OQILONALIK VA IRRATSIONALIZM UYG‘UNLIGI Reja: 7.1. Ilmiy tadqiqotda ratsionallik va irrotsionallik 7.2. Hayotning oqilonalashuvi 7.3. Kundalik amaliyot va takrorlashning davomiyligi 7.4. Xabitus tushunchasining tahlili. 7.1.Ilmiy tadqiqot faoliyatida ratsionallik va irratsionallik. Ob’ektiv borliqni biz yaratmaganmiz, shu sababli biz borliqdan va uning ob’ektiv qonunlaridan kelib chiqib, o‘zimizning o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarimizni qondirishga qodir bo‘lgan o‘z «insoniylashtirilgan» tabiatimizni yaratamiz. Shu ma’noda biz dunyoga o‘z sezgilarimiz va aql-idrokimizni kiritamiz, lekin bunday kiritishni biz tabiat va amaliy harakatni aniq maqsadga muvofiq bo‘lgan, o‘zlashtirilgan bilimlarni hayotga tatbiq etish imkoniyatini beradigan tarzda amalga oshiramiz. Bilish bilimsizlikdan bilimlilikka, bir bilimdan yanada chuqurroq bo‘lgan boshqa bilimga o‘tish sifatida amalga oshiriladi. Bu jarayon bir-biri bilan bog‘langan ko‘p sonli holatlar va jihatlardan tarkib topadi. Sezgilar va bilimning o‘zaro nisbati haqidagi masala xususida falsafa tarixida ikki nuqtai nazar – sensualizm va ratsionalizm mavjud bo‘lgan. Birinchi nuqtai nazarga ko‘ra, haqiqatning tagiga yetishning birdan-bir manbai va vositasi sezgilar hisoblanadi. J.Lokk sensualizm tarafdori bo‘lgan. Jon Lokk (1632 – 1704) –bilishning empirik nazariyasi asoschisi, liberal ijtimoiy-siyosiy konsepsiya muallifi. Eng muhim asarlari: «Inson bilimi haqida tajriba», «Davlatni boshqarish haqida ikki risola», «Tarbiya haqida ayrim fikrlar» va h.k. Lokk ta’limotining diqqat markazida ingliz empirizmi ruhida rivojlangan bilish nazariyasi turadi. Lokk ilgari surgan konsepsiya sensualizmga asoslanadi, inson bilimi to‘laligicha tajribadan keltirib chiqariladi. Lokk inson tafakkurida tug‘ma g‘oyalar mavjudligiga bo‘lgan ishonchni tanqid tig‘i ostiga oladi. Uning fikricha, aql toza taxta yoki oq qog‘oz (tabula rasa)ni o‘zida ifodalaydi. Bilishning birdan- bir manbai bo‘lib tajriba xizmat qiladi. Lokk ichki va tashqi tajribani ajratadi. Tashqi tajribani biz sezgi organlarimiz yordamida, ichki tajribani esa – o‘z tafakkurimiz (refleksiya) faoliyatini idrok etish yo‘li bilan o‘zlashtiramiz. Lokk barcha sezgilarni ikki turkumga – birlamchi sifatlar haqidagi g‘oyalar va ikkilamchi sifatlar haqidagi g‘oyalarga ajratadi. Birlamchi sifatlar – bu jismlarga xos sifatlar. Ular jismlarning o‘zida mavjud. Birlamchi sifatlarga ko‘lam, shakl, harakat va hokazolar kiradi. Ikkilamchi sifatlar sezgi organlari ta’sirida paydo bo‘ladi, ular jismlarda mavjud emas. Ikkilamchi sifatlarga rang, ta’m, hid va hokazolar kiradi. Sezgilar va refleksiya yordamida olingan g‘oyalar bilish jarayoniga zamin yaratadi. Aql biriktirish, taqqoslash va mavhumlashtirish yo‘li bilan sodda g‘oyalardan murakkab g‘oyalarni yasaydi. /oyalar aniq va mavhum, haqiqiy va xayoliy, adekvat va noadekvat bo‘lishi mumkin. Bunda haqiqat g‘oyalarning voqelikka muvofiqligi sifatida tushuniladi. O‘z ijtimoiy-siyosiy ta’limotida Lokk, xuddi Gobbs kabi, jamiyatning tabiiy holatidan kelib chiqadi. Ammo u jamiyatni hammaning hammaga qarshi urushi deb hisoblamaydi, balki erkinlik va tenglik saltanati sifatida tasvirlaydi. Insonning tabiiy huquqlariga Lokk yashash huquqi, erkinlik va o‘z peshona teri bilan topilgan mulkka egalik qilish huquqini kiritadi. O‘zini o‘zi asrashga intilish inson uchun tabiiydir, ayni shu sababli u xususiy mulkka egalik qilishi lozim, aks holda u o‘zining asosiy ehtiyojlarini qondira olmaydi. Boshqa tomondan, mulkdorlik mehnat va mehnatkashlik bilan, demakki, ijtimoiy boylikning ko‘payishi bilan ham uzviy bog‘liq. Odamlarning davlat boshqaruviga o‘tishi va ijtimoiy shartnomaning tuzilishi, Lokk fikriga ko‘ra, tabiiy holatda huquqlarning mustahkam emasligi tufayli yuz beradi. Shu sababli bunda tabiiy huquqlar va tabiiy erkinlikdan butunlay voz kechish yuz bermaydi. Inson faqat ularni o‘z shaxsi va mol-mulkini himoya qilish uchun zarur bo‘lgan darajadagina cheklaydi. Binobarin, oliy hokimiyat cheklanmagan bo‘lishi mumkin emas. Mutlaq hokimiyatni cheklash uchun uni qonunchilik, ijro va federativ tarmoqlarga ajratish talab etiladi. Bu holda ular bir-biriga qaram bo‘lmaydi va shaxs huquqlarini ta’minlay