‘g‘imi silida bo‘g‘im bosqichining davomiyligi har xil bo‘ladi. Sil jarayoni rivojlanishining bosilishi o‘rtacha 2-3 yil davom etadi, o‘z vaqtida zarur davo choralari ko‘rilganda, bu muddat qisqarishi mumkin. Bo‘g‘imdan keyingi bosqich Sil gonitiga xos yallig‘lanish belgilarining klinik bosilishi jarohatning butunlay sog‘ayib ketganini ko‘rsatmaydi, chunki spetsifik o‘zgarishlar zimdan uzoq vaqt saqlanib qolishi mumkin. SHu bilan birga, bo‘g‘imda chuqur anatomik- funksional o‘zgarishlar saqlanib qoladi. Bemor og‘ir sharoitda qolsa, bir necha yillardan keyin ham jarohatlangan bo‘g‘imda kasallik qaytalashi mumkin. Kasallikning bunday qaytalashi, avvaldan og‘ir jaro-hatlangan suyak to‘qimalarida yuzaga kelganidan, kasallik har xil tarzda kechib, ma’lum bir davomiylik, bosqichlarni o‘tmasdan, og‘ir o‘tadi va abssess, oqma yaralar paydo bo‘lishi bilan davom etadi. Son-chanoq bo‘g‘g‘mi sili (koksit) Sil goniti va koksitning klinik kechishida o‘xshashlik bilan bir qatorda, ma’lum farq etadigan tomonlar mavjud.Avvalo, koksitning bo‘g‘im oldi bosqichini aniqlash qiyinligini aytib o‘tish kerak. Bo‘g‘im bosqichida og‘ir asoratlar paydo bo‘lishi, ya’ni bo‘g‘imning asliga kelmas, jiddiy buzilishlarga olib kelishi, nihoyat, so‘ngi bosqichda yashirin qoldiq saqlanib, kasallikning tez-tez qaytalanib turishiga sabab bo‘lishi mumkin. Kasallikning bo‘g‘im oldi bosqichida son-chanoq bo‘g‘imi yaqinida noaniq o‘zgaruvchan birlamchi o‘choq paydo bo‘ladi. Bemorlarda sildan zaharlanishga xos umumiy o‘zgarishlar, ya’ni uyquning buzilishi, ishtaha yo‘qolishi, holsizlik, ozib ketish, ba’zan tana haroratining ko‘tarilishi kuzatiladi. Bo‘g‘im yaqinida joylashgan limfa tugunlari bir oz kattalashadi, ya’ni limfadenitlar kuzatilishi mumkin. Kasallangan oyoqning bir oz quvvati bo‘lmaydi, og‘riydi, bo‘g‘im harakati susayadi, ba’zan bemor oqsoqlanib qoladi, bu alomatlar ayniqsa kechqurun ko‘proq bilinadi.Kasallikning bu davrida bemor klinik tekshirilganda, funksional chegaralangan o‘zgarishlar, ya’ni bo‘g‘im harakatining engil, bir tomonlama chegaralanganini, bo‘g‘imning ochilishi yoki bukilishi cheklanib qolganini kuzatish mumkin. Bemor sekin-asta harakat qiladi, harakat bir tekis bo‘lmaydi, uzilib-uzilib, go‘yoki zinopoyasimon bo‘ladi va bu belgi «mushaklar xushyorligi» deyiladi. Jarohatlangan joy paypaslaganda sal og‘riydi, yumshoq to‘qimalarning shishishi va abssess bo‘lishi mumkin. Bemorni rentgenda tekshirilganda, bo‘g‘im hosil qiluvchi suyaklarda, ayrim hollarda, birlamchi o‘choqni ko‘rish mumkin. Ko‘pincha, birlamchi o‘choqlar eski bo‘lsa, suyak parchalari (sekvestrlar) ko‘rinishi mumkin. Suyak to‘qimasida silga xos tarqoq osteoporoz bo‘lmaydi. Son-chanoq bo‘g‘imida birlamchi o‘choqlarning joylashgan o‘rni muhim ahamiyatga ega bo‘lib, quymich kosasini hosil qiluvchi suyaklarda, ko‘pi bilan, u 60% son suyagining bo‘ynida va kamdan-kam son suyagining bosh qismida joylashadi (14.3-rasm). Keyinchalik birlamchi o‘choqlarning rivojlanib borishi, sil jarohatining suyakdan bo‘g‘im ichiga kirishiga olib keladi, buni esa, ikkilamchi artrit yoki sil koksitining bo‘g‘imdagi bosqichi, deyiladi. Sil koksitining bo‘g‘imdagi bosqichi Bu bosqichda, jarohat butunlay bo‘g‘imni egallab olib, oldingi bosqichdagi yallig‘lanishning tez-tez o‘zgaruvchan belgilari muqim bo‘lib qoladi. Bu bosqichning kechishi ma’lum qonuniyatda uchta, boshlang‘ich, rivojlangan, bosilgan davrlardan iborat bo‘ladi. Boshlang‘ich davrida suyakdagi sil o‘chog‘i rivojlanib, bo‘g‘imning sinovial pardasiga o‘tadi. Unda ekssudativ va produktiv yallig‘lanish belgilari hosil bo‘ladi, ko‘p harakat qilganda og‘riq kuchayadi, mushaklar bo‘shashib qoladi va shu tufayli, bemor o‘z-o‘zidan qoqiladigan bo‘lib qoladi. Ko‘pincha, bo‘g‘im atrofida limfa tugunlarining kattalashishi, bu bosqichning muhim belgilaridan biri hisoblanadi. Bo‘g‘imda og‘riq kuchayib, bemor harakati chegaralanib qoladi. Kasallikning boshida funksional buzilishlar ro‘y beradi, ya’ni bemorning yurishi, qadam tashlashi o‘zgaradi, og‘rigan oyog‘ini avaylab bosadi (Barishnikov belgisi). Keyinroq doim oqsoqlanadigan bo‘lib qoladi, bu esa bo‘g‘im pardasining yallig‘lanishi, mushaklarning reflektor tortishib qolishi, boshqa guruh mushaklar harakatining chegaralanishiga olib keladi. Boshlang‘ich koksitning o‘ziga xos uchinchi belgisi trofik o‘zgarishlardir. Bu mushaklar tarangligining pasayishi (gipotoniya) va ozib ketishidir (gipotrofiya, atrofiya). Ana shu holat, ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘ladi. Trofik o‘zgarishlar, jarohatlangan oyoqning teri osti to‘qimasi va teri qatlamining qalinlashishiga olib keladi (L.P.Aleksandrov belgisi). Ba’zan, boshlang‘ich koksitda bo‘g‘im atrofida yiring to‘planishi (abssess) mumkin. O‘sish sohasi ta’sirlanishidan jarohatlangan oyoq, sog‘ oyoqqa nisbatan uzayib qolishi mumkin. Bemorni rentgenologik tekshirilganda jarohat sohasida, ko‘pincha, son suyagi bo‘yni va bosh qismida suyak to‘qimasining osteoporozi kuzatiladi. Keyinchalik qoplovchi tog‘ay shishgani tufayli, bo‘g‘im oralig‘i bir oz kengayadi, keyin torayib qoladi. Bo‘g‘im yorig‘ining torayishi yuqori-tashqi sohada kuzatilib, bu qoplovchi tog‘ayning bosilishi notekis buzilish bilan kechadi. Bu davrda suyak to‘qimasida ham dastlabki emirilish, buzilishlar kuzatilishi mumkin. Rivojlangan davr. Bu davr zararlangan sohada, ham butun tanada silning umumiy belgilarining zo‘rayib ketishi bilan kechadi. YUqorida ko‘rsatilgan uchlik belgiga (og‘riq, harakatning chegaralanganligi, mushaklar atrofiyasi) yangi belgilar, ya’ni oyoq holatining o‘zgarib qolgani, bo‘g‘im sohasi shishgani (abssess, oqma yara), bo‘g‘im suyaklari chetining buzilishidan, oyoqning kalta bo‘lib qolishi va bo‘g‘imdan chiqib ketishi kiradi. Bo‘g‘im faoliyatining buzilishi, mavjud harakatlarning har tomonlama chegaralanishiga, bo‘g‘imda harakatning butunlay yo‘qolishiga, oyoqni majburiy holatda tutib turishiga olib keladi. Sil koksitida oyoq buklanib, qotib turadi (kontrakturasi), bu o‘z navbatida bel umurtqasi, chanoqning qiyshayib qolishiga olib keladi . Bo‘g‘im atrofida yiring to‘planishi (abssesslar) gonitga nisbatan 2-3 marta ko‘p uchraydi. Bu ko‘pincha suyakning katta ko‘sti oldida, suyakning old tashqarisida kamroq katta ko‘st orqasida va dumba sohasida bo‘ladi. Katta yoshdagi kishilarda suyak to‘qimasining emirilishi yuzaroq bo‘lib, suyak boshchasining to‘liq emirilib ketishi kam uchraydi. SHuning uchun ham kattalarda oyoqning kaltalanib qolishi kam uchraydi. Rentgen tasvirida