OQILONALIK VA IRRATSIONALIZM UYG‘UNLIGI
Reja:
7.1. Ilmiy tadqiqotda ratsionallik va irrotsionallik
7.2. Hayotning oqilonalashuvi
7.3. Kundalik amaliyot va takrorlashning davomiyligi
7.4. Xabitus tushunchasining tahlili.
7.1.Ilmiy tadqiqot faoliyatida ratsionallik va irratsionallik. Ob’ektiv borliqni
biz yaratmaganmiz, shu sababli biz borliqdan va uning ob’ektiv qonunlaridan kelib
chiqib, o‘zimizning o‘sib borayotgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarimizni
qondirishga qodir bo‘lgan o‘z «insoniylashtirilgan» tabiatimizni yaratamiz. Shu
ma’noda biz dunyoga o‘z sezgilarimiz va aql-idrokimizni kiritamiz, lekin bunday
kiritishni biz tabiat va amaliy harakatni aniq maqsadga muvofiq bo‘lgan,
o‘zlashtirilgan bilimlarni hayotga tatbiq etish imkoniyatini beradigan tarzda amalga
oshiramiz.
Bilish bilimsizlikdan bilimlilikka, bir bilimdan yanada chuqurroq bo‘lgan boshqa
bilimga o‘tish sifatida amalga oshiriladi. Bu jarayon bir-biri bilan bog‘langan ko‘p
sonli holatlar va jihatlardan tarkib topadi. Sezgilar va bilimning o‘zaro nisbati
haqidagi masala xususida falsafa tarixida ikki nuqtai nazar – sensualizm va
ratsionalizm mavjud bo‘lgan. Birinchi nuqtai nazarga ko‘ra, haqiqatning tagiga
yetishning birdan-bir manbai va vositasi sezgilar hisoblanadi. J.Lokk sensualizm
tarafdori bo‘lgan.
Jon Lokk (1632 – 1704) –bilishning empirik nazariyasi asoschisi, liberal
ijtimoiy-siyosiy konsepsiya muallifi. Eng muhim asarlari: «Inson bilimi haqida
tajriba», «Davlatni boshqarish haqida ikki risola», «Tarbiya haqida ayrim fikrlar»
va h.k.
Lokk ta’limotining diqqat markazida ingliz empirizmi ruhida rivojlangan bilish
nazariyasi turadi. Lokk ilgari surgan konsepsiya sensualizmga asoslanadi, inson
bilimi to‘laligicha tajribadan keltirib chiqariladi. Lokk inson tafakkurida tug‘ma
g‘oyalar mavjudligiga bo‘lgan ishonchni tanqid tig‘i ostiga oladi. Uning fikricha,
aql toza taxta yoki oq qog‘oz (tabula rasa)ni o‘zida ifodalaydi. Bilishning birdan-
bir manbai bo‘lib tajriba xizmat qiladi. Lokk ichki va tashqi tajribani ajratadi.
Tashqi tajribani biz sezgi organlarimiz yordamida, ichki tajribani esa – o‘z
tafakkurimiz (refleksiya) faoliyatini idrok etish yo‘li bilan o‘zlashtiramiz.
Lokk barcha sezgilarni ikki turkumga – birlamchi sifatlar haqidagi g‘oyalar va
ikkilamchi sifatlar haqidagi g‘oyalarga ajratadi. Birlamchi sifatlar – bu jismlarga
xos sifatlar. Ular jismlarning o‘zida mavjud. Birlamchi sifatlarga ko‘lam, shakl,
harakat va hokazolar kiradi. Ikkilamchi sifatlar sezgi organlari ta’sirida paydo
bo‘ladi, ular jismlarda mavjud emas. Ikkilamchi sifatlarga rang, ta’m, hid va
hokazolar kiradi.
Sezgilar va refleksiya yordamida olingan g‘oyalar bilish jarayoniga zamin
yaratadi. Aql biriktirish, taqqoslash va mavhumlashtirish yo‘li bilan sodda
g‘oyalardan murakkab g‘oyalarni yasaydi. /oyalar aniq va mavhum, haqiqiy va
xayoliy, adekvat va noadekvat bo‘lishi mumkin. Bunda haqiqat g‘oyalarning
voqelikka muvofiqligi sifatida tushuniladi.
