KURS ISHI O‘QISH DARSLARIDA ERTAK O’TISH USLUBIYOTI. MUNDARIJA Kirish I. BOB. O’QISH DARSLARIDA ERTAK MAVZULARINING MAQSAD, VAZIFALARI VA TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI. 1.1. Kichik yoshdagi o`quvchilaming ertakni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari 1.2. Boshlang`ich sinflarda ertakni tahlil qilishning metodik shartlari 1.3. Ertak ustida ishlash II. BOB. ERTAKLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO’RA O’RGANISH. 2.1. Ertakni o’qish metodikasi 2.2. Maktab yoshidagi o’quvchilarga ertak janrini o’qitish usullari 2.3. Ertak janrining o’ziga xos xususiyatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ertaklar bilan o`qitish bolajonlar uchun juda juda qiziq bo`ladi.Bolaning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni ta`minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq о`z ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon nutq bola til boyligini qanchalik о`zlashtirganligining kо`rsatkichi hisoblanadi, u bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi. Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini о`zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari о`rganiladi va uning negizida bolalarga monologlarning turli xillarini о`rgatish metodikasi yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bо`yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan kо`ra yanada aniqroq mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qо`ydi. Ravonlikning asosiy kо`rsatkichi sifatida sо`zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о`rtasida zarur aloqa vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо`g`ri tqobiliyatini shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о`qitishni ularning yuqori darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta`minlash, til qobiliyatlarini shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо`llarini topish borasida faol ish olib bormoqdalar. Nutqni о`qitishning nazariy va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang`ich pozitsiyalarga ega: - ta`lim maktab yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega; 2 - nutqni о`rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar tо`g`ri kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir; - nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bо`lishi kerak, xususan: ona tilini о`zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qо`shilishi, о`quv sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim; - о`qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan о`zaro hamkorligining xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bо`lgan muloqot shakli bilan belgilanishi lozim; - til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha komponentlarini: undov-motivatsiya, yо`naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini hisobga olgan holda ish olib borish zarur; -nutqni о`qitish bolalarning tilni о`rganish bо`yicha mustaqil faoliyatiga asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog`liq bо`lishi kerak. Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni о`qitish muammosini ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda olib borilmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: -nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy о`rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani о`zlashtirishining murakkab, kо`p omilli jarayonidir; -nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas; -bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, о`ziga xosliklarini bilishi, nutqiy rivojlantirishning о`ziga xosliklarini kо`ra olishi va bolaning 3 individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta`sir kо`rsatishning eng samarali yо`llarini tanlashi lozim. Kurs ishi maqsadi: o`qish darslarida ertak o`qishni tashkil etishning amaliy- nazariy asoslari. Kurs ishi vazifalari: —mavzuga oid adabiyotlarni o`rganish, uning o`rganilganlik darajasini aniqlash; —kurs ishning nazariy va amaliy asoslarini belgilash; —o`quvchilarining real bilish imkoniyatlarini tahlil qilish; —darslarda mustaqil fikrlash kontseptsiyasini asoslash va o`qish taʼlimi mazmuniga mos biluv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish; —biluv topshiriqlari tizimini taʼlimga tatbiq qilish va uning samaradorligini o`rganish. 2-sinf o`qish darslarida ertak o`qitishda biluv topshiriqlari va ijodiy mashqlarni amaliyotga tatbiq qilish tamoyillari, vositalari asoslandi. kurs ishida o’quvchilarning o`qish darslarida ertak o`qishni hamda mustaqil ishlarini tashkil etish muammosi alohida mavzu sifatida ajratilib, uning vositalari, samaradorligi, o`quvchilar o`zlashtirishining sifatini yaxshilashdagi o`rni ilk bor o`rganildi. Kurs ishining obyekti: Boshlang'ich sinflarda o’qish fanidan ertak o’tish o'quv jarayonini tashkil etish. Kurs ishining predmeti. Mavzu bo`yicha o’quvchilarga ma`lumotlar berish va mavzuni mustahkamlash. 