ko‘rganimizdek, rivojlangan davrida osteoporoz va suyak to‘qimasi emirilishi zo‘rayib ketadi. Osteoporoz, bo‘g‘im suyaklarining boshqa sohalariga ham tarqalib ketib, atsetabulyar bo‘lim yonbosh suyak tanasi, son suyagi boshchasi, bo‘yni, diafiz yuqorisini egallaydi. Suyak to‘qimasining emirilishi zo‘rayib, yaqin joylashgan boshqa suyaklarga ham ta’sir qilib, emirilish jarayoni kuzatiladi. Bo‘g‘im yorig‘i torayib, avvalo yuqori-tashqi bo‘limda kuzatiladi. Suyaklar emirilishi boshida yuzaki bo‘lib, keyinchalik kuchayib, chuqurlashib, aksariyat hollarda quymich kosachasi tashqari tomonida anchagina emiriladi. Kasallik rivojlangan bosqichdan sekin-asta uchinchi - bosilgan bosqichiga o‘tadi. Bu davrda jarohat tinchlanib, ba’zan klinik belgilar butunlay yo‘qoladi. Bo‘g‘im sohasida og‘riq bosiladi, mahalliy shish, harorat, oqma yaralar yo‘qoladi, bo‘g‘im P.G.Kornev ta’biricha «og‘riqsiz», «sovuq», «quruq» bo‘lib qoladi. Bemorning umumiy ahvoli yaxshilanib, zaharlanish belgilari yo‘qoladi. Ammo, yuzaga kelgan ja’miki anatomik va funksional buzilishlar saqlanib qoladi, ya’ni oyoq noto‘g‘ri holatda turadi, harakati chegaralanadi, hatto oyoqlar qimirlamay qoladi, bo‘g‘im suyaklari mutaanosibligi buziladi, oyoq kalta tortadi va hokazo. Rentgen tasvirda suyak to‘qimasi emirilishining to‘xtagani, reparativ jarayonlarning boshlangani ko‘rinadi. Dastlab emirilgan to‘qimalar qirg‘oqlarida chegaralar paydo bo‘ladi, suyaklardagi osteoporoz kamaya boshlaydi. Sekin-asta qirg‘oqlar bo‘ylab skleroz kuchaya boshlaydi. Ba’zan bo‘g‘imdagi suyaklar birlashib ketadi (ankiloz). Bo‘g‘imdan so‘nggi bosqich YUqorida keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki, kasal-likning bo‘g‘imdagi bosqichida jarohat butunlay tuzalmaydi, balki sil jarohati hali saqlangan, chegaralangan bo‘lib, atrofdan o‘rab olinishi mumkin, bu holat muqim bo‘lmasdan, ba’zan bir necha yildan keyin ham qo‘zg‘ashi mumkin. Sildan keyingi qoldiq o‘zgarishlar, bo‘g‘im ichida jarohatning butunlay tuzalib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi va suyak to‘qimasidagi distrofik o‘zgarishlarning kuchayishiga, bo‘g‘imda qolgan harakatning buzilishiga olib keladi. Silning bo‘g‘imdan so‘nggi bosqichi nisbatan bosilib, ancha uzoqqa cho‘ziladi, bu bo‘g‘im pardasi, tog‘ay suyak to‘qimalarining jarohatdan keyin biror tartibda tiklanishi davriga bog‘liq. Bu davrdagi morfologik o‘zgarishlar yallig‘lanishga emas, balki artroz, osteoartroz holatida kechadigan surunkali degenerativ o‘zgarish-larga xos bo‘ladi. Bo‘g‘imda saqlanib qolgan sildan keyingi o‘zgarishlar hatto bir necha yillardan keyin ham kasallikning qaytalanishiga sabab bo‘lishi mumkin. YUzaga kelgan sil artrozlari bosqichma-bosqich kechmasdan, o‘zgarib turadi, og‘ir kechadi, qayta tiklanishga moyil bo‘ladi va davolash choralari uncha ta’sir qilmaydi. Ba’zan jarohat bir necha oydan keyin tuzalib ketishi, ko‘pincha to‘lqinsimon tinchlanib, qo‘zg‘alib kechishi mumkin. Umurtqa pog‘onasi sili (spondilit) Tayanch-harakat a’zolari silida umurtqa pog‘onasining sildan jarohatlanishi birinchi o‘rinda turadi. Bu xastalik o‘z navbatida og‘ir va murakkab jarohat hisoblanadi. Kasallikning og‘irligi jarohatning kechishi, asliga qaytmas o‘zgarishlar – bukrilik paydo bo‘lishi bilan ifodalanadi. Suyak to‘qimasining buzilishlari, ko‘pincha, orqa miya atrofida, hayotiy zarur ichki a’zolar atrofida yuzaga keladi va rivojlanadi. Kasallik haqida dastlabki tarixiy ma’lumotlar Gippokrat nomi bilan bog‘lansada, klinik kechishi – bukrilikning paydo bo‘lishini ingliz xirurgi Pott 1789 yilda ilmiy asoslab bergan, shuning uchun umurtqalar jarohati Pott kasalligi deb ham ataladi. Umurtqa pog‘onasi sili, boshqa bo‘g‘imlardagi sil jarohati kabi ma’lum patologik-anatomik rivojlanish bilan kechib, muayyan bosqich va davrlarda o‘tadi. Umurtqa pog‘onasi sili 3 ta bosqichda kechib, 1 bosqich - umurtqa tanasida birlamchi o‘choqning paydo bo‘lishi, «tinch davr»-umurtqa oldi bosqichi (prespondilitik), 2 bosqich - jarohatning o‘tkir rivojlanishi, klinik belgilarining ro‘yi rost paydo bo‘lishi - umurtqa bosqichi va 3 bosqich - keyinchalik qaytalashlar umurtqadan keyingi bosqichdagi (postspondilitik) asoratlardir. Umurtqa oldi bosqichi Umurtqa tanasida birlamchi o‘choqning paydo bo‘lishini aniqlash qiyin bo‘lib, bu bosqichda birorta klinik belgilar bo‘lmasligi, rentgenologik tekshirganda o‘ziga xos o‘zgarishlar topilmasligi mumkin (14.5A-rasm). Jarohat atrofida ko‘zga ko‘rinarli o‘zgarishlar bo‘lmagani kabi, bemorning ahvolida ham aniq, hatto kasallikka taxmin qilish mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. CHunki birlamchi o‘choq umurtqa tanasida joylashar ekan, atrofida katta o‘zgarishlarni yuzaga keltirmaydi, og‘riq bo‘lmaydi, funksional buzilishlar ro‘y bermaydi. SHu bilan birga, bemorlarda, ayniqsa bolalarda umumiy zaharlanish belgilari paydo bo‘lishi mumkin. Bemorning kayfiyati buziladi, ishtahasi bo‘lmaydi, ozib ketadi, toliqadi, mehnat qilish qobiliyati pasayadi. Klinik tekshirilganda umurtqa siliga xos o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Kamdan- kam rentgen tekshiruvida umurtqa tanasida ba’zi o‘zgarishlar: suyak kemigining o‘zgarib qolgani, chegaralangan o‘choq sifatida ko‘rinishi mumkin. Laboratoriya tekshiruvlarida o‘zgarishlar topilmaydi. Lekin tuberkulin sinamasi musbat chiqishi mumkin. Birlamchi o‘choqlar umurtqa orqasidagi o‘simtalarda, qirrali o‘siqlarda joylashsa bosib ko‘rilganda og‘riydi. Umurtqadagi bosqich Bu bosqichda jarohat atrofida va undan uzoqda ma’lum klinik belgilar yuzaga kelib, tinmay rivojlanish xususiyatiga ega bo‘ladi. Bosqich 3 ta davrda, ya’ni boshlang‘ich, rivojlangan va bosilgan bilan kechadi. Boshlang‘ich davri. Bu davrda mahalliy klinik belgilar, ya’ni birlamchi o‘choq rivojlanib, kengayib, tarqalib, g‘ovak va qisman suyakning qattiq (kortikal) qavatiga o‘tadi, uni emirib, atrofiga tarqaladi, umurtqalar orasidagi fibroz to‘qimaga (disk) o‘tadi (14.5B-rasm). Og‘riq, umurtqa harakatining chegaralanganligi, jarohatning boshlang‘ich davriga xos o‘zgarishi, ya’ni mushaklar atrofiyasi boshlang‘ich davrga xos belgilar hisoblanadi. Bu davrda umumiy o‘zgarishlar yaqqol bilinadi. Sildan zaharlanish zo‘rayib, avvalgi bosqichdagi belgilar chuqurlashadi, tana harorati ko‘tarilib, qonda ECHT tezlashadi va leykotsitoz kuzatiladi. SHu davrda tegishli muolajalar qilinmasa, jarohat chuqurlashib, tarqalib, rivojlangan davriga o‘tadi. Rivojlangan davri. Umurtqalar emirilishining kuchayishi, yallig‘lanishning rivojlanishi va atrofdagi yumshoq