oladi. Bunda qonunchilik hokimiyati birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Cherkov davlat ishlariga aralashmasligi kerak, xuddi shuningdek davlat ham cherkov ishlariga aralashmasligi lozim. Lokk tarbiya konsepsiyasini ham ilgari surdi. Uning fikricha, jismonan kuchli va ma’naviy yetuk insonni shakllantirish uchun tegishli ijtimoiy sharoitlar mavjud bo‘lishi kerak. Lokk ta’limoti g‘arb ma’naviy hayotiga ulkan ta’sir ko‘rsatdi. Uning ta’sirida Yevropada Ma’rifat davrining ijtimoiy-siyosiy tafakkuri shakllandi. Ikkinchi nuqtai nazar tarafdorlari (Dekart, Leybnis, Gegel) fikriga ko‘ra, umumiy va zaruriy haqiqatlar faqat tafakkurning o‘zidan olinishi mumkin. Ikkala nuqtai nazar ham tor, bir yoqlamadir. Bilish faoliyatining rivojlanish jarayoni hissiylik va ratsionallik bir-biri bilan bog‘langan va bir-birini taqozo etishini, o‘z faoliyat va rivojlanish jarayonida ular bir-biriga o‘tishini ko‘rsatdi. Ammo hissiy va ratsional bilishning yagonaligi ularning har birini o‘zining alohida ichki xususiyatlaridan mahrum etmaydi. Inson o‘zini qurshagan dunyo bilan o‘zaro aloqaga kirishganida uning sezgi organlari faoliyati hissiy bilish deb ataladi. Hissiy bilishning o‘ziga xos xususiyati uning konkretligi va predmetli xususiyatida namoyon bo‘ladi. Hayot faoliyati jarayonida insonning sezgi organlari signal sistemasi sifatida amal qiladi. Uning yordamida inson mazkur mehnat jarayoni amalda mavjud bo‘lgan qaysi narsalar majmui bilan o‘zaro aloqada yuz berayotgan bo‘lsa, ayni shu narsalar majmuiga nisbatan konkret vaziyatga qarab mo‘ljal oladi. Bunda hissiy bilish biron-bir umumiy bilim bermaydi, lekin konkret amaliy vazifalarni yechishda kishilar maqsadga muvofiq ish ko‘rishlari uchun imkoniyat yaratadi. Hissiy bilishning asosiy shakllari – sezish, idrok etish va tasavvur qilish. Hissiy bilish bizni o‘zimizni qurshagan dunyo bilan bevosita bog‘laydi. U ko‘rgazmali xususiyat kasb etadi. Hissiy bilish hodisalar yuzasida nimalar yotishini, narsalarning, odatda, o‘zgaruvchan va tasodifiy bo‘lgan yuzaki tomonlarini aks ettiradi. Ammo inson samarali faoliyat ko‘rsatish uchun barqaror, zaruriy tomonlar va aloqalarni aks ettiruvchi bilimlarga muhtoj bo‘ladi. Hissiy bilish bunday bilimlarni bermaydi. Shunda inson tashqi dunyoni aks ettirishning oliy turi – nazariy yoki oqilona bilishga kirishadi. Oqilona bilishda inson abstraksiya yordamida hodisalar va jarayonlarning ikkinchi darajali jihatlarini mavhumlashtiradi, ya’ni tashqi dunyoni va insonning o‘zini belgilovchi aloqalar, bog‘lanishlar va o‘zaro aloqani anglab yetadi. Hissiy bilishdan farqli o‘laroq, oqilona bilish bilvosita, umumiy xususiyat kasb etadi. Ratsional bilish shakllari tushuncha, muhokama va aqliy xulosalardir. Ratsional bilish dunyoni bilishning tomonlaridan biri sifatida aql va tafakkur ko‘rinishida mavjud bo‘ladi. Aqliy faoliyat – bu fikr shakllari bilan aniq belgilangan sxema, andozaga muvofiq ish ko‘rish. Aql yaxlit bir butun narsalarni bir-birini istisno qiluvchi qarama- qarshiliklarga ajratadi. Aql faoliyati nazariy fikrlash uchun zarur. Aql-idroksiz fikr mujmal va nomuayyan bo‘ladi. Aql nazariyani formallashtirilgan tizimga aylantirishga harakat qiladi va fikrlash jarayoniga tizimli, izchil tus beradi. Aql-idrokdan farqli o‘laroq, tafakkur tushunchalar bilan ularning mazmuni va tabiatini anglagan holda ish ko‘radi. Tafakkur yordamida hodisalar, jarayonlar ijodiy faol, izchil aks ettiriladi. U – bunyodkorlik faoliyati, inson ehtiyojlari va mohiyatiga muvofiq keladigan dunyoni yaratish quroli. Inson bilimi – hissiy va ratsional faoliyatning birligi. Ushbu bilim cho‘qqilaridan turib ob’ektiv borliq anglab yetiladi, uni oqilona o‘zgartirish yo‘llari belgilanadi. Shu bilan bir vaqtda bilim ba’zan tafakkurning yaratilgan shakllari chegarasidan chetga chiqadi, uni ma’lum tushunchalar yordamida tushuntirishning iloji bo‘lmaydi, ya’ni u irratsional unsurlarni o‘z ichiga oladi. Irratsionallik – aql bilan bilish mumkin bo‘lmagan, mantiqiy fikrlashga muvofiq kelmaydigan narsalar va hodisalar. Unga mantiqni o‘zgartirish, uni fikrlashning yangicha shakllari bilan boyitish yo‘li bilan barham beriladi. Ammo irratsional bilimni oqilona bilimga aylantirish jarayoni hech