O‘z ijtimoiy-siyosiy ta’limotida Lokk, xuddi Gobbs kabi, jamiyatning tabiiy
holatidan kelib chiqadi. Ammo u jamiyatni hammaning hammaga qarshi urushi
deb hisoblamaydi, balki erkinlik va tenglik saltanati sifatida tasvirlaydi. Insonning
tabiiy huquqlariga Lokk yashash huquqi, erkinlik va o‘z peshona teri bilan
topilgan mulkka egalik qilish huquqini kiritadi. O‘zini o‘zi asrashga intilish inson
uchun tabiiydir, ayni shu sababli u xususiy mulkka egalik qilishi lozim, aks holda
u o‘zining asosiy ehtiyojlarini qondira olmaydi. Boshqa tomondan, mulkdorlik
mehnat va mehnatkashlik bilan, demakki, ijtimoiy boylikning ko‘payishi bilan
ham uzviy bog‘liq.
Odamlarning davlat boshqaruviga o‘tishi va ijtimoiy shartnomaning tuzilishi,
Lokk fikriga ko‘ra, tabiiy holatda huquqlarning mustahkam emasligi tufayli yuz
beradi. Shu sababli bunda tabiiy huquqlar va tabiiy erkinlikdan butunlay voz
kechish yuz bermaydi. Inson faqat ularni o‘z shaxsi va mol-mulkini himoya qilish
uchun zarur bo‘lgan darajadagina cheklaydi. Binobarin, oliy hokimiyat
cheklanmagan bo‘lishi mumkin emas.
Mutlaq hokimiyatni cheklash uchun uni qonunchilik, ijro va federativ
tarmoqlarga ajratish talab etiladi. Bu holda ular bir-biriga qaram bo‘lmaydi va
shaxs huquqlarini ta’minlay oladi. Bunda qonunchilik hokimiyati birinchi darajali
ahamiyat kasb etadi. Cherkov davlat ishlariga aralashmasligi kerak, xuddi
shuningdek davlat ham cherkov ishlariga aralashmasligi lozim.
Lokk tarbiya konsepsiyasini ham ilgari surdi. Uning fikricha, jismonan kuchli va
ma’naviy yetuk insonni shakllantirish uchun tegishli ijtimoiy sharoitlar mavjud
bo‘lishi kerak.
Lokk ta’limoti g‘arb ma’naviy hayotiga ulkan ta’sir ko‘rsatdi. Uning ta’sirida
Yevropada Ma’rifat davrining ijtimoiy-siyosiy tafakkuri shakllandi.
Ikkinchi nuqtai nazar tarafdorlari (Dekart, Leybnis, Gegel) fikriga ko‘ra, umumiy
va zaruriy haqiqatlar faqat tafakkurning o‘zidan olinishi mumkin.
Ikkala nuqtai nazar ham tor, bir yoqlamadir. Bilish faoliyatining rivojlanish
jarayoni hissiylik va ratsionallik bir-biri bilan bog‘langan va bir-birini taqozo
etishini, o‘z faoliyat va rivojlanish jarayonida ular bir-biriga o‘tishini ko‘rsatdi.
Ammo hissiy va ratsional bilishning yagonaligi ularning har birini o‘zining alohida
ichki xususiyatlaridan mahrum etmaydi. Inson o‘zini qurshagan dunyo bilan o‘zaro
aloqaga kirishganida uning sezgi organlari faoliyati hissiy bilish deb ataladi. Hissiy
bilishning o‘ziga xos xususiyati uning konkretligi va predmetli xususiyatida
namoyon bo‘ladi. Hayot faoliyati jarayonida insonning sezgi organlari signal
sistemasi sifatida amal qiladi. Uning yordamida inson mazkur mehnat jarayoni
amalda mavjud bo‘lgan qaysi narsalar majmui bilan o‘zaro aloqada yuz berayotgan
bo‘lsa, ayni shu narsalar majmuiga nisbatan konkret vaziyatga qarab mo‘ljal oladi.