to‘qimalarga tarqalishi, jarohatning rivojlangan davrini ko‘rsatadi . Bemorning umumiy ahvoli og‘irlashadi, yuqorida aytib o‘tilgan silga xos belgilar, ya’ni bukrilik, oqma yaralar, orqa miya faoliyatining buzilishi, rivojlanganini, chuqurlashganini ko‘rish mumkin. Bemorning quvvati bo‘lmaydi, silga xos ja’miki umumiy zaharlanish belgilari paydo bo‘lib, bemorning kayfiyati yomon, uyqusi notinch bo‘ladi, ishtahasi yo‘qolib, ozib ketadi. Tana harorati biroz ko‘tariladi (subfebril), hatto isitma baland (febril) bo‘ladi, ECHT tezlashgan, qon tahlili ko‘pincha me’yorida yoki bir oz leykotsitoz, chapga yadroli siljish kuzatiladi, leykotsitoz kamdan-kam kuzatiladi. Jarohatlangan umurtqalar sohasi tinmay og‘riydi, kuchayadi, ko‘pincha atrofga tarqaladi, jarohatlardan ancha uzoq joy og‘rishi ham mumkin, bu jarohatning joylashgan o‘rniga ham bog‘liq bo‘ladi. Og‘riqning zo‘rligidan bemor harakat qila olmay qoladi, tik turolmaydi, qo‘llariga tayanib turadi. Iloji boricha, o‘tirishga yoki yotishga harakat qiladi, chunki qimirlamasdan turganida og‘riq bosiladi. qiyosiy diagnostikada P.G.Kornevning «Jilov» belgisi muhim ahamiyatga ega, bunda jarohatlangan umurtqalardan ikki tomonlama kurakning ichki-yuqori burchagiga ketuvchi mushaklar qalinlashib, qattiqlashadi, paypaslab ko‘rilganda bo‘rtib chiqqani bilinadi. Jarohatning rivojlangan davrida eng ko‘p uchraydigan klinik belgilardan biri - umurtqa pog‘onasining qiyshayib qolishidir. Bemorning emirilgan umurtqalari soni, joylashishi va yoshiga qarab jarayon har xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Bukrilik katta yoshdagi bemorlarda ba’zan kuzatilmasligi, uncha katta bo‘lmasligi mumkin. CHunki, bu yoshdagi bemorlarda jarohat-langan umurtqalar soni ko‘p bo‘lmaydi (aksariat 2 ta), uncha ko‘p qismi emirilmaydi. Bolalarda esa umurtqalar shakli tez o‘zgarib, ko‘pincha katta va asliga kelmaydigan o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Kasallikning boshlang‘ich davrida umurtqalar qirrali o‘siqlari tugmasimon ko‘tariladi. Bir umurtqa emirilganda – burchaksimon bukrilik, bir joyda bir nechta umurtqalar sohasida (ko‘p o‘rinli) jarohat bo‘lganda – to‘lqinsimon bukrilik kuzatilishi mumkin. Rasm. Umurtqa pog‘onasi silida yuzaga kelgan bukrilik turlari (P.G.Kornevdan) Umurtqalar silining rivojlangan bosqichida abssess paydo bo‘ladi. T.P.Krasnobaev ma’lumotlariga ko‘ra, sil spondilitida abssesslar 83% gacha uchrashi mumkin. Klinik tekshirilganda abssesslar yonboshda, keyin belda, sonda, ensada aniqlanadi. Rentgenologik tekshiruvda abssesslar, ko‘pincha, ko‘krak umurtqasi sohasida uchraydi. Abssesslar ba’zan zimdan sekin-asta boshlanadi, umumiy o‘zgarishlar kuzatilmasligi mumkin. Aksariyat hollarda abssesslar shakllanishi, o‘sha joy og‘rishi, atrofga tarqalishi, tana haroratining ko‘tarilishi, ECHT tezlashishi va leykotsitoz kabi o‘zgarishlar bilan keladi. Ularning joylashgan o‘rniga qarab, mahalliy o‘zgarishlar ham kuzatiladi. Tomoq orqasida joylashgan abssesslar yutish, nafas olishga ta’sir qilishi mumkin. Ko‘krak umurtqasida abssesslar, ko‘pincha, asoratsiz o‘tadi, faqat rentgenologik tekshirilganda aniqlanishi mumkin. Ba’zan ular qizilo‘ngachga yoki o‘pkaga yorib kiradi. Bunda bemor yo‘talib, ko‘p miqdorda balg‘am tashlashi mumkin. Biqinda abssesslar psoit sifatida kechadi, shu tomondagi oyoqni bukib qo‘yishi mumkin .Ma’lumki, absesslar aksariyat hollarda uzoq vaqtlar o‘zgar-masdan, katta o‘zgarishlarga olib kelmasdan saqlanib, uchta muhim xavfni mujassam qilib turadi: a’zolar toksik zaharlanishi, mexanik – ichki a’zolar (qizilo‘ngach, traxeya, orqa miya) siqilishi va septik – ikkilamchi infeksiya. Abssesslar jarayon oxirigacha og‘ir kechadi, uzoqqa cho‘ziladigan yiringli asorat, surunkali sepsis, ichki a’zolarning amiloidoziga olib keladi. Sil spondilitida abssesslar, ko‘pincha, oqma yaralarga sabab bo‘ladi. Oqma yaralar paydo bo‘lishi jarohatning og‘ir davrga o‘tganini ko‘rsatadi. Ikkilamchi infeksiya qo‘shilishi tufayli, ichki a’zolarda asliga kelmas asoratlar paydo bo‘ladi. Oqma yaralar, ko‘pincha, bel, ko‘krak – bel umurtqasi silida vujudga keladi. Oqma yaralar shifoxonada davolanayotganda paydo bo‘lsa, tezroq bitishi mumkin, eski, infeksiyalangan oqma yaralarning tuzalishi qiyin bo‘ladi va ichki a’zolar amiloidoziga olib keladi. Orqa miyadagi o‘zgarishlar. Sil spondilitida o‘ziga xos o‘zgarishlardan biri- orqa miyadagi asoratlardir. Bu asoratlarning rivojlanish darajasi har xil bo‘lib, nerv tolalarining siqilishi belgilari, pay reflekslarining tortishishi, to falajlik, chanoq faoliyatining buzilishigacha olib kelishi mumkin. Bu esa asoratning chuqurligi, ko‘lami, jarohatning joylashgan o‘rni va kattaligiga bog‘liq. Orqa miyadaga o‘zgarishlar asta-sekin rivojlanadi. Dastlabki o‘zgarishlar pay reflekslarining kuchayishi, xususan tizzada, keyin oyoq kafti, tizza qopqog‘idagi paylarning tez-tez tortishib turishi (klonuslar), patologik reflekslar tarzida paydo bo‘ladi, so‘ngra harakat buzilishlari – parez, falajlik yuzaga kelib, ikki tomonlama taranglashib (spastik), falajlikning rivojlanishi ko‘pincha og‘riq, titroq bilan kechadi. Harakat falajligida, ko‘pincha sezgirlik pasayadi, hatto yo‘qoladi. Bu trofik o‘zgarishlarga olib keladi, dumg‘aza va tovonlarda yotoq yaralar paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Oyoqlarning falajlanishi, ko‘pincha, chanoq a’zolari faoliyatining buzilishi, siydik ajralishining qiyinlashishi bilan kechadi, bu doim siydik tomchilab turishiga sabab bo‘ladi. Davolash tufayli yallig‘lanish darajasi pasaya borib, keyingi bosilgan davriga o‘tadi. Bosilgan davri. Bu davrda bemorning umumiy ahvoli nisbatan yaxshi bo‘ladi. Bosilgan davri suyak to‘qimasining emirilishini to‘xtashi, yumshoq to‘qimalardagi ikkilamchi o‘zgarishlarning yo‘qolishi, jarayonning chegaralanishi bilan kechadi. Og‘riq, mushaklar tortishib qolganligi, yumshoq to‘qimalarlardagi shishlar, o‘zgarishlar, abssess, oqma yaralar kichrayib qoladi, ba’zan orqa miyadagi o‘zgarishlar tiklanadi. Tana harorati me’yorlashib, qon va biokimyoviy tahlillardagi o‘zgarishlar ham me’yoriga keladi. Klinik o‘zgarishlar qanchalik yaxshilanmasin, baribir jarohat butunlay tuzalib ketdi, deb bo‘lmaydi, chunki qandaydir qoldiq o‘zgarishlar uzoq vaqtgacha saqlanib turishi, jarohatning qaytalashiga sabab bo‘lishi mumkin. Umurtqadan so‘ngi bosqich Bu bosqichda jarohat tuzaladi, bemor nisbatan sog‘ayadi. Lekin jarohat butunlay yo‘qolmaydi, har xil asoratlar qoladi. Bu asoratlar o‘z navbatida kuchayishi mumkin. Ayniqsa