4 I. BOB. O’QISH DARSLARIDA ERTAK MAVZULARINING MAQSAD, VAZIFALARI VA TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI. 1.1. Kichik yoshdagi o`quvchilaming ertakni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari. Boshlang`ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida kichikyoshdagi o`quvchilaming badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos olimlaming tekshirishlaridan ma`lum bo`lishicha, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni emotsional-estetik his etish ham kiradi.Badiiy asami yaxshi idrok etish uchun uni tushunishning o`zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo`lib, asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o`z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o`quvchilaming adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari o`rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo`lishlari aniqlangan: 1. Adabiy qahramonga emotsional munosabat. 2. Elementar tahlil qilish. Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o`quvchilar o`z shaxsiy va axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik yoshdagi o`quvchilarda chegaralangan bo`ladi, albatta.Ular axloqiy sifatlardan botirlik, to`g`rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko`p ishlatadilar. Qahramonlaming boshqa sifatlarini tasvirlash uchun ulaming so`z boyliklari yetishmaydi. O`qituvchining vazifasi o`quvchilar bilan asarni tahlil qilib, ular nutqiga personajlarning axloqiy, intellektual, emotsional sifatlarini tasvirlovchi so`zlarni kirita borishdan iborat. Bu adabiy qahramonlaming xarakterini yaxshi yoritish shartlaridan biri hisoblanadi. Asardagi qahramonlaming xarakteri ulaming axloqiy sifatlarini anglash asosida tushuniladi. 5 Bunda qahramonning nima qilishi emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida ko`proq ishlash lozim.O`qish darslarida o`qilayotgan asarning ongli o`zlashtirilishini ta`minlashda o`quvchilaming psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini tushunish o`rtasida puxta sintez yo`q bo`lgani uchun ular o`qishda xatoga yo`l qo`yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi.To`g`ri o`qish so`zning uzun-qisqaligiga, o`quvchining so`z boyligiga, ya`ni so`zning leksik ma`nosini qanchalik bilishiga hamda so`zning bo`g`in va morfemik tarkibiga bog`liq. O`quvchilar ko`pincha quyidagi sabablarga ko`ra xatoga yo`l qo`yadilar: 1. So`zni talaffuz qilish bilan uning ma`nosini tushunish o `rta sida puxta sintez bo`lmagani uchun bola so`zning oldin tovush tomonini ko`radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So`zning ma`nosini esa e`tibordan chetda qoldiradi. 2. So`z ko`p bo`g`inli bo`lib, bola uni oldin eshitmagan bo`lsa, xatoga yo`l qo`yadi. 3. So`zning ma`nosini bilmaslik tufayli xatoga yo`l qo`yadi. 4. Tez o`qiyman deb xatoga yo`l qo`yadi. 5. To`g`ri o`qish yorug`likka va yorug`likning tushishiga ham bog`liq. 6. Undosh tovush so`zning o`rtasida va oxirida kelgan yopiq bo`g`inli so`zlarni o`qishda qiynaladilar. Xato o`qishning oldini olish uchun quyidagilar e`tiborga olinadi: 1. Matnni o`qitishdan oldin undagi o`qilishi qiyin so`z, birikma va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so`zlarni bo`g`inlab o`qilishini mashq qildirish. 2. Matnni o`qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan so`zlaming lug`aviy ma`nosini tushuntirish. So`z ma`nosini izohlash usullarini aniqlash. 6 3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish. 4. Matnni diqqat-e`tibor bilan o`qishlari uchun sharoit yaratish. 5. Oldin ichda o`qitish, so`ng ovoz chiqarib o`qitish. 6. O`qitishda o`quvchilaming individual xususiyatlarini hisobga olish, ya`ni matnni oson, o`rtacha qiyinlikda va qiyin o`qiladigan o`rinlarini belgilab olib, unga kuchi yetadigan o `quvchilarga oldindan taqsimlab berish. 7. O`quvchilarning o `qishini muntazam tekshirib turish. 8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to `g`ri tuzatish yo`lini aniqlash. 9. O`quvchilarni xato qilish mumkin bo`lgan o`rindan ogohlantirib turish. 10. Xatcho`pdan foydalanish. 11. Xato o`qish o `quvchining shaxsiy ko`ruv sezgisiga bog`liq bo`lsa, bu jihatni ham hisobga olish. O`qituvchining tuzilishi murakkab so`zlarni oldindan xattaxtaga yoki kartonga bo`g`inlarga bo`lib yozib qo`yib, o`quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda o`qitishi yaxshi natija beradi. O`quvchilar yo`l qo`ygan xato ikki xil yo`l bilan tuzatiladi: 1. O`quvchi so`z oxiridagi qo`shimchani noto`g`ri o`qisa, uni o`qishdan to`xtatmasdan xatoni to`g`rilash mumkin. 