Bunda hissiy bilish biron-bir umumiy bilim bermaydi, lekin konkret amaliy
vazifalarni yechishda kishilar maqsadga muvofiq ish ko‘rishlari uchun imkoniyat
yaratadi. Hissiy bilishning asosiy shakllari – sezish, idrok etish va tasavvur qilish.
Hissiy bilish bizni o‘zimizni qurshagan dunyo bilan bevosita bog‘laydi. U
ko‘rgazmali xususiyat kasb etadi. Hissiy bilish hodisalar yuzasida nimalar yotishini,
narsalarning, odatda, o‘zgaruvchan va tasodifiy bo‘lgan yuzaki tomonlarini aks
ettiradi. Ammo inson samarali faoliyat ko‘rsatish uchun barqaror, zaruriy tomonlar
va aloqalarni aks ettiruvchi bilimlarga muhtoj bo‘ladi. Hissiy bilish bunday
bilimlarni bermaydi. Shunda inson tashqi dunyoni aks ettirishning oliy turi – nazariy
yoki oqilona bilishga kirishadi.
Oqilona bilishda inson abstraksiya yordamida hodisalar va jarayonlarning
ikkinchi darajali jihatlarini mavhumlashtiradi, ya’ni tashqi dunyoni va insonning
o‘zini belgilovchi aloqalar, bog‘lanishlar va o‘zaro aloqani anglab yetadi. Hissiy
bilishdan farqli o‘laroq, oqilona bilish bilvosita, umumiy xususiyat kasb etadi.
Ratsional bilish shakllari tushuncha, muhokama va aqliy xulosalardir. Ratsional
bilish dunyoni bilishning tomonlaridan biri sifatida aql va tafakkur ko‘rinishida
mavjud bo‘ladi.
Aqliy faoliyat – bu fikr shakllari bilan aniq belgilangan sxema, andozaga muvofiq
ish ko‘rish. Aql yaxlit bir butun narsalarni bir-birini istisno qiluvchi qarama-
qarshiliklarga ajratadi. Aql faoliyati nazariy fikrlash uchun zarur. Aql-idroksiz fikr
mujmal va nomuayyan bo‘ladi. Aql nazariyani formallashtirilgan tizimga
aylantirishga harakat qiladi va fikrlash jarayoniga tizimli, izchil tus beradi.
Aql-idrokdan farqli o‘laroq, tafakkur tushunchalar bilan ularning mazmuni va
tabiatini anglagan holda ish ko‘radi. Tafakkur yordamida hodisalar, jarayonlar ijodiy
faol, izchil aks ettiriladi. U – bunyodkorlik faoliyati, inson ehtiyojlari va mohiyatiga
muvofiq keladigan dunyoni yaratish quroli.
Inson bilimi – hissiy va ratsional faoliyatning birligi. Ushbu bilim cho‘qqilaridan
turib ob’ektiv borliq anglab yetiladi, uni oqilona o‘zgartirish yo‘llari belgilanadi.
Shu bilan bir vaqtda bilim ba’zan tafakkurning yaratilgan shakllari chegarasidan
chetga chiqadi, uni ma’lum tushunchalar yordamida tushuntirishning iloji
bo‘lmaydi, ya’ni u irratsional unsurlarni o‘z ichiga oladi.
Irratsionallik – aql bilan bilish mumkin bo‘lmagan, mantiqiy fikrlashga muvofiq
kelmaydigan narsalar va hodisalar. Unga mantiqni o‘zgartirish, uni fikrlashning
yangicha shakllari bilan boyitish yo‘li bilan barham beriladi. Ammo irratsional
bilimni oqilona bilimga aylantirish jarayoni hech qachon tugamaydi. Irratsional
qoldiq hamisha mavjud bo‘ladi va bir irratsional narsa yoki hodisa oqilona tus olsa,
albatta boshqa bir irratsional narsa yoki hodisa paydo bo‘ladi, inson fikri uning
tafakkuriga ma’lum bo‘lmagan yangi tushunarsiz narsa yoki hodisa bilan
to‘qnashadi. Ayni shu sababli oqilona narsalar va hodisalargina o‘zgaradi, katta aql
esa o‘zi kabi katta qarama-qarshilik bilan to‘qnashadi va uni yaratadi.