bola o‘sayotganda bukrilik rivojlanib boradi. Jarohatlangan umurtqalar o‘sishi to‘xtab, jarohatning tepasida va pastida joylashgan umurtqalar o‘sishda davom etaveradi, bu nafaqat umurtqalarning o‘zgarishi, balki unga birikkan boshqa suyaklar, ayniqsa ko‘krak qafasi shaklining buzilishiga olib keladi. Bundan keyingi bosqichda qaytalashlar bir tomondan, umurtqa tanasida chegaralangan o‘choqlardan paydo bo‘lsa, ikkinchidan, tugatilmagan absesslardan yuzaga kelishi mumkin. Bu bosqichda ham qaytalash tufayli, orqa miyadagi o‘zgarishlar – kechikkan falajlikning yoki o‘tgan falajlikning qaytalanishi kuzatilishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, sil jarohatining umurtqa pog‘onasida kechishi og‘ir kasallik bo‘lib, har bir davrda joylashgan o‘rniga qarab, o‘ziga xos asoratlar paydo qilishi, tez-tez qaytalab turishi mumkin. Kasallik erta aniqlanganda, tegishli davo choralari qo‘llanib, bemor butunlay sog‘ayib ketishi mumkin. Tayanch-harakat a’zolari sili diagnostikasi Bemorni tekshirish va undagi jarohatni aniqlash uchun klinik, rentgenologik va laboratoriya tekshirishlari zarur. Bu uchchala usul ham bir-biriga bevosita bog‘liq, shu bilan birga bemorni klinik tekshirish ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Bemorni klinik tekshirish uchta muhim usul: ko‘rish, paypaslash va har xil o‘lchashlar bilan amalga oshiriladi. Sil jarohatini aniqlashda anamnez muhim. Bemorning uyida jarohatlanganini, yuqumli kasalliklar, sil bemor bilan aloqada bo‘lgan-bo‘lmagani muhim. SHu bilan bir qatorda bemorning yashash sharoiti, kasbi, zarar odatlari ham katta ahamiyatga ega. Ko‘rish - bemorni echintirib ko‘rib, tekshirish umumiy va mahalliy o‘zgarishlarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Bunda teri qoplamalarining holati, har xil chandiqlar bor-yo‘qligi, oqma yaralar, toshmalar, ekssudativ diatezlar, limfa tugunlarining kattalashganini aniqlash mumkin bo‘ladi. YAna quloq, ko‘z, og‘iz, burun bo‘shlig‘i shiliq qavatlari va tishlarning holatini ham ko‘zdan kechirish kerak. Umumiy ko‘rikda tananing tuzilishini hisobga olish: a) bemorning tashqi ko‘rinishi, mushaklar holati: quvvat-sizligi; b) tana qismlarining bir-biriga mutaanosibligi; v) qomatning tik turishi (bir oz oldinga) yoki yonga qiyshaygani (skolioz), ko‘krak qafasining tuzilishi, qorin shakli va rivojlanishdagi nuqsonlar (asteniya, gipoplaziya); g) bemorning yurishi, oqsashi, majburiy vaziyatda yotishi, xassaga tayanib yurishi va boshqalar aniqlanadi. Mahalliy kuzatuvda tananing jarohatlangan qismi holati - tabiiy yoki majburiy: - qiyshiqlik, noto‘g‘ri holat, ko‘rinadigan siljishliklar, biror oyoqning kaltalanishi; - jarohat sohasidagi shishning holati, to‘qimalardagi o‘zgarishlar, yupqalashishi, rangning o‘zgarishi, yaralarni, jumladan oqma yaralarni aniqlash; - faoliyatning buzilishi: jarohatlangan tana qismini harakatlantira olish imkoniyati, bo‘g‘im yoki umurtqa pog‘onasi harakatining buzilgani, oqsoqlik va boshqalar muhim ahamiyatga molik. Paypaslab ko‘rish - ikkala yoki bir qo‘l bilan amalga oshiriladi, bunda kaftning hamma eri bilan yoki barmoq uchida bosib tekshirish mumkin. Paypaslash yo‘li bilan bemordagi ham umumiy, ham mahalliy o‘zgarishlar aniqlanadi. Umumiy holatni o‘rganishda quyidagilar aniqlanadi: a) mushaklar tizimida ularning qalinligi, faoliyati bo‘-shashgani, va, ayni bir vaqtda, teri va teri osti to‘qimalarining qalinligi; b) jag‘ osti, bo‘yin, qo‘ltiq, chov sohasi limfa bezlarining kattalashuvi, qattiqlashgani, yumshagani; v) oshqozon-ichak a’zolarida, qorin pardasi va qorin parda orqasidagi o‘zgarishlar, jigar, buyrak, taloq, jinsiy a’zolar holati, og‘rishi, kattalashgani, qattiqlashgani. Jarohatning o‘zini paypaslab ko‘rishda quyidagilarga e’ti-bor beriladi: a) shishning yoki o‘smaning kattaligi, holati, chegarasi, qattiqligi, sinovial pardaning holati, unda suyuqlikning to‘planishi, tashqariga oqishi, oqma yaralar; b) jarohat sohasidagi holat; v) to‘qimalardagi mahalliy og‘riqning tarqalgan yoki chega-ralangan bo‘lishi; paypaslab, bosib, urib ko‘rilganda og‘riqning kuchayishi, og‘riq nuqtasini aniqlab, suyakdagi jarohat o‘rnini topish mumkin. Tovonga urib, boshni bosib ko‘rib, bo‘g‘im yoki umurtqadagi jarohatni aniqlash; g) jarohat sohasida teridagi haroratni kaft bilan bosib turib aniqlash; d) jarohat atrofidagi yumshoq to‘qimalar holati: mushaklar holati gipotoniya va atrofiya darajalari, terining qalinlashgani (Aleksandrov belgisi), suyuqlik to‘plangani, o‘smalar; e) jarohatlangan suyakning holati: ozish (atrofiya) yoki qalinlashish (giperostoz), o‘smalar hosil bo‘lgani (ekzostozlar) va emirilish, suyak butunligining buzilishi, jarohatlanib sinishi (infraksiya), chiqishi va boshqalar paypaslab aniqlanadi. Jarohatni aniqlashda o‘lchash muhim usul hisoblanadi, bu raqamli ko‘rsatkichlar bilan izohlanadi. Santimetrli lenta bilan oyoqning uzunligi, muhim sohalarining qalinligi o‘lchanadi (bo‘g‘imdagi shish, mushaklar atrofiyasi), burchakli o‘lchagich yordamida bo‘g‘imning harakatlanishi darajasi va bo‘g‘imning noto‘g‘ri holati o‘lchanadi. O‘lchashning eng muhim shartlaridan biri jarohatlangan va sog‘lom tomonlarni bir-biriga yonma yon qo‘yib o‘lchashdir, u ma’lum nuqtalar orqali o‘tadi, bularga to‘piq, tizza qopqog‘i, son suyagining katta ko‘sti, yonbosh suyagining oldingi yuqori qirrasi kiradi. Keyingi o‘lchashda jarohatlangan soha va uning atrofi qalinligi o‘lchanadi. Bunda jarohatlangan va sog‘lom oyoqning o‘xshash joylarini solishtirib o‘lchanadi. Sildan jarohatlangan a’zolarning harakatlanishi darajasini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Bu burchak o‘lchagich yordamida amalga oshiriladi. Masalan, tizza va tirsak bo‘g‘imlarining me’yordagi burchaklari 180o, elka, boldir – panja bo‘g‘imlari - 90o, son-chanoq bo‘g‘imi bukilganda – 180o, chetga uzatilganda - 90o (chanoqqa nisbatan) bo‘lib, sil jarayonida o‘lchanayotgan suyak-bo‘g‘imda harakat ancha chegaralangan, hatto yo‘qolgan bo‘lishi ham mumkin. Rentgenologik tekshirish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bunda jarohat va uning atrofidagi patologik o‘zgarishlar, hatto sil jarayonining evolyusiyasi o‘rganiladi. Rentgen suratini olishda ma’lum texnik shartlarga rioya qilish kerak. 1. Jarohatlangan suyak yoki bo‘g‘im rentgen suratining markazda bo‘lishi, jarohat atrofida sog‘lom suyak, yumshoq to‘qimalar etarlicha miqdorda bo‘lishi kerak. 2. Jarohatlangan soha bir-biriga perpendikulyar holatda old tomondan (fas) va yondan (profil), ba’zan esa, qo‘shimcha ravishda qiyshiq holatda suratga olinadi. 