2. Xato o`qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o`qitish usulidan foydalaniladi. Bunda o`quvchiga o`qigan matni yuzasidan savol berilsa, o`quvchi e`tiborli bo`lib qayta o`qiydi. Tez o`qish. Tez o`qish me`yoriy tezlikda o`qish bo`lib, bunda o`qish sur`ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O`qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o`sib borishi lozim. O`qilayotgan asar mazmunini o`zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok etishni ta`minlaydigan o`qish tez o`qish deyiladi.O`qish sifatlarini yaxshi o`zlashtirgan holda o`quvchilaming o`qish sur`ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og`zaki nutq tempiga to`g`ri keladigan o`qish sur`ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o`ta tez ham, o `ta sekin o`qish ham matn mazmunini o`zlashtirishni qiyinlashtiradi. O`qish tezligi bir daqiqada o`qiladigan so`zlar soni bilan belgilanadi. 2005-yilda e`lon qilingan o`qish 7 dasturida 1-sinfning 2-yarim yilligida o`qish sur`ati 20—25 so`z (notanish matnni o`qish tezligi ham 20—25so`z); o`quv yili oxirida 25—30 so`z; 2-sinfning 1-yarim yilligida matnni o`qish tezligi 30—35 so`z; 2-yarim yilligida 40—50 so`z; 3- sinfning 1-yarim yilligida 60—70 so`z; 2-yarim yilligida 70—80 so`z; 4-sinfning 1-yarim yilligida ichda ovozsiz 110—130 so`z, ovozli o`qishda 90—100 so`z deb belgilangan. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so`zli matnni o`qisa, undagi 200 ta so`zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo`g`inlab o `qisa, uning diqqat markazida so`z emas, bo`g`in bo`ladi. Natijada u so`zlarni eslab qola olmaydi9. Bu 4-sinf o`quvchilarining o`qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so`zdan 100 so`zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko`rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4- sinfda bir daqiqada 170—180 ta so`z o`qiydigan o`quvchilar ham bor. O`qish tezligi to `rt yil davomida to `g `ri va ongli o`qish bilan bog`liq holda asta ortib boradi.O`qish tezligini tekshirganda o`qituvchi o`qiladigan materialning xarakterini, ya`ni g`oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so`z va gaplaming tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o`qishning to`g `ri va ongli bo`lishini hisobga oladi. O`quvchilaming o`qish tezligi har xil bo`ladi, albatta. O`qituvchining vazifasi barcha o`quvchilaming o`qish tezligini, iloji boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O`qish sur`atini oshirishda tez aytishlarni, maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o`qishni mashq qilish kabilar samarali usullardan hisoblanadi.Ongli o`qish. Ongli o`qish yaxshi o`qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o`qish o`qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g`oyaviy yo`nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o`qish,shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o`z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o`qish o`z navbatida, o`quvchilaming zarur hayotiy tajribasiga, so`zning leksik ma `nosini, gapda so`zlaming bog`lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog`liq. Hozirda ongli o`qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki ma`noda: birinchidan, o`qish jarayonini egallashga nisbatan o`qish texnikasi ma`nosida, ikkinchidan, keng ma`nodagi o`qishga nisbatan o`qish sifatlaridan biri ma`nosida qo`llanadi. Matnni ongli o`qish uchun o`quvchilar to`g`ri, me`yorida o`qishni egallagan bo`lishlari va o`qish jarayonida 8 qiynalmasligi talab etiladi. O`quvchilar matnni ongli o`qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o`qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi. O`qituvchi ongli o`qishni matnni ifodali o`qishga (agar ovoz chiqarib o`qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to`g`riligiga, asar voqealari va qahramonlaming xatti-harakatiga bildirgan munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o`qish va ifodali o`qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o`xshamaydigan o`qish sifatlaridir. Ifodali o `qish. Ifodali o`qish intonatsiya — ohang yordamida asarning g`oyasi va jozibasini to`g`ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. “Ifodali o`qish adabiyotni aniq va ko`rgazmali o`qitishning dastlabki va asosiy shaklidir” , deb ta `kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova10. Demak, “Ifodali o`qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emotsionalligini intonatsiya orqali o`quvchilarga ko`rgazmali qilib ko`rsatishdir. Ifodali o`qishning asosiy tamoyili o`qiladigan asar g`oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir”. “Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og`zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg`u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past- balandligining yig`indisi”dir. Bu elementlar bir-biriga ta`sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini, g`oyasini, qahramonlaming turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi. O`quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat: 1. Nutq jarayonida nafasni to`g`ri olish va to`g`ri taqsimlay bilish. 