Irratsionallikning mavjudligini inkor etish yaramaydi. Tabiat va ijtimoiy hayot
dunyoning oqilona yaratilgan manzaralaridan birortasining ham doirasiga sig‘maydi
va har qanday aql tarixan cheklangan xususiyat kasb etadi.
7.2.Hayotning oqilonalashuvi.
O.Kont davridan boshlab hozirgi zamon jamiyati nazariyasida olamshumul
o‘zgarishlar yuz berdi, lekin bosh g‘oya – ilmiy bilimning alohida roli o‘zgarishsiz
qoldi. S.Xantington hozirgi davr jamiyatlarini urbanistik, industrial, savodli
jamiyatlar sifatida tavsiflaydi. U bunday jamiyatlar qatoriga G‘arbiy Yevropa va
Shimoliy Amerika jamiyatlarini kiritadi. «Hozirgi zamon» bu yerda g‘arb
jamiyatlari bilan metafizik jihatdan emas, balki faqat tarixan bog‘langan bixevioral
tizimi sifatida tavsiflanadi. Siyosiy va ijtimoiy faollikka qodir bo‘lgan, har kimning
boylik va yuksak mavqega mustaqil erishishga bo‘lgan huquqini tan oladigan
mustaqil fikrlovchi individualist hozirgi davr mahsuli hisoblanadi. U o‘zgarishlarga
va yangilikni idrok etishga ruhiy moslashuvchanlik, tafakkurning oqilonaligi, fan va
tibbiyot kuchiga bo‘lgan ishonch, yo‘l tanlash qobiliyati – o‘z taqdiri xususida
mustaqil qarorlar qabul qilishga qodirlik, individualizm, o‘z shaxsiyatini namoyon
etishga intilish, siyosiy masalalarga qiziqishning kuchliligi, siyosiy qarashlarni
shakllantirish va himoya qilishga moyillik bilan tavsiflanadi. Hozirgi davrning bosh
omillari sifatida ijtimoiy hayotning oqilonalashuvi va formallashuvi amal qiladi.
Ushbu jarayonlar huquqning alohida rolida va demokratik o‘zini o‘zi boshqarishda
namoyon bo‘ladi. Ilmiy fikrlash hamda fanning alohida roli siyosiy institutlarni
qo‘llab-quvvatlashga ko‘maklashadi. Ma’rifat davri ideallari shuni nazarda tutadi.
Ma’rifatchilar fuqarolarni fanning eng yangi yutuqlariga oshno etishni siyosiy,
huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy taraqqiyotning bosh omili deb
hisoblaganlar. O‘sha davrda ilk ensiklopediyalarni nashr etish yo‘li bilan barcha
ilmiy bilimlarni birlashtirishga katta e’tibor berilgani tasodifiy bir hol emas.
Shunday qilib, tilda o‘z ifodasini topgan noaniq bilim bilan bir qatorda jamiyatni
shakllantiruvchi, ijtimoiy voqelikni yaratuvchi va belgilovchi aniq bilimning alohida
turi ham mavjud, degan xulosaga kelish mumkin. Nazariy va empirik, nazariy va
kundalik, ilmiy va taxminiy, chuqur va yuzakiga ajratish mumkin bo‘lgan inson
bilimlari majmuida alohida epistemik fenomen – ijtimoiy relevant konstruktiv bilim
farqlanadi. Ushbu bilim nazariya va amaliyot, fan va dunyoqarash elementlarini,
tushuntirish va mentallik me’yorlarini o‘zida birlashtiradi. Mazkur epistemiologik
fenomen ijtimoiy amaliyotni belgilovchi diskursiv birlikni o‘zida ifodalaydi.