qachon tugamaydi. Irratsional qoldiq hamisha mavjud bo‘ladi va bir irratsional narsa yoki hodisa oqilona tus olsa, albatta boshqa bir irratsional narsa yoki hodisa paydo bo‘ladi, inson fikri uning tafakkuriga ma’lum bo‘lmagan yangi tushunarsiz narsa yoki hodisa bilan to‘qnashadi. Ayni shu sababli oqilona narsalar va hodisalargina o‘zgaradi, katta aql esa o‘zi kabi katta qarama-qarshilik bilan to‘qnashadi va uni yaratadi. Irratsionallikning mavjudligini inkor etish yaramaydi. Tabiat va ijtimoiy hayot dunyoning oqilona yaratilgan manzaralaridan birortasining ham doirasiga sig‘maydi va har qanday aql tarixan cheklangan xususiyat kasb etadi. 7.2.Hayotning oqilonalashuvi. O.Kont davridan boshlab hozirgi zamon jamiyati nazariyasida olamshumul o‘zgarishlar yuz berdi, lekin bosh g‘oya – ilmiy bilimning alohida roli o‘zgarishsiz qoldi. S.Xantington hozirgi davr jamiyatlarini urbanistik, industrial, savodli jamiyatlar sifatida tavsiflaydi. U bunday jamiyatlar qatoriga G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika jamiyatlarini kiritadi. «Hozirgi zamon» bu yerda g‘arb jamiyatlari bilan metafizik jihatdan emas, balki faqat tarixan bog‘langan bixevioral tizimi sifatida tavsiflanadi. Siyosiy va ijtimoiy faollikka qodir bo‘lgan, har kimning boylik va yuksak mavqega mustaqil erishishga bo‘lgan huquqini tan oladigan mustaqil fikrlovchi individualist hozirgi davr mahsuli hisoblanadi. U o‘zgarishlarga va yangilikni idrok etishga ruhiy moslashuvchanlik, tafakkurning oqilonaligi, fan va tibbiyot kuchiga bo‘lgan ishonch, yo‘l tanlash qobiliyati – o‘z taqdiri xususida mustaqil qarorlar qabul qilishga qodirlik, individualizm, o‘z shaxsiyatini namoyon etishga intilish, siyosiy masalalarga qiziqishning kuchliligi, siyosiy qarashlarni shakllantirish va himoya qilishga moyillik bilan tavsiflanadi. Hozirgi davrning bosh omillari sifatida ijtimoiy hayotning oqilonalashuvi va formallashuvi amal qiladi. Ushbu jarayonlar huquqning alohida rolida va demokratik o‘zini o‘zi boshqarishda namoyon bo‘ladi. Ilmiy fikrlash hamda fanning alohida roli siyosiy institutlarni qo‘llab-quvvatlashga ko‘maklashadi. Ma’rifat davri ideallari shuni nazarda tutadi. Ma’rifatchilar fuqarolarni fanning eng yangi yutuqlariga oshno etishni siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy taraqqiyotning bosh omili deb hisoblaganlar. O‘sha davrda ilk ensiklopediyalarni nashr etish yo‘li bilan barcha ilmiy bilimlarni birlashtirishga katta e’tibor berilgani tasodifiy bir hol emas. Shunday qilib, tilda o‘z ifodasini topgan noaniq bilim bilan bir qatorda jamiyatni shakllantiruvchi, ijtimoiy voqelikni yaratuvchi va belgilovchi aniq bilimning alohida turi ham mavjud, degan xulosaga kelish mumkin. Nazariy va empirik, nazariy va kundalik, ilmiy va taxminiy, chuqur va yuzakiga ajratish mumkin bo‘lgan inson bilimlari majmuida alohida epistemik fenomen – ijtimoiy relevant konstruktiv bilim farqlanadi. Ushbu bilim nazariya va amaliyot, fan va dunyoqarash elementlarini, tushuntirish va mentallik me’yorlarini o‘zida birlashtiradi. Mazkur epistemiologik fenomen ijtimoiy amaliyotni belgilovchi diskursiv birlikni o‘zida ifodalaydi. XXI asrda eng yangi nazariyalariga muvofiq, odamlarning harakatlari tobora ratsionallashib boradi. Ammo o‘zgacha nuqtai nazar ham mavjud bo‘lib, uning mohiyati hozirgi davr inson xulq-atvorining yanada ko‘proq andozalarini taklif qiladi, vaholanki, an’anaviy jamiyat har bir individga uning ijtimoiy maqomiga muvofiq keladigan bitta xulq-atvor andozasinigina taklif qilgan, degan gipotezada o‘z ifodasini topadi. Ushbu yo‘l tanlash qay darajada ratsional? Bu juda murakkab savol. Mazkur yo‘l tanlash erkin, binobarin, ma’lum darajada oqilona ekanligiga Xantingtonning ishonchi komil. Xantington fikricha, tanlangan yo‘l hech bo‘lmasa individ istagan darajada oqilona bo‘lishi lozim. Agar individ yo‘l tanlashdan bo‘yin tovlagan bo‘lsa, bo‘yin tovlash dalilining o‘zi ham erkin yo‘l tanlash natijasidir. Ammo Erix Fromm o‘rgangan erkinlikdan o‘zini olib qochish fenomenini eslaylik. Bu yerda gap chindan ham erkinlik haqida va tafakkur erkinligi haqida boradimi? Yo‘q, bizning nazarimizda, biz bu yerda individ irodasini bo‘ysundirishning kuch ishlatishga asoslangan