2. Har bir tovushning to`g`ri artikulatsiyasi va aniq diksiya (burro gapirish) malakasini egallash. 3. Adabiy talaffuz me`yorlarini egallash. Bu shartlar faqat ifodali o`qishgagina emas, balki ifodali nutqqa,ya`ni ertak qilishga ham taalluqlidir. O`quvchining har qanday og`zaki ertaksi ifodali bo`lishi zarur. Ifodali o`qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy 9 bog`lanadi. Shuning uchun o`qituvchi bolalaming ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o `z nafasini boshqara olish va ovozdan to`g`ri foydalanishga o`rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O`quvchilar matn mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o`qish (gapirish)ga, nutqda tez, o`rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg`uni ifodalashga o`rganadilar. Ifodalio`qishga o`rgatishda o`quvchilar pauza va logik urg`u bilan ham tanishtiriladi.Ifodali o`qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo`linadi: 1. Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti- harakatini tahlil qilish, asarning g`oyasini belgilash, ya`ni asarning g`oyaviy- mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish. 2. Matnning qaysi joyida to `xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg`uning o `rnini, o`qish tempini belgilab olish. 3. O `qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan voqea- hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodalay olish uchun matnni qayta o`qish.Asarning mazmuni va g`oyaviy yo`nalishini tahlil qilish ifodali o`qishga o`rgatish bilan bog`lab olib boriladi. Ifodali o`qishga o`rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif ertak qilgan voqealarga o`z munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O`quvchilarda ifodali o`qish malakasini shakllantirish uchun asarni o`qituvchining ifodali o`qishi muhim ahamiyatga ega. O `qish turlari Boshlang`ich ta `limda o`qishning uch turidan foydalaniladi: 1. Ovozli o`qish. 2. Ichda o`qish. 3. Shivirlab o`qish. 10 Ovozli o`qish ovozga asoslangan o`qish bo`lib, undan ta `lim jarayonida keng foydalaniladi. Ovozli o`qishning yakka, jo `r va rollarga bo`lib o`qish usullari mavjud. Yod aytish ham ovozli o`qishning bir shaklidir.Ichda o`qish ham tovushga asoslangan, lekin unda ovozsiz o`qiladi. Shivirlab o`qish yarim ovoz bilan o`qishdir. Malakali kitobxon o`qishning har uch turini bilish zarur.Ovozli o`qishning ham, ovozsiz ichda o`qishning ham, shivirlab o`qishning ham o`z qo`llanish o`rni va afzalliklari hamda kamchiliklari bor. Masalan, 2-sinf o`quvchilari ichda o`qiganda kam so`z o`qiydi,so`zning ma`nolarini tushunmay qoladi, o`qiganlarining mazmunini to`liq o`zlashtira olmaydilar. Psixologik izlanishlar shuni ko`rsatadiki, o`qishni endi o`rganayotgan o`quvchilar o`qilayotgan matnni tushunib borishlari nchun eshitish sezgisiga ham e `tibor qaratganlar. Ikkinchidan, 4-sinf o`quvchilarida o`qish ko`nikmalari yaxshi shakllanmagani uchun ichda o `qish jarayonida ayrim so`zlarni noto`g`ri o`qish natijasida uning ma`nosini tushunmaganlar. Shularni nazarda tutgan holda, 4-sinflarda ovozli va shivirlab o`qishdan foydalaniladi.3-4-sinflarda ovozli o`qish bilan birga ichda o`qishdan ham foydalaniladi. Bu sinflarda ichda o`qish ancha samarali bo`ladi, lekin bunda ichda o`qish mexanik o`qishga aylanmasligi kerak. Ichda o`qish biror maqsadga yo`naltirilishi, ya`ni quyidagicha turli topshiriqlar asosida ichda o`qitilishi lozim: — She`rni ichingizda o`qib, ifodali o`qishga tayyorlaning. — Ichda o`qing, ma`nosi tushunarsiz so`zlarni aniqlab, lug`at daftaringizga yozing. Lug`atdan foydalanib, ularning ma`nosini izohlashga harakat qiling. — Ertakni ichingizda o`qib, uni qismlarga bo`ling. — Ichingizda o`qib, ovoz chiqarib to`g`ri o`qishga tayyorlaning. — Ichingizda o`qing. Tabiatning ko`rinishi tasvirlangan o`rinni toping. Bu kabi topshiriqlar sinfdan sinfga o`tgan sari murakkablashib boradi. Bunda o`quvchilaming asarni qanchalik idrok etganliklari tekshirilib borilishi zarur.Ichda o`qishda o`qituvchi o`quvchilar o`qishidagi kamchiliklami aniqlay olmaydi. Bu undan foydalanishni cheklab qo`yadi. —Ichda o`qishning afzalliklari quyidagilar: 11 1. Bir vaqtning o`zida butun sinf o`quvchilari o`qiydi. 2. O`quvchilarda asar matni ustida mustaqil ishlash ko`nikmalari takomillashadi. 3. O`qituvchi har bir o`quvchining mustaqil ishlash jarayonida o`zlashtirish darajasini aniqlaydi. 4. Ichda o`qishda ongli o`qishga talab va e`tibor kuchayadi. —Ovozli o`qishning afzalliklari quyidagilar: 1.O`qituvchi o`quvchilaming xato va kamchiliklarini, o`qish ko`- nikmalarini aniqlay oladi 2. Kichik yoshdagi o`quvchilar ovoz chiqarib o`qisalar, matn mazmunini tez tushunib oladilar. 3. Ovozli o`qishdan kitobxon estetik zavq oladi. 4. Ovozli o`qishda ifodalilikka katta e `tibor beriladi. 