XXI asrda eng yangi nazariyalariga muvofiq, odamlarning harakatlari tobora
ratsionallashib boradi. Ammo o‘zgacha nuqtai nazar ham mavjud bo‘lib, uning
mohiyati hozirgi davr inson xulq-atvorining yanada ko‘proq andozalarini taklif
qiladi, vaholanki, an’anaviy jamiyat har bir individga uning ijtimoiy maqomiga
muvofiq keladigan bitta xulq-atvor andozasinigina taklif qilgan, degan gipotezada
o‘z ifodasini topadi.
Ushbu yo‘l tanlash qay darajada ratsional? Bu juda murakkab savol. Mazkur yo‘l
tanlash erkin, binobarin, ma’lum darajada oqilona ekanligiga Xantingtonning
ishonchi komil. Xantington fikricha, tanlangan yo‘l hech bo‘lmasa individ istagan
darajada oqilona bo‘lishi lozim. Agar individ yo‘l tanlashdan bo‘yin tovlagan
bo‘lsa, bo‘yin tovlash dalilining o‘zi ham erkin yo‘l tanlash natijasidir. Ammo Erix
Fromm o‘rgangan erkinlikdan o‘zini olib qochish fenomenini eslaylik. Bu yerda gap
chindan ham erkinlik haqida va tafakkur erkinligi haqida boradimi? Yo‘q, bizning
nazarimizda, biz bu yerda individ irodasini bo‘ysundirishning kuch ishlatishga
asoslangan odatdagi usullarining yo‘qligi fenomeniga duch kelamiz. Ammo hozirgi
zamon jamiyatida erkin irodani uzurpatsiya qilishning odatdagi usullari o‘rnini kuch
ishlatishga asoslanmagan, yanada o‘tkirroq zamonaviy usullari egallamoqda. Ular
tafakkurni bo‘ysundirish bilan bog‘liq.
Hozirgi vaqtda tadqiqotchilar texnika yutuqlari va ularning kundalik hayotga joriy
etilishi madaniyatning alohida bir turi – ekran madaniyatini shakllantirgani haqida
ko‘p gapirmoqdalar. «Kitob bilan taqqoslaganda, hozirgi ekran mediumlarining
kuchi shundaki, u obraz va tovushga tayanadi. U g‘oyalardan, haqiqatlardan yoki
mohiyatlardan kelib chiqmaydi, u refleksiyani, ya’ni e’tiborni belgining shaklidan
uning mazmuniga qaratishni nazarda tutmaydi»1. B.V.Markov erkin yo‘l tanlashga
ta’sir ko‘rsatishning yangi vositalari ko‘pchilik o‘ylaganidek yangi emasligini
ta’kidlaydi.
Ekran madaniyatida ibtidoiy jamoani shakllantirgan va qadimgi sivilizatsiyalar
hayotida ulkan rol o‘ynagan ijtimoiy-madaniy fenomenlarning tiklanishiga olib
kelgan yangi fenomenlar paydo bo‘ldi. Bu yerda gap idolokratiya, ikonofiliya,
fetishizm hamda magik va magnetopatik texnikaning odamlarning xatti-
harakatlariga irratsionallashtiruvchi ta’sir ko‘rsatgan va aql bilan tushunib
bo‘lmaydigan samaradorlik bilan tavsiflanadigan boshqa turlari haqida boradi.
Texnika yutuqlari ta’sirida inson tafakkuri so‘nggi o‘n yilliklar mobaynida sezilarli
darajada o‘zgardi. Hozirgi davr odami vizual axborot (reklama, teledasturlar,
Internet va o‘zgacha «tasvirlar»)ning doimiy ta’siri ostida yashaydi. Ayni hol uning
tafakkuri «blokli» yoki uzuq-yuluq tus olishini belgilaydi. Muayyan bloklar
majmuiga kiruvchi elementlardan birining qabul qilinishi muqarrar tarzda butun
majmuaning qabul qilinishiga olib kelaji. Obrazni tanlar ekan, individ shu tariqa
oqilona tanlash imkoniyatisiz g‘oyani, g‘oya ketidan esa harakatlarni ham tanlaydi.