3. qiyosiy baholash uchun ayni bir vaqtning o‘zida sog‘lom tomonni ham rentgen tasviri olinadi; 4. Dastlabki rentgen tasvirlari, xuddi shu holatda 2-3 oydan keyin, albatta, takrorlanishi lozim. 5. Rentgen tasvirning sifati yaxshi bo‘lishi shart. Rentgen tasvirida jarohatni aniqlash va o‘rganishda ma’lum bir tartibga, izchillikka rioya qilinadi va 5 ta asosiy belgilarga e’tibor beriladi: 1) suyak to‘qimasining bir tomondan qattiqligiga, ikkinchidan, tuzilishiga (suyak to‘qimalarining tasviri); 2) tashqi chegara qavatining (kortikal) o‘zgarishiga, qalinligiga, suyak oldi o‘zgarishlariga, suyak osti buzilishlariga (naqsh); 3) bo‘g‘im hosil qiluvchi suyaklarda jarohatning biridan ikkinchisiga o‘tishi (yoki umurtqada), bo‘g‘im yoki umurtqalar orasidagi yoriqning torayishi yoki kengayishiga, bo‘g‘im yuzasi shaklining o‘zgarishiga, tog‘ay qoplamalarning o‘zgarishiga (yupqa-lashishi, izchilligi buzilgan, emirilgan) va bitib ketishiga; 4) o‘choqli o‘zgarishlarga: suyak orasida, suyak devori oldida va bo‘g‘im ichida o‘choqlar, suyak va suyaklararo kavaklar, suyak parchalari (sekvestrlar); 5) bo‘g‘im hosil qiluvchi suyaklarning bir biriga mosligi (yoki umurtqaning), siljiganligiga (umurtqa tanasi ezilib qolgan), birikib qolganligi (ankiloz) va bo‘g‘im shaklining qo‘pol buzilishiga (nuqson), bo‘g‘im oxiri suyaklarining qalinligi va qattiqligiga. Birinchi 4 ta belgi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu jarohat boshlanishining engil davriga to‘g‘ri keladi, suyaklarning asosiy shakli esa o‘zgarmaydi. Jarohat rivojlanib, og‘irlashganda 5-belgi qo‘shiladi. Tayanch harakat a’zolarining sil jarohatida bo‘g‘imlarda yuzaga keladigan (suyak to‘qimasi osteoporozi, emirilishi, yiriq-larning torayib qolishi, o‘choqlar paydo bo‘lishi) o‘zgarishlardan tashqari, jarohat atrof va uzoqroqda abssesslar paydo bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Masalan, abssesslar ko‘krak umurtqalari atrofida noksimon, urchiqsimon, sharsimon, bel umurtqalari atrofi va mushaklar orasida har xil kattalikda bo‘ladi. Bo‘g‘imlar atrofida esa, har xil hajmda bo‘lib, yumshoq to‘qimalarni siqib qo‘yishi mumkin. Tayanch-harakat a’zolari silini asboblar yordamida aniqlashda O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash Vazirligi Ftiziatriya va pulmonologiya ilmiy tekshirish instituti xodimlari takomillashtirgan va ishlab chiqqan usullardan, ya’ni termografiya, exografiya, exoosteometriya, molekulyar spektroskopiya qo‘shimcha usul sifatida foydalaniladi. Sil diagnostikasida kompyuter va magnit-rezonansli tomografiya nihoyatda zarur. Laboratoriya tekshirishlari ikki yo‘nalishda olib boriladi. Birinchisi – jarohat va atrofidan ajralayotgan patologik materiallarni laboratoriyada tahlil qilish, ikkinchisi - jarohat jarayonida organizmning biologik yoki patologik reaksiyasi. Laboratoriya tahlili bakteriologik, sitologik, gistologik va kimyoviy usullar yordamida o‘tkaziladi. Bakteriologik tahlilda, dastlab, jarohatdan olingan yiringni mikroskopda ko‘rib, sil tayoqchalari aniqlanadi (bakterioskopiya). Karbol fuksin bilan Sil-Nilsen usulida bo‘yaladi. Tekshirishda, dastlab, sitologik – yiringdagi hujayra tarkibi o‘rganiladi, so‘ngra bakterioskopik - sil tayoqchalarini bor-yo‘qligi aniqlanadi. Sil tayoqchalarini aniqlashning mukammalroq usuli patologik materialni maxsus oziq muhitlarda ekib o‘stirishdir. Oziq-muhitlaridan ko‘proq Levenshteyn- Yensen, Finn usuli qo‘llaniladi. Sil jarohatining umumiy diagnozida bemor organizmining holati va ichki immunitet holati muhim ahamiyatga ega. Bu holatlarni o‘rganish va mavjud sil jarayoni qay tarzda kechayotganligini, ya’ni sil jarayoni bor-yo‘qligini aniqlash uchun, Mantu sinamasi qo‘yiladi. Mantu sinamasi bilak yuzasining ichki o‘rta qismiga teri orasiga 2TB tuberkulin yuborish bilan baja-riladi. Natija 48-72 soatdan keyin ma’lum bo‘ladi. Sil jarayoni bo‘lsa, 10-15 mm va bundan katta papula – musbat natija paydo bo‘ladi. Tayanch-harakat a’zolari silida qon tahlilida silga xos va surunkali yallig‘li leykotsitoz, leykoformulaning chapga siljishi, eozinofillarning ko‘payishi, eritrotsitlar cho‘kish tezligining oshishi kabi o‘zgarishlar kuzatiladi. Siydik tahlilida jarohatning og‘ir, yiringlagan vaqtida siydikda oqsil, leykotsitlar, ba’zan 2-3 ta va bundan ko‘p eritrotsitlar paydo bo‘lishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, tayanch-harakat a’zolari silini aniqlash qiyin jarayon bo‘lib, ja’miki klinik-laboratoriya, rentgen, immunologik usullar yordamida aniqlanadi. SIYDIK AJRATISH-JINSIY A’ZOLARI SILI Buyrak sili Buyrak sili – sil mikobakteriyasi keltirib chiqaradigan siydik ajratish tizimining infeksion kasalligi bo‘lib, jarayon hajmi va bosqichiga qarab, turli shakllarda namoyon bo‘ladi. Keyingi yigirma yil ichida dunyoda siydik ajratish yo‘llari va jinsiy a’zolar sili tobora ko‘payib bormoqda. Dunyoning ko‘pchilik davlatlarida o‘pkadan tashqari a’zolar sili ichida siydik ajratish yo‘llari va jinsiy a’zolar sili 50% dan ko‘pni tashkil qiladi. Kasallik 50,8 – 80% bemorlarda sil jarayonining kech va tarqalgan bosqichlarida aniqlanmoqda. SHuning uchun, umumiy davolash muassasalarida turli boshqa diagnozlar asosida olib tashlangan buyrakni gistologik tekshirganda 9-14% hollarda sil aniqlanayapti. Siydik ajratish a’zolari orasida sildan asosan buyraklar, kamroq siydik naylari va quvuq zararlanadi. Ko‘pincha katta yoshdagilar hamda ayollar xastalanadilar. Buyrak sili patogenezi va patologik anatomiyasi Buyrak sili – ikkilamchi sil jarayoni bo‘lib, ko‘pincha, kasallikning birlamchi klinik namoyishidan bir necha yildan keyin rivojlanadi. Birlamchi zararlanish davrida sil mikobakteriyalari gematogen yo‘l bilan tarqalib, buyraklarning po‘stloq qismida joylashadi. Kasallikning keyingi bosqich-larining rivojlanishi, mahalliy omillarga bog‘liq. Spetsifik jarayon biror sababga ko‘ra, qaysi buyrakning urodinamikasi buzilsa, shu buyrakda rivojlanadi. Nefroptoz, pielonefrit, tug‘ma anatomik anomaliyalar (nuqson), ginekologik kasalliklar va homiladorlik shunday sabablardan hisoblanadi va hokazo. Ikkinchi buyrakda infeksiya latent, ya’ni yashirin kechishi yoki hosil bo‘lgan o‘choqlar so‘rilib ketishi mumkin. Buyrakdagi birinchi o‘ziga xos o‘zgarish, buyrak po‘stloq qismida sil granulemalarining paydo bo‘lishidir (buyrak infiltrativ sili). Kasallik avj olganda jarayon buyrakning mag‘iz va so‘rg‘ich qismiga tarqalib, sil papilliti rivojlanadi. Bunda so‘rg‘ichlarda yaralar paydo