5. Ovozli o`qish o`quvchilar lug`atini boyitish va nutqini o`stirishda katta ahamiyatga ega. Shivirlab (yarim ovozli) o`qish darsning tashkiliy qismlarida, 0`qituvchi sinf jurnali bilan mashg`ul paytda yoki o`quvchilami darsga tayyorlash bosqichlarida o`tkaziladi. Maktabda o`qishning bu uch turi almashtirib turiladi. 1- 2-sinflarda ovozli va shivirlab (pichirlab) o`qishdan ichda o`qishga o`tilsa, 3-4-sinflarda ichda o`qishdan ovozli o`qishga o`tiladi. 3-4-sinflarda o`qish turlaridan foydalanishda chegara qo`yilmaydi. Boshlang`ich sinflarda o`qishning hamma turiga bir xil talab qo`yiladi, ya`ni o`qish to `g `ri bo`lishi, tez, ongli va ifodali bo`lishi zarur. 12 1.2. Boshlang`ich sinflarda ertakni tahlil qilishning metodik shartlari . Bu shartlarsiz biz o`z maqsadimizga aslo erisha olmaymiz.Shu sababdan biz bu qism qo`shishni xoladik.Zamonaviy maktab oldiga qo`yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi o`quvchilar umumiy rivojlanishining o`sganligi, psixologiya va xususiy metodika sohasidagi yutuqlar sinfda o`qish mazmuni va o`qitish metodlariga o`zgartirish kiritishni talab etmoqda. Shularga bog`liq holda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o`qilgan matn yuzasidan o`z fikrini bayon qilish ko`nikmasini o`stiradigan mashqlar ko`paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar ustida ishlanadigan bo`ldi, asar g`oyasi va obrazlarini tushuntirishda o`quvchilaming mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq turlaridan, ta `limda texnika vositalaridan va ilg`or pedagogik texnologiya usullaridan ko`proq foydalanila boshlandi va hokazo. XX asrning 60-yillarida yaratilgan maktab dasturida kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko`nikmalari belgilab berildi, shuningdek, 1-4-sinflarda o`qish malakasiga qo`yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asming 70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati jihatidan hayotga yaqinlashtirilgan o`qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta `lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. 1999-yil boshlang`ich ta `limning ham “Davlat ta `lim standart”i yaratildi, o`quv dasturlari yangilandi. 2005-yil tajriba-sinov natijalari hisobga olinib, davlat ta `lim standartlari va o`quv dasturlari qayta ko`rib chiqildi, “O`qish kitobi” darsliklari ham yangilandi. O`zbek maktablarida taniqli rus metodist-olimlari T. G. Ramzayeva,M. S. Vasileva, V. G. Goreskiy, К. T. Golenkina, L. A. Gorbushina,M. I.Omorokova, E. A.Nikitina, N. S. Rojdestvenskiy, o`zbek olimlaridan A. Zunnunov, K. Qosimova, Q. Abdullayeva, S.Matchonov, M.Yusupov, M.Umarova, X. G `ulomova kabilar ishlab chiqqan takomillashgan sinfda o`qish metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda. 13 Eng muhim joylari shu bo`lsa kerak. Boshlang`ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida tahlil qilinadi: 1. Asar mazmunini tahlil qilish va to`g`ri, tez, ongli, ifodali o`qish malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini tushuntirishga oid topshiriq o`qish malakalarini takomillashtirish topshirig`i ham hisoblanadi). 2. Asarning g`oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, sujet chizig`i, kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o`quvchilaming shaxs sifatida umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog`lanishli nutqining o`sishi (lug`atining boyishi va faollashishi) ni ta `minlaydi. 3. O`quvchilaming hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi. 4. Sinfda o`qishga o`quvchilaming bilish faoliyatini faollashtirish, atrof- muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi. Asarni tahlil qilishda hisobga olish zarur bo`lgan muhim omillardan biri uning o`quvchilarga hissiy ta`siridir. O`quvchilar muallifning asosiy fikrini tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil qilish o`quvchida fikr qo`zg`atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd etgan dalillarga to`g`ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning estetik qimmati, badiiy go`zalligi ham alohida qayd qilib o`tiladi. O`qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o`qishni to`g`ri uyushtirish uchun o`qituvchi badiiy asarning o`ziga xos xususiyatlarini, ta `limning turli bosqichlarida o`qish jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o`quvchilaming matnni idrok etish va o`zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur. 14 1.3. Ertak ustida ishlash. Kitob o`qish dunyodagi eng kuchli insonlardan biri bo`lish uchun juda zo`r imkon manbaiidir.Ayniqsa tanlab ularni mutolaa qilish yanayam muhimdir. Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o`qituvchi badiiy asarning san`at asari sifatida o`ziga xos xususiyatlari va o`quvchilamintayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.Badiiy asarda barcha qismlar (g`oyaviy asos, kompozitsiya, sujet,tasviriy vositalar) o`zaro bog`liq bo`ladi. Sujet rivoji asosida asar qahramonlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o`qish va idrok etishni talab etadi.O`quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o`rgatish ularda adabiyestetik tahlil malakasini shakllantirish va o`stirish orqali ta’lim-tarbiya berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg`otadi. Asar tahlili o`qituvchidan o`quvchilar faoliyatini ma`lum maqsadiga yo`naltirishni taqozo qiladi. “Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asarda ifodalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o`quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratishdan iboratdir. O`quvchilaming yozuvchi oldinga surgan g`oya, muammolarni to`liq tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlami tarbiyalashdagi vazifasini amalga oshirib bo`lmaydi” . O`quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma`noni chuqur o`rganishga yordam beradi. O`qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi masalalarni hal qilishi lozim: 1. Asar ustida ishlashning maqsad va mazmunini aniqlab olishi. 4. Asami qanday metodlar asosida o`rganishni aniqlashi. 5. O`quvchilar egallaydigan bilim, ko`nikma va malakalar doirasini belgilab olishi. Boshlang`ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo`linadi: Birinchi bosqich (birinchi sintez). 15 Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat. Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar rivojining bog`lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsion nuqta, yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat. Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlami taqqoslash va baholash, asarning g`oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san`at asari sifatida baholash(qanday ma`lumotlarga ega bo`ldik, asar nimaga o`rgatadi, muallif o`z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va ta `sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir. Ikkinchi sintezdan so`ng o`qilgan asarga bog`liq holda ijodiy xarakterdagi ishlar o`tkaziladi. Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o`quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir.Badiiy asarni o`qishga tayyorgarlik Asarni o`qishga kirishishdan oldin o`quvchilarni badiiy asarni o`qishga tayyorlash lozim bo`ladi. Chunki o`quvchilar asar mazmunini to `g `ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma`lum tasawurga ega bo`lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o`tkaziladi.Ma`lumki, sinfda o`qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. O`quvchilarni matn bilan tanishtirish o`qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma`lumot berish,o`quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea- hodisalami idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko`p ma`noli so`zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalami izohlash kabi masalalarni o`z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo`lsa, tabiat qo`yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o`qish muvaffaqiyat ini ta `minlashga xizmat qiladi.Matn bilan dastlabki tanishuvdan so`ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda o`quvchilaming faolligini oshiradi: 16 1. Ertakdagi qaysi epizodni qiziqarli deb о `ylaysiz ? 2. Ertak qahramontaridan qaysi birining xatti-harakaUni ma`qullaysiz? Qaysi birining fe`l-atvori, o`zini tutishi sizga yoqmadi? 3. Hayotda shunday kishilami uchratganmisiz? Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar: 1. O`quvchilaming asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasawurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta `sir etadigan yangi ma`lumotlar berish, badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o`quvchilaming o`z hayotida kuzatganlari bilan bog`lay olishlariga sharoit yaratish. 2. Yozuvchining hayoti va ijodiga qiziqish uyg`otish. Masalan, 4-sinfda Zafar Diyorning hayoti va ijodi haqida quyidagicha ma`lumotlar berish mumkin: Zafar Diyor Namangan viloyatining Chust tumanida tug`ilgan. Ota-onasi dehqon bo`lgan. Ular kambag`allikda kun kechirishgan. Zafar Diyor to `rt yoshga to`lganda uning oilasi Toshkentga ko`chib keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi. Shoirning o`zi esa eski maktabda o`qiydi. Keyinchalik Toshkentdagi 7-bolalar uyida tarbiyalanadi.Shoirning birinchi she`rlar to`plami 21 yoshida bosilib chiqadi. 3. O`quvchilarni asarni hissiy idrok etishga tayyorlash. 4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so`zlaming lug`aviy ma`nolarini tushuntirish. Tayyorgarlik ishlarini bunday uyushtirish o`quvchilaming o`qishga bo`lgan qiziqishlarini ham oshiradi.O`qituvchi ertaksi. Bu metod asar muallifi haqida ma’lumot berishda eng samarali hisoblanadi. Asar muallifi shoir va yozuvchilar haqida so`zlab berilayotganda ulaming portretlari, bolalar uchun yozgan asarlari namoyish etilsa, o`quvchilaming muallif ijodiga qiziqishlari ortadi. Boshlang`ich sinfda shoir, yozuvchilarning o`z tilidan o`qigan asarlari yoki ular haqida boshqalar aytgan fikrlami magnit tasmasidan eshittirilsa yoki video tasmadan ko`rsatilib, unga o`qituvchi ertaksi qo`shilsa, darsning samaradorligi yanada oshadi. 