So‘zning asl ma’nosida erkinlikka ega bo‘lmagan holda javobgarlikni o‘z
zimmasiga oladi.
1 Марков Б.В. В поисках другого. Хабермас Ю. Вовлечение другого // Очерки политической теории. – М.,
1999. – 42-б.
Siyosiy hayotda bu u yoki bu lavozimga nomzodlar o‘rtasida tanlashni amalga
oshirish bilan bog‘liq. Mazkur tanlash dasturlar va saylov oldidan berilgan
va’dalarni qiyosiy tahlil qilish yo‘li bilan emas, balki siyosiy televizion reklamaning,
ong osti sohasiga ta’sir ko‘rsatuvchi jumlalarning turli xil ta’siri ostida amalga
oshiriladi.
Bularning barchasi hozirgi davr aniq maqsadga va qadriyatga qaratilgan oqilona
harakatning roli kuchayishiga olib kelmaganini, balki yangi turdagi harakatni
vujudga keltirganini anglatadi. Bu harakatni ruhiy harakatlarning tur xillari qatoriga
kiritish mumkin. Madaniyat sotsiologiyasi tanlangan uslub bilan belgilanadigan
harakatni o‘rganadi. Uslub estetik mayllarga muvofiq tanlanadi. An’ana va qonun
ijtimoiy arbob yoki ijtimoiy guruhdan yo‘l tanlash imkoniyatini tortib oladi, individ
yoki guruhda yo‘l tanlash imkoniyati paydo bo‘lganida esa, uslub haqida gapirish
mumkin bo‘ladi.
An’ana va qonun muayyan harakatlarni qat’iy belgilaydi va individ yoki
guruhning xatti-harakatlariga amalda anonim tus beradi. Hozirgi turmush tarzi esa,
aksincha, harakat va xulq-atvorning butunlay har xil, ba’zan hatto muqobil
andozalarini tanlash imkoniyatini beradi. Ularni qonunlar bilan emas, balki uslublar
bilan solishtirish o‘rinliroq bo‘ladi, zero mazkur madaniyat yoki din qabul qilgan
qonun doimo bitta bo‘ladi va u boshqa qonunlarni inkor etadi. Uslub esa mohiyat
e’tibori bilan ko‘p sonli uslublardan biri hisoblanadi.
Simvolik interaksionizm konsepsiyasiga muvofiq, bajaruvchining maqsadi –
vaziyatning ayrim, konkret tavsifini quvvatlash va shu tariqa voqelikka o‘z
munosabatini ifodalash. Tomas va Znaneskiy teoremasiga muvofiq, «agar biz ayrim
vaziyatni real deb belgilasak, u o‘z oqibatlariga ko‘ra ham real bo‘ladi». Ijtimoiy
dunyo – bu taxminiy ifodalar dunyosi. Odamlarning harakatlari ijtimoiy o‘zaro
aloqaning u yoki bu ishtirokchisi nimani ifodalamoqchi bo‘lganligi haqidagi
muayyan tasavvurga asoslanadi. Ammo bu ifodalar qay darajada aniq
tushunilganiga yuz foiz ishonish mumkin emas. Kundalik hayotda biz o‘z
ishlarimizni deyarli yuritmasligimiz, qarorlar qabul qilmasligimiz va maqsadlarga
erishmasligimizni statistik yoki ilmiy jihatdan tushunib yetishimiz ham juda
muhimdir. Biz doim taxminlar bilan yashaymiz. Natijada o‘zgalar niyatini aniq
taxmin qilish muammosi yuzaga keladi. Bu o‘z mohiyatiga ko‘ra cheksiz
muammodir. Niyatlari tushunarli bo‘lishi uchun ijtimoiy arbob o‘z harakatlarini
simvollashtirishni amalga oshiradi.
Shu narsa diqqatga sazovorki, U.Tomas o‘z maqsadlarini statistik belgilash
haqida gapiradi. Fizika, biologiya va iqtisodiyotda dinamik qonunlar o‘rnini statistik
qonunlar egallashi determinizmning yangi, murakkablashtirilgan ko‘rinishi paydo
bo‘lishiga olib keldi. Tomas ehtimollikni statistik belgilash ham bashorat
ob’ektining xususiyatiga ko‘ra bizga to‘g‘ri kelmasligini qayd etadi. Ammo bu
fikrga qo‘shilish qiyin.