bo‘lib, keyinchalik buyrak to‘qimasi emiriladi va buyrak jomchasiga ochilgan bo‘shliq paydo bo‘ladi (buyrak kavernali sili). Buyrak to‘qimasida shakllangan kavernaning devori uchta: ichki kazeoz – nekrotik, keyingi- granulyasion va fibroz qavatlardan iborat: Kaverna atrofida ko‘plab sil o‘choqlari va yangi emirilish o‘choqlari paydo bo‘ladi. Ularning kattalashishi va bir-biriga qo‘shilib ketishi nati-jasida kasallik keyingi bosqichga – buyrak silining polika-vernali shakliga o‘tadi. Kavernalarning emirilgan devorlarida kazeoz massalar bir-biriga qo‘shilib, sil – pionefrozini keltirib chiqaradi. Bu buyrak silining barcha destruktiv turlarida kuzatilishi mumkin. Destruktiv buyrak silining boshqa asoratlariga ikkilamchi bujmaygan buyrak yoki kalsiylangan buyrak kiradi. Keyingi rivojlanish bosqichlarida sil jarayoni siydik yo‘li nayi va quvuq sohalariga tarqalishi mumkin. Buyrak parenximasining emirilishi va qo‘shimcha to‘qima bilan almashinishi qisman yoki butunlay buyrak faoliyatining so‘nishiga olib keladi (“so‘ngan” buyrak). Buyrak sili tasnifi Buyrak sili klinik va patomorfologik ko‘rinishlarining turli-tumanligi, ko‘plab patomorfolog va klinitsistlarni bu kasallikning tasnifini ishlab chiqishga undadi. Ko‘p yillik tajribamiz asosida V.D.Grund, T.P.Mochalova 1965 yilda taklif qilishgan tasnifni mukammallashtirdik va quyidagi shaklga keltirib, amaliy faoliyatimizda qo‘llab kelmoqdamiz. 1. Buyrak silining klinik-rentgensonografik turlari. 1.1. Buyrak silining infiltratli turi. 1.2. Buyrak silining papillit turi. 1.3. Buyrak silining kavernali turi. 1.3.1. Buyrak silining monokavernali turi. 1.3.2. Buyrak silining polikavernali turi. 1.4. Buyrak silining fibroz-kavernali turi. 1.5. Sil pionefrozi. 1.6. Sil nefrotsirrozi. 2. Jarayonning joylashishi. 2.1. Buyrakning a’zoli zararlanishi. 2.1.1. Bitta buyrakning zararlanishi. 2.1.2. Ikkala buyrakning zararlanishi. 2.1.3. YAgona buyrakning zararlanishi. 2.1.4. Tug‘ma nuqson bilan buyrakning zararlanishi. 2.2. Buyrakning ichki a’zoli zararlanishi. 2.2.1. YUqori, o‘rta va pastki buyrak segmentining zararlanishi. 2.2.2. Buyrakning yalpi zararlanishi. 3. Jarayonning epidemiologik tavsifi. 3.1. Siydikda sil mikobakteriyalarini ajratuvchi (SMB) 3.2. Siydikda sil mikobakteriyalari yo‘qligi (SMB-) 4. Buyrak faoliyatning tavsifi. 4.1. Faoliyati saqlangan. 4.2. Faoliyati susaygan. 4.3. Faoliyati to‘xtagan («so‘ngan» buyrak). 4.4. Segment zararlanishda buyrak «qutbining so‘nishi» 5. Jarayonning kechishi tavsifi. 5.1. Infiltrat, destruksiya. 5.2. So‘rilish, qattiqlashish, chandiqlanish, ohaklanish. 6. Asoratlari. 6.1. Pielonefrit. 6.2. Paranefrit, oqma yaralar. 6.3. Gidronefroz. 6.4. Buyrak etishmovchiligi (surunkali, o‘tkir). 6.5. Ikkilamchi toshlar. 6.6. Nefrogen arterial gipertenziya. 6.7. Amiloidoz. 7. Oqibatlari (o‘zgarishlar qoldig‘i): 7.1. Sildan keyingi kista. 7.2. Jom va yoki kosachalar fibrozi. Bu tasnifdan amaliy shifokor bemorning diagnozini aniqlashda, davolashda, dispanser kuzatuvida keng foydalanishi mumkin. Klinik kechishi Buyrak sili ko‘pincha hech qanday shikoyatlarsiz kechadi. Sil jarayonining po‘stloq qismida joylashishi (infiltratli turi) tinkamadorning qurishi, belning simillab og‘rishi, tana haroratining vaqti-vaqtida ko‘tarilishi kabi shikoyatlar bilan kechadi. Buyrak silining papillit turida intoksikatsiya belgilari bilan birga, siydik nayiga qon yoki yiring laxtasi tiqilishi tufayli, belda tutib-tutib og‘riydigan og‘riqlar paydo bo‘ladi. Buyrakning kavernali sili ro‘yi rost intoksikatsiya belgilari, ya’ni haroratning febril darajagacha ko‘tarilishi, sovqotish, doimo simillab og‘rish, vaqti-vaqti bilan kuzatilib turuvchi buyrak xurujlari bilan namoyon bo‘ladi. Sil yallig‘lanishning siydik yo‘li va quvuqqa tarqalishi tez-tez va og‘riqli siyishga (pollakuriya va alguriya) olib keladi. Bemorlarning bir qismida asosiy kasallikning asorati yoki qo‘shimcha kasallik sifatida aniqlangan siydik traktining nospetsifik infeksiyasi – pielonefrit, sil kasalligining kechishini o‘zgartiradi va ma’lum darajada diagnoz qo‘yishda qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin. Siydik ajratish yo‘li silining klinik kechishiga buyraklar faoliyatining holati ta’sir qiladi. Ikki tomonlama buyraklar sili yoki yagona buyrak sili bora- borasurunkali buyrak etishmovchiligiga olib kelishi mumkin. Surunkali buyrak etishmovchiligi siydik ajratish yo‘lining silida ko‘p uchraydigan asoratlardan hisoblanadi va 60% gacha uchraydi. Bizning tekshiruvlarimiz ko‘rsatishicha, bemorlarda buyraklar sili 54,4% SBE bilan asoratlangan, jumladan SBE ning latent (I) bosqichi 17,1% ni, kompensatsiyalashgan (II) bosqichi 69,0% ni, intermittik (III) bosqichi 13,9% ni tashkil qildi. Bundan tashqari, buyrak sili siydik yo‘li infeksiyasi, ikkilamchi toshlar, nefrogen gipertenziya, gidronefroz, amiloidoz kabi asoratlar uchrashi mumkin. Ular asosiy kasallik kechishini og‘irlashtiradi, bularning klinik alomatlarini alohida tahlil qilish lozim. Diagnostikasi Buyrak sili diagnostikasi atroflicha tekshiruv asosida o‘tkazilishi lozim. Unga umumklinik, endoskopik, bakteriologik, biokimyoviy, rentgenologik, ultratovush va immunologik usullar kiradi. Diagnostikaning asosini batafsil yig‘ilgan anamnez tashkil etadi. Anamnez yig‘ilayotganda bemor sil bilan kasallangan bemorlar bilan avval kontaktda bo‘lganmi-yo‘qmi, bemorda avval va hozir o‘pka yoki boshqa a’zolar sili borligiga, qarindoshlarida buyrak kasalligi borligiga jiddiy e’tibor berish kerak. Ob’ektiv tekshirilganda ba’zi bemorlarda buyraklar paypas-langanda og‘riydi va «tukillatish» simptomi musbat bo‘ladi. Buyrak silining sub’ektiv mahalliy simptomlarini 344 bemorda o‘rganilganda: belning simillab og‘rishi 237 (68,9%), holsizlik – 161 (46,8%), dizuriya – 145 (42,2%), tana haroratining ko‘tarilishi – 42 (12,2%), gematuriya – 142 (41,3%) bemorda qayd qilindi. Umumiy qon tahlilida, odatda, o‘zgarishlar kamroq kuzatiladi. Umumiy qon tahlilida biz buyrak siliga xos o‘zgarishlarni kuzatmadik. Bemorlarda sil jarayonining xurujiga xos gipoxrom anemiya (59,9%) va ECHT tezlashganini (57,8%) kuzatdik. Ba’zi bemorlarda leykotsitoz (29,6%) aniqlandi. qon zardobida qoldiq azot, mochevina va kreatinin miqdorini aniqlash, buyraklarning jamiki faoliyati haqida fikr yuritish imkonini beradi. Buyrak sili diagnozini tasdiqlashda siydikni tekshirish katta ahamiyatga ega. Siydik reaksiyasining nordon bo‘lishi buyrak silining klassik xususiyati hisoblanadi. Bunday kasallarda siydikning ikkinchi xususiyati – leykotsituriya. Bizning kuzatuvlarimiz ko‘rsatishicha, leykotsituriya 50,0% holatda uchraydi. Siydikning uchinchi xususiyati - eritrotsituriya. Buyrak sili bilan 344 bemorni tahlil qilish asosida gematuriyaning diagnostik ahamiyatini o‘rganib chiqdik, siydikda eritrotsitlar 41,3% bemorda topildi. Siydikning to‘rtinchi xususiyati – proteinuriya. Biz tekshirgan bemorlarning 54,4 foizida shu holat kuzatildi. Sil mikobakteriuriyasi buyrak silining ishonchli va erta belgisi hisoblanadi. Sil mikobakteriyalarini siydikda aniqlash 3 yo‘ldan iborat: bakterioskopik, bakteriologik va molekulyar-biologik (PZR) usul. Buyrak sili bor bemorlarning diagnostikasi va diffe-rensial diagnostikasida tuberkulin sinamalari asosiy usul-lardan biri hisoblanadi. 