17 II.BOB. ERTAKLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO’RA O’RGANISH. 2.1. Ertakni o’qish metodikasi. Xalq og'zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o'qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta'sirchanligi, o'tkirligi, ma'nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko'pchiligida real hayot tasviri sarguzasht elementlar bilan qo'shilib ketadi. Ertakning o'tkir, maroqli sujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g'oyaviy yo'nalishi, unda ezgulik kuchining — yaxshilikning doimo g'alaba qilishi bolalarni o'ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil so'z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta'sirchanligi, ifoda vositalariningjonliligi, bolalar uchunjuda qiziqarliligidir. Ertakda qatnashuvchilar ko'pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo'lgan yovuz, baxil, ochko'z kishilar timsoli boiadi. Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o'quvchilar unda to'g'rilik, halollik g'alaba qilganidan, kambag'al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya'ni yaxshilik, ezgulik ro'yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo'lishini istaydilar. Masalan, „Halollik" ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag'allarga yordam ko'rsatish, o'z mehnati bilan hayot kechirish bo'lib, bu hatto butun xalq istagi ekanligi g'oyasi ilgari surilgan bo'lsa, “Hiylagarning jazosi" ertagida (4-sinf) soddadilning to'g'riligi hiylagarning makri ustidan g'olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi g'oyasi ilgari surilgan. Har ikki ertak ham to'g'riso'zlilikning g'alabasi bilan yakunlanadi. Bunday g'alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan. Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholash ko'nikmasini o'stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g'alaba qozonishiga ishonch uyg'otadi. O'quvchilar ertakiii tahlil qilish jarayonida „ Kishilardagi qanday sifatlar 18 sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)", “Nima uchun?", nima uchun jazolandi? (yoki rag'batlantirildi?)", “Nima uchun ertakdagi ba'zi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordain beradi? (yoki ba'zilaridan yuz o'giradi?)" kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar. Boshlang'ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko'proq o'qitiladi. ,,Bo`rining tabib bo'lgani haqida ertak" (Anvar Obidjon), ,,Ko'zacha bilan tulki" kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o'qitiiadi va tahlil qilinadi. Ertak matni ustida ishlashda tanlab o'qish, savollarga javob berish, o'quvchilarning o'zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvoniarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma'lumki, kichik yoshdagi o'quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o'qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, sujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o'zaro munosabatlarini to'g'ri tasavvur etishga yo'naltiriladi. Bunda tanlab o'qish va qayta hikoyalashning ahamiyati katta. Masalan, “Odobli bo'lish osonmi?" (A. Obidjon) ertagining mazmunini o'zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o'qing. Sichqon- chaning ,,Odobli bo'lish uchun nimalar qilish kerak?" degan savoliga onasi qanday javob qaytarganligini so'zlab bering. 2. Sichqonchaning Mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o'rinni topib o'qing. Nima uchun ,,Shum Baroq" ko'zidagi yovuzlik birdaniga so'nadi? 3. Ecliki nima uchun Sichqonchani ,,Kam bo'lma" deb duo qiladi? Shu o'rinni topib o'qing. 19 Ertakni tahlil qiiishning oxirgi bosqichida ,,Ertakning sizga juda yoqqan joyini topib o'qing", ,,Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting", ,,Hayotingizda ertakdagi voqealarga o'xshash voqealar bo'lganmi?" kabi savol-topshiriqlar yordamida o'quvchilarning ertak xulosasini tushunislilariga erishiladi. Boshlang'ich sinf o'quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, ,,Davlat", ,,Ilm afzal", ,,Hiylagamingjazosi", ,,Hunarsiz kishi o'limga yaqin"kabi maishiy ertaklarni ham o'qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o'z hayotini hikoya qiladi, shu sababli o'quvchilar ertakni o'qigach, o'tmishdagi xalq hayotini, o'y-fikrlari va orzu-istaklarini bilib oladilar. Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar o'qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning hulq-atvori, ayrim xatti- harakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo'lgan munosabatlarini aytadilar va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertakni rollarga bo'lib o'qiydilar. 