odatdagi usullarining yo‘qligi fenomeniga duch kelamiz. Ammo hozirgi zamon jamiyatida erkin irodani uzurpatsiya qilishning odatdagi usullari o‘rnini kuch ishlatishga asoslanmagan, yanada o‘tkirroq zamonaviy usullari egallamoqda. Ular tafakkurni bo‘ysundirish bilan bog‘liq. Hozirgi vaqtda tadqiqotchilar texnika yutuqlari va ularning kundalik hayotga joriy etilishi madaniyatning alohida bir turi – ekran madaniyatini shakllantirgani haqida ko‘p gapirmoqdalar. «Kitob bilan taqqoslaganda, hozirgi ekran mediumlarining kuchi shundaki, u obraz va tovushga tayanadi. U g‘oyalardan, haqiqatlardan yoki mohiyatlardan kelib chiqmaydi, u refleksiyani, ya’ni e’tiborni belgining shaklidan uning mazmuniga qaratishni nazarda tutmaydi»1. B.V.Markov erkin yo‘l tanlashga ta’sir ko‘rsatishning yangi vositalari ko‘pchilik o‘ylaganidek yangi emasligini ta’kidlaydi. Ekran madaniyatida ibtidoiy jamoani shakllantirgan va qadimgi sivilizatsiyalar hayotida ulkan rol o‘ynagan ijtimoiy-madaniy fenomenlarning tiklanishiga olib kelgan yangi fenomenlar paydo bo‘ldi. Bu yerda gap idolokratiya, ikonofiliya, fetishizm hamda magik va magnetopatik texnikaning odamlarning xatti- harakatlariga irratsionallashtiruvchi ta’sir ko‘rsatgan va aql bilan tushunib bo‘lmaydigan samaradorlik bilan tavsiflanadigan boshqa turlari haqida boradi. Texnika yutuqlari ta’sirida inson tafakkuri so‘nggi o‘n yilliklar mobaynida sezilarli darajada o‘zgardi. Hozirgi davr odami vizual axborot (reklama, teledasturlar, Internet va o‘zgacha «tasvirlar»)ning doimiy ta’siri ostida yashaydi. Ayni hol uning tafakkuri «blokli» yoki uzuq-yuluq tus olishini belgilaydi. Muayyan bloklar majmuiga kiruvchi elementlardan birining qabul qilinishi muqarrar tarzda butun majmuaning qabul qilinishiga olib kelaji. Obrazni tanlar ekan, individ shu tariqa oqilona tanlash imkoniyatisiz g‘oyani, g‘oya ketidan esa harakatlarni ham tanlaydi. So‘zning asl ma’nosida erkinlikka ega bo‘lmagan holda javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. 1 Марков Б.В. В поисках другого. Хабермас Ю. Вовлечение другого // Очерки политической теории. – М., 1999. – 42-б. Siyosiy hayotda bu u yoki bu lavozimga nomzodlar o‘rtasida tanlashni amalga oshirish bilan bog‘liq. Mazkur tanlash dasturlar va saylov oldidan berilgan va’dalarni qiyosiy tahlil qilish yo‘li bilan emas, balki siyosiy televizion reklamaning, ong osti sohasiga ta’sir ko‘rsatuvchi jumlalarning turli xil ta’siri ostida amalga oshiriladi. Bularning barchasi hozirgi davr aniq maqsadga va qadriyatga qaratilgan oqilona harakatning roli kuchayishiga olib kelmaganini, balki yangi turdagi harakatni vujudga keltirganini anglatadi. Bu harakatni ruhiy harakatlarning tur xillari qatoriga kiritish mumkin. Madaniyat sotsiologiyasi tanlangan uslub bilan belgilanadigan harakatni o‘rganadi. Uslub estetik mayllarga muvofiq tanlanadi. An’ana va qonun ijtimoiy arbob yoki ijtimoiy guruhdan yo‘l tanlash imkoniyatini tortib oladi, individ yoki guruhda yo‘l tanlash imkoniyati paydo bo‘lganida esa, uslub haqida gapirish mumkin bo‘ladi. An’ana va qonun muayyan harakatlarni qat’iy belgilaydi va individ yoki guruhning xatti-harakatlariga amalda anonim tus beradi. Hozirgi turmush tarzi esa, aksincha, harakat va xulq-atvorning butunlay har xil, ba’zan hatto muqobil andozalarini tanlash imkoniyatini beradi. Ularni qonunlar bilan emas, balki uslublar bilan solishtirish o‘rinliroq bo‘ladi, zero mazkur madaniyat yoki din qabul qilgan qonun doimo bitta bo‘ladi va u boshqa qonunlarni inkor etadi. Uslub esa mohiyat e’tibori bilan ko‘p sonli uslublardan biri hisoblanadi. Simvolik interaksionizm konsepsiyasiga muvofiq, bajaruvchining maqsadi – vaziyatning ayrim, konkret tavsifini quvvatlash va shu tariqa voqelikka o‘z munosabatini ifodalash. Tomas va Znaneskiy teoremasiga muvofiq, «agar biz ayrim vaziyatni real deb belgilasak, u o‘z oqibatlariga ko‘ra ham real bo‘ladi». Ijtimoiy dunyo – bu taxminiy ifodalar dunyosi. Odamlarning harakatlari ijtimoiy o‘zaro aloqaning u yoki bu ishtirokchisi nimani ifodalamoqchi bo‘lganligi haqidagi muayyan tasavvurga asoslanadi. Ammo bu ifodalar qay darajada aniq tushunilganiga yuz foiz ishonish mumkin emas. Kundalik hayotda biz o‘z ishlarimizni deyarli