Taxminiy mo‘ljallar imkoniyatlar, ya’ni ehtimolliklar bilan ish ko‘radi va inson
u yoki bu voqeaning yuz berish ehtimoliga hech bo‘lmasa taxminiy baho berishga
moyil. Agar biron-bir odamning xulq-atvoriga ko‘p narsa bog‘liq bo‘lsa, bashorat
muallifi uni mumkin qadar aniqroq qilishga intiladi. Buning uchun u bo‘lg‘usi
sherigi haqida mumkin qadar ko‘proq ma’lumot olishga, uning oldingi xulq-atvorini
tahlil qilishga, shuningdek uning fikrlash jarayoniga mavjud barcha vositalar bilan
ta’sir ko‘rsatishga harakat qiladi. Ayni shu omil ilmiy induksiyani ommaviy
induksiyadan ajratish imkoniyatini beradi. Bu yerda aynan ilmiy induksiyaga xos
bo‘lgan turli vositalar: qarama-qarshi holatni izlash, sababiy bog‘lanishlarni izlash,
kuzatish va hatto eksperiment mavjud bo‘lishi mumkin. Agar ilmiy induksiya uchun
sharoitlar yetarli bo‘lmasa, o‘zaro aloqa ham cheklangan bo‘ladi. Sharoitlar
umuman mavjud bo‘lmagan taqdirda esa ijtimoiy arbob har qanday turdagi o‘zaro
aloqadan o‘zini tiyadi. «Birinchi uchragan» odamga ishonib chuv tushgan
individlarga jamoatchilik tanbehi beriladi.
Bizning bilimimiz eng avvalo taxminiy xususiyat kasb etadi va taxminiy
xulosalarimiz lozim darajada apodiktik emas, degan tezisning ilgari surilishi
tasodifiy bir hol emas. Uning ildizlari pragmatistlarning falsafiy ta’limotiga borib
taqaladi, pragmatistlar esa, o‘z navbatida, induktiv mantiq va taxminiy xulosalar
bilan uzviy bog‘langan nominalizm va empirizm an’anasiga tayanadi.
U.Tomasning fikrlariga deduksiya va induksiyani abduksiya bilan almashtirishni
taklif qilgan Pirs va Jeyms ta’limoti hech shubhasiz, kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Pragmatizm ko‘pincha amerikacha yo‘nalish sifatida tavsiflanadi. Uning asoschisi
Charlz Pirs inson harakatini «atrofida barcha falsafiy tushunchalar va konsepsiyalar
aylanadigan va shakllanadigan o‘q»qa aylantirgan. Ayni shu sababli bilish
faoliyatining tashqi borliqqa bo‘lgan munosabati haqidagi klassik masalalarni
o‘rganishdan voz kechilgan.
Pirs bilim haqida emas, balki ishonch haqida gapirishni taklif qiladi. Bunda u
ishonch deganda muayyan tarzda harakat qilish odatini tushunadi. U bilim va
bilmaslikni, haqiqat va ishtibohni emas, balki ishonch va shubhani bilish jarayonini
tavsiflovchi asosiy kategoriyalar deb hisoblaydi. Haqiqat umum ahamiyatiga molik
bo‘lgan, ya’ni tadqiqotchilarning cheksiz hamjamiyati tomonidan e’tirof etilgan
ishonchdir. Tushuncha o‘tmish nuqtai nazaridan emas, balki yuz berishi mumkin
bo‘lgan oqibatlari, ya’ni kelajak nuqtai nazaridan qaralishi lozim.
Yangi davrda mexanik sababiyat foydasiga voz kechgan maqsad tushunchasi
unga yana inson faoliyati tushunchasi sifatida qayta boshladi. Fallibilizm (xatolilik)
tamoyili: inson bilimlari voqelik bilan mutlaqo muvofiqlik holatiga, ya’ni mutlaq
haqiqatga hech qachon erishmaydi. Mutlaq haqiqat bilish jarayoniga yo‘l
ko‘rsatuvchi va unga tuzatishlar kirituvchi yetakchi g‘oyadir.