2 TB bilan Mantu sinamasini buyrak sili taxmin qilingan bemorlarda erta va o‘z vaqtida aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Provokatsiyali tuberkulin testi bo‘lmish Kox sinamasi buyrak silini o‘z vaqtida aniqlash uchun alohida ahamiyatga ega. Buyrak siliga shubha bo‘lganda tuberkulin diagnostikasi uchun teri ostiga 20 dan 100 TB PPD-L yuboriladi. Umumiy va mahalliy belgilarning musbat bo‘lishi muhim. Umumiy ta’sir tana haroratining, gemogrammaning, qon zardobida oqsil fraksiyalarining o‘zgarishi bilan namoyon bo‘lsa, mahalliy o‘zgarishlar esa, siydik tarkibidagi yallig‘lanish markerlari va cho‘kma tarkibidagi hujayraviy elementlarga ko‘ra baholanadi. Tuberkulin yuborilgandan keyin siydik tahlili sil mikobakteriyalariga qayta tekshiriladi. Kasallik etiologiyasini aniqlash, sil jarayonining faolligini baholash, immun buzilishlar tavsifi, tanlangan terapiyani asoslash va natija berishi ustidan nazorat qilish uchun immunologik tekshiruv qo‘llaniladi. Kasallikning sil etiolo-giyaligini tasdiqlash uchun antigen-antitana reaksiyasiga asoslangan immunoferment usul qo‘llaniladi. Immun tanqislik diagnostikasi va uning kechishini nazorat qilish uchun V- va T-limfotsitlar soni aniqlanadi. Diagnostik usullar guruhiga sistoskopiya, xromotsisto-skopiya, siydik yo‘li kateterizatsiyasi kiradi. Buyrak silida, boshqa buyrak kasalliklariga qaraganda, quvuqda 40% gacha bemorlarda o‘zgarishlar ro‘y beradi. Sistoskopiyada quvuqning silga xos yallig‘lanishini, yaralar borligini, siydik yo‘li teshigining o‘zgarishini ko‘rish mumkin. Buyrak va siydik ajratish yo‘llari diagnostikasida nur usuli asosiy o‘rinlardan birini egallaydi. Zamonaviy ftizio-urologiyada qo‘llaniladigan diagnostik usullar majmuasi ichida rentgenologik tekshirish muhim ahamiyatga ega. Siydik ajratish yo‘lining to‘la tasvirida buyrakning shakliga, kattaligiga, holatiga, konturiga, buyrak soyasining quyuqligiga, buyrak atrof to‘qimasiga hamda siydik ajratish yo‘llari ohaklanish o‘choqlariga e’tibor berish kerak. Ekskretor urografiyada ayni bir vaqtning o‘zida kosa-jom tizimi va siydik yo‘lining anatomik tasvirini, ikkala buyrakning funksional holatini va urodinamikasini, kosachadagi destruksiyani, kavernani ko‘rish mumkin. Retrograd pielografiyada kosachadagi, so‘rg‘ichdagi, jomdagi va siydik yo‘lidagi kichik o‘zgarishlar ham aniq topiladi. Kompyuter tomografiyada buyrakning infiltrativ silida parenximaning qattiqligi kamayishi, papillitda so‘rg‘ichdagi emirilish, kavernada noto‘g‘ri shakl va har xil zichlikdagi gipodensiv soyani, pionefrozda buyrak ichidagi yalpi destruktiv jarayon aniqlanadi. Radioizotop tekshirish usullari boshqa usullardan farq qilib, jarayonni tekshirish davomida buyrakda salbiy o‘zgarish bermaydi va shu vaqtning o‘zida buyraklarni alohida-alohida faoliyatini ko‘rsatadi. Radioizotop renografiya kanalchalar sek-retsiyasi tezligini, buyrak parenximasidan diagnostik preparat-ning o‘tish vaqtini va buyrakdan chiqish tezligini aniqlaydi. Buyrak silining chegaralangan turlarida deyarli o‘zgarish bo‘lmaydi. Buyrak silining tarqalgan turlarida, urodinamikasi o‘zgarmagan bemorlarda, renografiyada vaskulyar segmentning kamaygani, sekretor segmentning o‘zaygani va radioaktiv izotop chiqishining sekinlashgani kuzatiladi. Buyrak faoliyati butunlay to‘xtaganda vaskulyar segment juda past bo‘ladi va sekretor segment bo‘lmaydi. Radionuklid skanografiyada buyrakning hajmi, shakli va joylashishini aniqlaydigan tasvir ko‘rinadi. Buyrakning chegaralangan silida skanogramma sog‘lom buyrakdan farq qilmaydi. Buyrakning tarqalgan turlarida skanogramma buyrak konturlarining noaniqligini yoki parenximaning saqlanib qolgan joylarini ko‘rsatadi. Buyrak parenximasi umuman bo‘lmasa, skanogrammada buyrak tasviri ko‘rinmaydi. Hozirgi vaqtda diagnostik usullarga ultratovush tekshiruvi qo‘shildi. U buyraklarning anatomik o‘zgarishlari haqida to‘la ma’lumot beradi, buyraklar topografiyasi va zararlangan o‘choqning qaerdaligini aniq ko‘rsatadi. Hozirgi kunda ultratovush tekshiruvi to‘la ma’lumot berayotganidan buyrak silini aniqlashda asosiy usullardan biri hisoblanadi. Buyrak silining har xil turlari ultrasonogrammada patomorfologik o‘zgarishlarning chuqurligiga qarab, har xil rivojlangan o‘choqli va a’zoli belgilar bilan ta’riflanadi. Bizning kuzatuvlarimizga qaraganda, buyrak silining har xil turlarida buyrakning me’yoridan kattalashgani 41,8% aniqlandi. Buyrak parenximasidagi destruktiv o‘zgarishlarga aloqador buyrak konturining notekisligi 75,9% kuzatildi. Ultratovush tekshiruvlarida kosa-jom tizimining deformatsiyasi (79,1%), qattiqlashgani (67,2%), sklerozi (63,1%) ko‘r-satildi. Buyrak silining har xil turlarida parenxima exogenligi E.B. Olxovskaya (1999) ishlab chiqqan mezon bo‘yicha o‘rganildi. Bizning kuzatuvlarimizga qaraganda, buyrak silining har xil turlarida buyrak parenximasi exogenligining I bosqich oshishi (41,6%) va II bosqich oshishi (22,1%) ko‘proq uchradi. Buyrak silining har xil shakllarida buyrak parenximasidagi «petri-fikat»lar 50,3% aniqlandi. Tekshirilgan bemorlarning yarmidan ko‘pida (51,3%) parenximada bo‘shliq (kaverna) topildi. Differensial diagnostika. Buyrak silining o‘ziga xos patognomonik klinik alomatlari bo‘lmaganligi sababli, surunkali pielonefrit, buyrak o‘smasi, urolitiaz, surunkali sistit, buyrak to‘qimasi anomaliyalari va boshqa kasalliklarga o‘xshab kechishi mumkin. O‘tkir pielonefrit buyrak parenximasi va jom tizimining o‘tkir yallig‘langan jarayonidir. O‘tkir pielonefrit tana haroratining baland bo‘lishi, g‘araq-g‘araq terlash, titrab-qaqshash, belning og‘rishi, belning simillab og‘rishi, qonda ECHT oshishi leykotsitoz bilan kechadi. Jarrohlik muolajalari davomida olingan buyrak to‘qimasi va siydikda har xil mikroflora topiladi. Surunkali