yuritmasligimiz, qarorlar qabul qilmasligimiz va maqsadlarga erishmasligimizni statistik yoki ilmiy jihatdan tushunib yetishimiz ham juda muhimdir. Biz doim taxminlar bilan yashaymiz. Natijada o‘zgalar niyatini aniq taxmin qilish muammosi yuzaga keladi. Bu o‘z mohiyatiga ko‘ra cheksiz muammodir. Niyatlari tushunarli bo‘lishi uchun ijtimoiy arbob o‘z harakatlarini simvollashtirishni amalga oshiradi. Shu narsa diqqatga sazovorki, U.Tomas o‘z maqsadlarini statistik belgilash haqida gapiradi. Fizika, biologiya va iqtisodiyotda dinamik qonunlar o‘rnini statistik qonunlar egallashi determinizmning yangi, murakkablashtirilgan ko‘rinishi paydo bo‘lishiga olib keldi. Tomas ehtimollikni statistik belgilash ham bashorat ob’ektining xususiyatiga ko‘ra bizga to‘g‘ri kelmasligini qayd etadi. Ammo bu fikrga qo‘shilish qiyin. Taxminiy mo‘ljallar imkoniyatlar, ya’ni ehtimolliklar bilan ish ko‘radi va inson u yoki bu voqeaning yuz berish ehtimoliga hech bo‘lmasa taxminiy baho berishga moyil. Agar biron-bir odamning xulq-atvoriga ko‘p narsa bog‘liq bo‘lsa, bashorat muallifi uni mumkin qadar aniqroq qilishga intiladi. Buning uchun u bo‘lg‘usi sherigi haqida mumkin qadar ko‘proq ma’lumot olishga, uning oldingi xulq-atvorini tahlil qilishga, shuningdek uning fikrlash jarayoniga mavjud barcha vositalar bilan ta’sir ko‘rsatishga harakat qiladi. Ayni shu omil ilmiy induksiyani ommaviy induksiyadan ajratish imkoniyatini beradi. Bu yerda aynan ilmiy induksiyaga xos bo‘lgan turli vositalar: qarama-qarshi holatni izlash, sababiy bog‘lanishlarni izlash, kuzatish va hatto eksperiment mavjud bo‘lishi mumkin. Agar ilmiy induksiya uchun sharoitlar yetarli bo‘lmasa, o‘zaro aloqa ham cheklangan bo‘ladi. Sharoitlar umuman mavjud bo‘lmagan taqdirda esa ijtimoiy arbob har qanday turdagi o‘zaro aloqadan o‘zini tiyadi. «Birinchi uchragan» odamga ishonib chuv tushgan individlarga jamoatchilik tanbehi beriladi. Bizning bilimimiz eng avvalo taxminiy xususiyat kasb etadi va taxminiy xulosalarimiz lozim darajada apodiktik emas, degan tezisning ilgari surilishi tasodifiy bir hol emas. Uning ildizlari pragmatistlarning falsafiy ta’limotiga borib taqaladi, pragmatistlar esa, o‘z navbatida, induktiv mantiq va taxminiy xulosalar bilan uzviy bog‘langan nominalizm va empirizm an’anasiga tayanadi. U.Tomasning fikrlariga deduksiya va induksiyani abduksiya bilan almashtirishni taklif qilgan Pirs va Jeyms ta’limoti hech shubhasiz, kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Pragmatizm ko‘pincha amerikacha yo‘nalish sifatida tavsiflanadi. Uning asoschisi Charlz Pirs inson harakatini «atrofida barcha falsafiy tushunchalar va konsepsiyalar aylanadigan va shakllanadigan o‘q»qa aylantirgan. Ayni shu sababli bilish faoliyatining tashqi borliqqa bo‘lgan munosabati haqidagi klassik masalalarni o‘rganishdan voz kechilgan. Pirs bilim haqida emas, balki ishonch haqida gapirishni taklif qiladi. Bunda u ishonch deganda muayyan tarzda harakat qilish odatini tushunadi. U bilim va bilmaslikni, haqiqat va ishtibohni emas, balki ishonch va shubhani bilish jarayonini tavsiflovchi asosiy kategoriyalar deb hisoblaydi. Haqiqat umum ahamiyatiga molik bo‘lgan, ya’ni tadqiqotchilarning cheksiz hamjamiyati tomonidan e’tirof etilgan ishonchdir. Tushuncha o‘tmish nuqtai nazaridan emas, balki yuz berishi mumkin bo‘lgan oqibatlari, ya’ni kelajak nuqtai nazaridan qaralishi lozim. Yangi davrda mexanik sababiyat foydasiga voz kechgan maqsad tushunchasi unga yana inson faoliyati tushunchasi sifatida qayta boshladi. Fallibilizm (xatolilik) tamoyili: inson bilimlari voqelik bilan mutlaqo muvofiqlik holatiga, ya’ni mutlaq haqiqatga hech qachon erishmaydi. Mutlaq haqiqat bilish jarayoniga yo‘l ko‘rsatuvchi va unga tuzatishlar kirituvchi yetakchi g‘oyadir. 