7.3.Kundalik amaliyotning takroriyligi va davomiyligi.
Jamiyatning rivojlanish jarayoni chiziqli xususiyat kasb etgan taqdirda, kelajak
o‘tmishning davomi bo‘lishi ham mumkin. Biz o‘tmish, hozirgi zamon va kelajakni
o‘z mulohazamizda, ya’ni diskursda birlashtiramiz. M.Fuko diskurslarni geterogen,
ya’ni birlashtirib bo‘lmaydigan narsalar va hodisalarni birlashtirish usullari
sifatida o‘rganadi. Diskursni tahlil qilishning tartibga solish tamoyillari orasida
Fuko quyidagilarni ajratadi: voqea tushunchasi, seriya tushunchasi, muntazamlik
tushunchasi va imkoniyat sharoitlari tushunchasi. Voqea ijodga qarama-qarshi
qo‘yiladi, seriya yagonalikka qarama-qarshi qo‘yiladi, originallik o‘rniga
muntazamlik, ifoda o‘rniga – imkoniyat sharoiti paydo bo‘ladi.
Shu tariqa odatdagi tushunchalar g‘ayritabiiy narsalar va hodisalarni
tushuntirishga asos bo‘ladi. Avval tarixda shaxsning roli haqida va inson
imkoniyatlari doirasini kengaytirgan buyuk allomalar haqida mulohaza yuritgan
bo‘lsalar, keyinchalik tarix va jamiyatni, siyosiy, iqtisodiy va huquqiy institutlarni,
madaniy qadriyatlarni yaratuvchi xalq ommasining roli haqida ko‘proq gapira
boshladilar. Fuko g‘oyalar tarixi misolida madaniyatda mazmunning amal qilish
jarayoniga yangicha nuqtai nazarni taklif qildi. Ammo ayni shu mantiqni ijtimoiy
munosabatlarning shakllanishiga tatbiq etish ham o‘rinli bo‘ladi. Diskurs so‘zlar va
narsalarni alohida yo‘l bilan bog‘laydi, belgilar va ularning ifodalari o‘rtasidagi
munosabatlarning andozalarini belgilaydi.
Mishel Fuko (1926 – 1984) –fransuz strukturalizmi namoyandalaridan biri.
Asosiy asarlari: «So‘zlar va narsalar», «Bilim arxeologiyasi», «Nazorat qilish va
jazolash», «Seksuallik tarixi».
Fuko ijodida uch davr: 60-yillar – «arxeologik» (bilim arxeologiyasini
o‘rganish); 70-yillar – «genealogik» (hokimiyat genealogiyasini o‘rganish); 80-
yillar – «estetik» (mavjudlik estetikasini o‘rganish) davrlari farqlanadi.
Fuko o‘z ijodi markaziga tilni qo‘yadi va uni so‘zlashuvchi odamlarga bog‘liq
bo‘lmagan, ontologik nuqtai nazardan bazis xususiyatini kasb etadigan muayyan
borliq sifatida o‘rganadi. Tilni o‘rganishda mazkur darajaga ko‘tarilish uchun
tushunchalarning
konkret
mazmunini
«qavsdan
tashqari»da
qoldirib,
«reduksiyalash»ni amalga oshirish talab etiladi. Natijada tildan materialdagi
farqlar bilangina bog‘liq bo‘lgan va nutqda borliqning mutlaq sharti
hisoblanadigan «sof struktura»gina qoladi. Shundan kelib chiqib, Fuko
madaniyatning tarkibiy tuzilishi va asosiy qatlamlarini aniqlash maqsadida uning
rivojlanishi tarixiy jarayonini tiklashga qo‘l urdi.
Ijodning birinchi davrida uning bosh maqsadi – bilish va madaniyatning tarixan
o‘zgaruvchan asoslarini o‘rganuvchi fan – bilim arxeologiyasini tuzish. Mazkur