pielonefrit, asosan, boshdan kechirilgan o‘tkir jarayonning oqibati va urolitiaz, polikistoz, gidronefroz, quvuq kasalliklarining asorati sababli kelib chiqadi. Surunkali pielonefrit ko‘p xususiyatlari bilan buyrak siliga o‘xshab ketadi. Surunkali pielonefrit tana haroratining ko‘tarilishi, belning og‘rishi holsizlik bilan namoyon bo‘ladi. Leykotsituriya va bakteriuriya uzoq saqlanadi. qonda anemiya, leykotsitoz, leyko-sitar formulasining chapga siljishi kuzatiladi, ECHT oshadi, qon zardobida qoldiq azot ko‘payadi. Ekskretor urografiyada buyrak konturi va hajmining o‘zgarishi, kontrast modda chiqishining buzilishi, jom holatining vertikal joylashuvi, urostaz belgilari topiladi. qayd qilish joizki, pielonefrit buyrak sili bilan kasallangan bemorlarda qo‘shimcha kasallik yoki asosiy kasallik asorati sifatida uchraydi. Urolitiaz har xil endogen va ekzogen sabablar keltirib chiqargan modda almashinuvi buzlishi kasalligi bo‘lib, bemorlarda belning qattiq og‘rishi bilan kechadi. Siydikda gematuriya, keng ko‘lamdagi rentgen tasvirida toshning soyasi ko‘rinishi mumkin. Buyrakning ultratovush tekshiruvi jom tizimidagi toshni va uning kengayganligini ko‘rsatadi. Buyrak o‘smasida gematuriya, isitma chiqadi, paypaslanayotgan buyrak va bel og‘riydi. Ultratovush tekshiruvi va kompyuter tomografiyada buyrak to‘qimasida har xil zichlikdagi o‘sma aniqlanadi. Buyrak anomaliyalari angiografiyada, ultratovush tekshi-ruvida, kompyuter tomografiyada aniq ko‘rinadi. Buyrak multi-kistozida aortografiya qilinganda zararlangan tomonda buyrak angiogrammasi va nefrogrammasi tasviri bo‘lmaydi. Ultratovush tekshiruvi orqali multikistozga aniq diagnoz qo‘yiladi. Buyraklar polikistozida ultratovush tekshiruvida ikkala buyrakda ham har xil o‘lchamdagi kistalar ko‘rinadi. Megakalioz ko‘pincha buyrak kavernali siliga o‘xshaydi, ekskretor urografiyada kosachalar kattalashgan bo‘lib, soni 20-30 gacha etadi. SIYDIK YO‘LLARI, QUVUQ VA URETRA SILI Siydik yo‘llari sili Siydik yo‘llari sili turli shakllarda namoyon bo‘lib, doimo buyrak siliga nisbatan ikkilamchi xastalik hisoblanadi. Spetsifik jarayon zararlangan buyrakdan limfa yo‘llari orqali tarqaladi. Siydik yo‘llari sili urug‘ pufakchalari va urug‘ yo‘llaridan ham tarqalishi mumkin. Bu – erkaklarda siydik yo‘llari va jinsiy a’zolarning yagona limfa va qon aylanishi tizimiga ega bo‘lgani oqibatidir. Siydik yo‘llarida silning rivojlanishi quyidagi sxemada ifodalangan: Striktura va obliteratsiyalar ko‘proq siydik yo‘lining buyrak jomi oldi (pelvio-ureteral)da, quvuq oldi (yukstavezikal) va intramural qismlarda rivojlanadi. Urodinamika buzilishi oqibatida siydik yo‘li infeksiyasi, ikkilamchi toshlar, (uretero) gidronefroz kabi asoratlar ham qo‘shiladi. Siydik yo‘llari silining klinikasi Siydik yo‘llari silining klinik namoyon bo‘lishi, striktura va obliteratsiyalarning tez rivojlanishiga bog‘liq. Bunda bemorlar bellarining og‘rishidan shikoyat qilishadi, buyrak tutib-tutib og‘riydi va tana harorati ko‘tarilishi mumkin. Buyrak faoliyati so‘nganda, nisbatan, sekin rivojlanayotgan jarayonda, bunday alomatlar, ko‘pincha, namoyon bo‘lmasligi mumkin. Og‘riqlar beldan, siydik yo‘li bo‘yicha chov sohasiga, oraliqqa, quvuqqa, moyaklarga (ayollarda - jinsiy lablarga) beradi. Og‘riq sindromi, qator hollarda, siydik yo‘li stenozining yagona alomati bo‘lishi mumkin. Siydik yo‘li intramural qismi stenozi va infeksiya oqibatida sistoureteral reflyuks hosil bo‘lishi mum-kin. Bunda bemor siyyayotganda belining og‘rishidan shikoyat qiladi. Stenoz va obliteratsiya oqibatida rivojlangan asoratlar - siydik yo‘li infeksiyasi – surunkali pielonefrit, ikkilamchi toshlar, (uretero) gidronefroz simptomlari, siydik yo‘llarining sili klinikasini bir muncha o‘zgartiradi. Bunday bemorlarda siydik tahlilida piuriya (leykotsituriya), aralash mikroflora, mikobakteriuriya topiladi. Obliteratsiya, siydik yo‘lining berkilib qolishi va siydikning quvuqqa tushmasligi oqibatida, siydik tahlili «me’yoriga kelishi» ham mumkin. Rentgengenologik tekshirish usullari – ekskretor urografiya, retrograd va antegrad, ureteropielografiya siydik yo‘llarining sili diagnostikasida asosiy o‘rinni egallaydi. Bu usullar siydik yo‘llarida striktura va obliteratsiyalarning joylashishi, soni va tarqalishini aniqlaydi. Tekshirish ekskretor urografiyadan boshlanadi, buyraklar faoliyati saqlan-gan holatlarda, ko‘pincha, shu tekshirishning o‘zi kifoya qiladi.Ekskretor urografiyaning takomillashtirilgan turi – infuzion urografiya ekskretor urografiyaning imkoniyatlarini birmuncha kengaytiradi. Bunda, siydik yo‘llarining holatidan tashqari, buyraklardagi jarayon, asoratlari, buyraklar faoliyati, quvuq-ning holati to‘g‘risida muhim ma’lumotlar olish mumkin. Ba’zi sabablarga (ko‘pincha bu - jarohatlangan buyrak faoliyati sustlashishi) ko‘ra, siydik yo‘li surati noaniq bo‘lsa, retrograd ureteropielografiya yoki antegrad pieloureterogafiya tekshi-ruvlari o‘tkaziladi. Siydik yo‘lining intramural qismi stenozi oqibatida reflyuks bor-yo‘qligini aniqlash uchun bunday asoratga tahmin tug‘ilganda, antegrad sistografiya bajariladi. Bunda, bir yoki ikki tomonlama sistoureteral reflyuks kuzatilishi mumkin. Radiorenografiya ham urodinamika buzilishini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Unda urodinamika o‘zgarishlarining endi boshlanib kelayotgan boshlang‘ich bosqichlarini aniqlash imko-niyati bo‘ladi. Quvuq sili Quvuq sili buyrak va siydik yo‘llari siliga nisbatan ikkilamchi xastalik hisoblanadi. E’tirof etish joizki, buyraklar va siydik yo‘llari sili jarayoni darajasi bilan quvuqdagi jarayonning tarqalishi darajasi o‘rtasida uzviy bog‘lanish yo‘q. quvuq shilliq pardasining sil infeksiyasiga rezistentligi, quvuqda patologik jarayonning, nisbatan, kechroq boshlanishiga asosiy sababdir. Sil mikobakteriyalari zararlangan buyrakdan quvuq shilliq osti qavatiga limfa yo‘llari orqali tarqaladi. SHu sababli, ilk bosqichlarda, jarayon siydik yo‘llarining teshiklari atrofida, zararlangan buyrak tomonda paydo bo‘ladi. Bu jarayon, avvalo, sil do‘mboqchalari shaklida namoyon bo‘lib, keyinchalik yaraga aylanadi. Zararlangan shilliq qavat infek-siyalangan siydik ta’sirida, hosil bo‘lgan yara kengaya boshlaydi. Natijada quvuqning tepa va yon devorlari ham jarohatlanib, quvuq hajmi kichraya boshlaydi. quvuq hajmi kichrayishi jarayoni ilk bosqichi asosida detruzor gipertonusi yotadi (spastik quvuq). Keyingi bosqichlarda quvuq detruzori dag‘al qo‘shimcha to‘qima bilan almashib, chandiqlanish va sklerozlash