7.3.Kundalik amaliyotning takroriyligi va davomiyligi. Jamiyatning rivojlanish jarayoni chiziqli xususiyat kasb etgan taqdirda, kelajak o‘tmishning davomi bo‘lishi ham mumkin. Biz o‘tmish, hozirgi zamon va kelajakni o‘z mulohazamizda, ya’ni diskursda birlashtiramiz. M.Fuko diskurslarni geterogen, ya’ni birlashtirib bo‘lmaydigan narsalar va hodisalarni birlashtirish usullari sifatida o‘rganadi. Diskursni tahlil qilishning tartibga solish tamoyillari orasida Fuko quyidagilarni ajratadi: voqea tushunchasi, seriya tushunchasi, muntazamlik tushunchasi va imkoniyat sharoitlari tushunchasi. Voqea ijodga qarama-qarshi qo‘yiladi, seriya yagonalikka qarama-qarshi qo‘yiladi, originallik o‘rniga muntazamlik, ifoda o‘rniga – imkoniyat sharoiti paydo bo‘ladi. Shu tariqa odatdagi tushunchalar g‘ayritabiiy narsalar va hodisalarni tushuntirishga asos bo‘ladi. Avval tarixda shaxsning roli haqida va inson imkoniyatlari doirasini kengaytirgan buyuk allomalar haqida mulohaza yuritgan bo‘lsalar, keyinchalik tarix va jamiyatni, siyosiy, iqtisodiy va huquqiy institutlarni, madaniy qadriyatlarni yaratuvchi xalq ommasining roli haqida ko‘proq gapira boshladilar. Fuko g‘oyalar tarixi misolida madaniyatda mazmunning amal qilish jarayoniga yangicha nuqtai nazarni taklif qildi. Ammo ayni shu mantiqni ijtimoiy munosabatlarning shakllanishiga tatbiq etish ham o‘rinli bo‘ladi. Diskurs so‘zlar va narsalarni alohida yo‘l bilan bog‘laydi, belgilar va ularning ifodalari o‘rtasidagi munosabatlarning andozalarini belgilaydi. Mishel Fuko (1926 – 1984) –fransuz strukturalizmi namoyandalaridan biri. Asosiy asarlari: «So‘zlar va narsalar», «Bilim arxeologiyasi», «Nazorat qilish va jazolash», «Seksuallik tarixi». Fuko ijodida uch davr: 60-yillar – «arxeologik» (bilim arxeologiyasini o‘rganish); 70-yillar – «genealogik» (hokimiyat genealogiyasini o‘rganish); 80- yillar – «estetik» (mavjudlik estetikasini o‘rganish) davrlari farqlanadi. Fuko o‘z ijodi markaziga tilni qo‘yadi va uni so‘zlashuvchi odamlarga bog‘liq bo‘lmagan, ontologik nuqtai nazardan bazis xususiyatini kasb etadigan muayyan borliq sifatida o‘rganadi. Tilni o‘rganishda mazkur darajaga ko‘tarilish uchun tushunchalarning konkret mazmunini «qavsdan tashqari»da qoldirib, «reduksiyalash»ni amalga oshirish talab etiladi. Natijada tildan materialdagi farqlar bilangina bog‘liq bo‘lgan va nutqda borliqning mutlaq sharti hisoblanadigan «sof struktura»gina qoladi. Shundan kelib chiqib, Fuko madaniyatning tarkibiy tuzilishi va asosiy qatlamlarini aniqlash maqsadida uning rivojlanishi tarixiy jarayonini tiklashga qo‘l urdi. Ijodning birinchi davrida uning bosh maqsadi – bilish va madaniyatning tarixan o‘zgaruvchan asoslarini o‘rganuvchi fan – bilim arxeologiyasini tuzish. Mazkur asoslar u yoki bu davrda hukm suruvchi semiotik munosabat (so‘zlar va narsalar o‘rtasidagi munosabat) tipi bilan belgilanadi. Yevropa tarixida bunday munosabatlarning uch tipi (epistemalar): Uyg‘onish (narsa sifatidagi til), klassik ratsionalizm (fikrni ifodalash vositasi sifatidagi til) va hozirgi zamon (mustaqil kuch sifatidagi til) ajratiladi. Tilning oxirgi modifikatsiyalari shunga olib keladiki, insonning mohiyati haqidagi masala o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. O‘rganish ob’ekti va sub’ekti sanalgan mavjudot – «inson» hayot, mehnat va til haqidagi yangi diskursning qo‘shimcha mahsulidir. Fuko gumanitar fanlar boshqa predmetga ega bo‘lishlari lozim, deb hisoblaydi. Uning fikricha, soxta predmet – «inson» tez orada yo‘qoladi va uning o‘rnini «inson» tushunchasiga xos bo‘lgan sub’ektivlik va ob’ektivlikning qarama-qarshiligiga barham berish uchun imkoniyat yaratadigan diskurs egallaydi. «Hokimiyat genealogiyasi»ning vazifasi – turli tarixiy davrlarda insonni o‘rganishga nisbatan yondashuvlarni belgilovchi bilim-hokimiyat majmualari (hokimiyat strategiyalari va diskursiv amaliyotlar)ni tahlil qilishdir. Fuko fikriga ko‘ra, hokimiyat nafaqat tazyiq o‘tkazadi, balki voqelikni va uni anglab yetish usullarini ma’lum darajada yaratadi. Bilim-hokimiyatning hozirgi tipi XVIII-XIX asrlar chegarasida paydo bo‘lgan va to‘laqonli nazorat, intizom va me’yorga solish prinsiplariga asoslanadi. Bu taomillarning eng yorqin ifodasi – ijtimoiy institut sifatidagi turma, lekin shunga o‘xshash munosabatlar butun ijtimoiy hayotni qamrab oladi (oiladagi, maktabdagi, klinikadagi munosabatlar va h.k.). O‘z ijodining so‘nggi davrida Fuko individuallashuvga, belgilangan xulq-atvor kodlari va strategiyalari «tizgini»ni uzishga qodir bo‘lgan insonning «erkin» xulq- atvor shakllari va usullarini tahlil qiladi. Seksuallik tarixiga oid materialga tayanib, Fuko hozirgi davrda kodlar va qoidalar axloqi o‘z ahamiyatini yo‘qotgan, degan xulosaga keladi. Uning fikricha, bu yerda konkret qilmish axloqi (mavjudlik estetikasi) birinchi o‘ringa chiqadi. Ushbu axloq amaliyot taklif qiluvchi refleksiyalangan muqobillarni tanlash sifatida tushuniladi. Fuko o‘zining aqlsizlik, ijtimoiy fanlar, tibbiyot, turmalar va seksuallik haqidagi kitoblari bilan hozirgi zamon fransuz adabiyotining eng nufuzli mutafakkirlari qatoridan o‘rin oldi. 7.3.Xabitus tushunchasining tahlili. Sotsiologiyaga Burde kiritgan xabitus (habitus) tushunchasi alohida diqqatga sazovor. «Yaratuvchi sxemalarning o‘zlashtirilgan tizimi sanalgan gabitus uni yaratishning alohida sharoitlariga xos bo‘lgan doiradagi har qanday fikrlar, sezgilar va harakatlar bilan erkin ish ko‘rish imkoniyatini beradi, - deb yozadi Burde o‘zining «Amaliy mazmun» kitobida. – Gabitusni yaratgan struktura amaliyotni boshqaradi, lekin bu jarayon mexanik-deterministik yo‘l bilan emas, balki avvalboshdanoq uning topqirligi bilan belgilangan majburlash va cheklashlar orqali amalga oshiriladi»2. Shunday qilib, xabitus – bu amaliyotni boshqaruvchi alohida stixiya. Mazkur stixiya o‘z turi va xiliga xos bo‘lgan belgilar orqali tavsiflanishi mumkin emas. Uni genetik yoki ostensiv jihatdan tavsiflashning ham iloji yo‘q. Xabitus ratsionallikning bir vaqtda amal qiluvchi, muttasil ravishda birikuvchi va parchalanuvchi tiplari to‘plamini o‘zida ifodalaydi. Nazariya mulohaza yuritish usullaridan birini tozalashga, uni aqliy xulosalar zanjiriga aylantirishga va oxir-oqibat bilimning chiziqli tizimini olishga harakat qiladi. Bu haqiqiy borliq sifatidagi abadiy, o‘zgarmas va barkamol borliq g‘oyasiga muvofiq keladi. Bu yerda soddalik – murakkablikni o‘lchash va baholash uchun tayanch nuqtasi va mezondir. Bunda o‘lchash va baholash murakkablikni soddalikka nisbatan reduksiyalash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tahlilning odatdagi strategiyasi shuni nazarda tutadi. Jamiyat kommunikativ nazariyasi teskari harakat – soddalikda murakkablikning abstraksiyasinigina ko‘rishni amalga oshiradi. Bu yerda murakkablik har qanday soddalikni tushunish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 2 Бурдье П. Практический смысл. – М., 2001. – 106-б. Nazariyani amaliyot uchun andoza sifatida tushunishdan voz kechishni birinchi bo‘lib Kant taklif qilgan. U amaliy aqlni nazariy aqldan shu ma’noda ustun qo‘yadiki, nazariy aql maqsadlarini aynan amaliy aql belgilaydi. Fransuz ma’rifatchilari nazariy tafakkur kashf etilgunga qadar amaliy fikrlash insonga yashab qolishga yordam bergan, lekin nazariy tafakkur kashf etilgach, o‘z ahamiyatini butunlay yo‘qotgan, deb hisoblaganlar. Teskari tezisni isbotlashni Kant boshladi, Gusserl esa oxiriga yetkazdi. Nazariy bilim amaliy bilimning «hayoti»ga bog‘liq ekanligi aniqlandi. Gap shundaki, amaliy bilim hayot qonunlariga muvofiq mavjud bo‘ladi, u doim vaziyatga moslashib, o‘z shakl-shamoyilini o‘zgartiradi. Amaliy bilim o‘z-o‘zidan kontekstual xususiyat kasb etadi. Tematik bilim esa relevantlikka intiladi. Inson hayotida yuz beruvchi hodisalar va jarayonlar uzoq vaqtgacha muayyan ideal sxemalarga muvofiqlik yoki muvofiq emaslik nuqtai nazaridan baholab kelingan. Bunga sarflangan kuch-g‘ayrat amalda erishish mo‘ljallangan natijaga muvofiq keladimi, degan savol misol bo‘lishi mumkin. Maqsadlar va vositalarning o‘zaro nisbati – ijtimoiy yoki oqilona harakatlar tahlilining alfa va omegasi. Ammo bu ko‘p darajali voqelikda tahliliy ajratilgan bir yo‘nalish, xolos. U foydali bo‘lsa- da, lekin voqelikni aks ettirmaydi. Vaqtning nazariy tavsifi xususiyatlarini o‘rganish nazariy va amaliyot o‘rtasidagi alohida munosabatni aniqlash imkoniyatini beradi. Fan o‘z vaqtiga ega va u amaliyot vaqti bilan muvofiq kelmaydi. Xabitus va vaziyatning o‘zaro nisbati diqqatga sazovordir. U notematik bilimga tematik tus berish konsepsiyasini eslatadi. Bunda vaziyat katalizator sifatida amal qiladi. Xabitus hech qachon sodir etmaydigan xatti-harakatlar ham yo‘q emas, deb yozadi Burde. Uning aytishicha, bunday xatti-harakatlar sodir etilishi uchun xabitusning yaratuvchilik imkoniyatlari o‘ta aktuallashuviga zamin yaratuvchi alohida vaziyat talab etiladi. Ijtimoiy harakatning maqsadi. Shunday qilib, yuqorida bayon etilganlar ijtimoiy determinizmning yangicha talqini vaqt vaziyatning faol ishtirokchisi sanalgan ijtimoiy harakatni amaliy tavsiflash talabini e’tiborga olishi lozim, degan xulosaga kelish imkoniyatini beradi. Bundan ijtimoiy nazariylashtirishning muhim tamoyili – sotsiumni makon emas, balki vaqtda yuz berayotgan voqealar yig‘indisi sifatida tavsiflash kelib chiqadi. Tabiatshunoslik nazariyasida vaqt makon turlaridan biri sifatida tavsiflangan bo‘lsa, ijtimoiy nazariyada makon vaqtning tur xili sifatida tavsiflanishi mumkin. Makon bizga yuzaki taassurotlarni tartibga solish imkoniyatini bersa, vaqt ichki kechinmalarni tartibga solish uchun imkoniyat yaratadi. Ayni shu sababli ijtimoiy nazariylashtirish ichki kechinma tajribasini ob’ektivlashtirishi lozim. Inson harakatlarining ifodalari, ya’ni ularning ijtimoiy mazmunlari bunday ob’ektivlashtirishning natijasi bo‘lmog‘i darkor. Matematik tabiatshunoslik determinizm tamoyilini tabiiy hodisalarni nazariy tavsiflashning bosh tamoyiliga aylantirishi fizika doirasida tavsiflanuvchi ob’ektlarning tabiati shundayligi bilan emas, balki tahlilning yangi texnologiyalari ilk bor aynan fizikada sinovdan o‘tkazilgani bilan belgilanadi. Ammo faylasuflar fizik determinizmga asoslangan dunyoqarashga doir xulosalar asossiz ekanligini isbotlashga harakat qiladilar. Ularning fikricha, biron-bir voqea yoki hodisa faqat tashqi omillar bilangina belgilanishi mumkin emas, ularning yuz berishiga doim aniq maqsadga qaratilgan omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. Jarayon bitta, ikkita yoki uchta kuch amal qiluvchi makonda yuz berishini nazarda tutuvchi sxema haddan tashqari sun’iy ko‘rinadi. Berk tizim – bu hatto fizika ham emas, balki texnikadir. Biroq aynan texnik modellashtirish va konstruksiyalash fizikaning rivojlanish jarayonini XVII asrdagina emas, balki XVIII asrda va hatto XIX asrda ham belgiladi. Klassik determinizm maqsad tushunchasidan voz kechdi va bu hol inson xulq- atvori haqidagi fanlarda oqilona maqsadni belgilashni saqlab qolmoqchi bo‘lgan nazariyachilarni sarosimaga solib qo‘ydi. Ijtimoiy nazariyadan ikki yo‘ldan birini: yo ilmiylikning sinonimi sanalgan determinizmni, yo insoniylik va ijtimoiylikning ajralmas jihati sanalgan maqsadni belgilashni tanlash talab etildi. Determinizm muhandislik-texnikaviy yondashuv doirasida qo‘llaniladigan nazariy mavhumlashtirishning pirovard natijasi hisoblanadi. Ammo loyiha darajasida maqsadli belgilash aynan texnika doirasida amal qiladi. Biroq loyiha amaldagi sabablarni nazarda tutadi, xolos, maqsadni belgilash esa ob’ektiv dunyodan chiqarib tashlanadi. Sub’ekt dunyosi va ob’ekt dunyosini birlashtirish kauzallik va maqsadni belgilashni biriktirish imkoniyatini beradi. Ammo bunday birlashtirish oqibatida «pozitiv fanlar»ning vakillari faxrlanib gapirgan afzalliklarning barchasi boy beriladi. Sababning hozirgi talqini nazariy-tahliliy fikrlashning tadrijiy rivojlanishi natijasida shakllangan. Antik falsafada u yoki bu jarayonning yuz berish xususiyatlariga ta’sir etuvchi omillar sabablar deb atalgan bo‘lsa, Yangi davrda, barcha omillar ichki va tashqiga ajratilganidan so‘ng, sabablar qatoriga tashqi omillargina kiritilgan. Inson samarali o‘zaro aloqa qilishga intiladi, u yuz berayotgan voqealar va jarayonlarning mazmunini hamda o‘z harakatlarining ehtimol tutilgan oqibatlarini to‘g‘ri tushunishni istaydi. Bunda uning muayyan darajada samarali harakatlari boshlang‘ich shartlar bilan belgilanadi. Ammo inson o‘z harakatlarida hech qachon to‘liq bo‘lmaydigan bilimlarga, shuningdek doim ham puxta o‘zlashtirilavermaydigan ko‘nikmalarga tayangani bois, harakat sxemadan og‘ishi ham mumkin. Harakatlarning rang-barangligi bilimlar va ko‘nikmalar to‘g‘ri sintez qilinmaganligi bilan belgilanishi ham mumkin. Ayni shu sababli ijtimoiy dunyo shu darajada rang-barang bo‘lib tuyuladiki, hatto xaos sezgisi yaratiladi va determinizmni indeterminizm bilan almashtirish istagi paydo bo‘ladi. Nazorat uchun savollar 1. Irratsional bilim va uning mohiyati nimada? 2. Ratsional bilimning shaklanish bosqichlari? 3. Ijtimoiy harakatning maqsadi nima? 4. J.Lokk qaysi nuqtai nazar tarafdori bo‘lgan va uning mamunini yoritib bering?