20 2.2. Maktab yoshidagi o’quvchilarga ertak janrini o’qitish usullari Ertak- o‘zbek xalq og‘zaki ijodining eng qadimiy va eng ommaviy janrlaridan biri. Fantastik xayolot hamda badiiy to‘qimalar asosiga qurilib, didaktik g‘oya tashuvchi og‘zaki hikoyalar ertak deb ataladi1 . Ertakning o‘tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g‘oyaviy yo‘nalishi, unda ezgulik kuchining – yaxshilikning doimo g‘alaba qilishi bolalarni o‘ziga tortadi. Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, u o‘quvchining milliy-ma’naviy sifatlarini shakllantirishda ma’naviy ong va xulq-atvor birligi bo‘lib xizmat qiladi. Bolalar ertaklar orqali o‘zligini anglash, yaxshi-yomon va adolatlilik-adolatsizlik, to‘grilik-egrilik nima ekanligini o‘rganib, uni hayotga tatbiq qilish, qadriyatlarni puxta o‘zlashtirish, badiiy estetik didlarini shakllantirish va rivojlantirish, ijodiy qobiliyati va ong-u tafakkurini o‘stirishni o‘rganadi. Shuningdek, ertaklarning asrlar davomida an’anaviy tarzda o‘rganilib kelinishi ushbu janrning bardavomligini va xalq og‘zaki ijodi namunalarining xalq orasidagi muhim ahamiyatini ko‘rsatib beradi. Ertaklar orqali o‘z-o‘zini tarbiyalashda 4 ta vazifa nazarda tutiladi: a) Bolaning o‘zida ijobiy xislatlarini taraqqiy ettirishga va o‘z xulq- atvoridagi yomon tomonlardan xalos bo‘lishga intilish; b) Bolaga o‘z shaxsiga tanqidiy munosabatda bo‘lishiga, o‘z xulq-atvoridagi xususiyatlarini diqqat bilan va oqilona tushuna olishida, o‘z kamchiliklarini yaqqol ko‘rishda, o‘z nuqsonlarini fahmlab olishida yordamlashish; c) o‘z-o‘zini tarbiyalash rejasini tuzishda, bola xulq-atvori hislatlarini qaysi xususiyatlarini taraqqiy ettirish, qaysisiga barham berish kerakligani aniqlash. d) Tarbiyachi o‘quvchining o‘z-o‘zini tarbiyalashiga xoslangan oqilona yo‘llarini aniqlashi. 21 Buyuk rus o‘qituvchisi K.D.Ushinskiy ertaklar haqida yuksak fikrda bo‘lib, u bolalar o‘rtasida ertaklarning muvaffaqiyati sababini xalq amaliy san’atining soddaligi va stixiyaliligi bolalar psixologiyasining bir xil xususiyatlariga mos kelishida ko‘rdi. Ma’lumki, Ushinskiyning pedagogik ideali aqliy va axloqiy- estetik rivojlanishning uyg‘un kombinatsiyasi bo‘lib, pedagogning qat’iy ishonchiga ko‘ra, xalq ertaklari materialidan ta’limda keng foydalanilsa, bu vazifani muvaffaqiyatli hal qilish mumkin. Ertaklar tufayli bola qalbida mantiqiy fikr bilan go‘zal she’riy obraz ulg‘ayadi, tafakkur taraqqiyoti fantaziya, tuyg‘u rivojlanishi bilan birga boradi. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinf o‘quv dasturiga turli ertaklar kiritilgani bejiz emas. Ertaklarni o‘qitishda uning matni ustida ishlash asosiy o‘rinlardan hisoblanib, unda tanlab o‘qish, savollarga javob berish, o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertakaytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, syujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri tasavvur etishga yo‘naltiriladi. Bunda tanlab o‘qish va qayta hikoyalashning ahamiyati katta. Masalan, “Tulkining jazosi” ertagining mazmunini o‘zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:  Tovuqlarning ayiqqa qilgan arzini o‘qing. Tulki qanday hiyla qilganligini so‘zlab bering.  Bo‘ri nima sababdan “Tulki o‘z ishini bilib qiladi” deganini izohlang.  Tulkini qanday qilib cho‘lga badarg‘a qilindi. Shu o‘rinni topib o‘qing. Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina emas, balki uni aytib berishga o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni o‘stiradi, bolalar nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi. Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida “Ertakda sizga juda yoqqan joyini topib o‘qing”, “Nima uchun aynan shu joyi 22 yoqqanini ayting”, «Hayotingizda ertakdagi voqealarga o‘xshash voqealar bo‘lganmi?» kabi savol-topshiriqlar yordamida o‘quvchilarning ertak xulosasini tushunishiga erishiladi. “Ona tilini o‘qitish metodikasi” darsligida hikoya va ertaklarni o‘rganish va o‘rgatish xususida so‘z olib borilgan bo‘lib, ertaklarni o‘rganish darslarining qurilishiga quyidagicha tartib berilgan: 1. Ertak bilan tanishtirish: a) o‘quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash; b) o‘qituvchining ertakni ifodali o‘qishi, yod aytib berishi va hok. 2. Ertakni o‘quvchilar qay darajada idrok etganliklarini aniqlash maqsadida qisqacha suhbat o‘tkazish. 3. Ertakni qismlarga bo‘lib o‘qish va tahlil qilish; undagi ayrim tasviriy vositalar, ma’nodosh so‘zlarni topish, lug‘at ishi (ayrim so‘zlar ma’nosini tushuntirish). 4. Ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o‘qish). 5. Ertakni so‘zlab berish. 6. Umumlashtiruvchi suhbat (ertak g‘oyasini ochish). 7. Ma’lum vazifa bilan ertakni qayta o‘qish (ijodiy va mustaqil ishlar). 8. Vazifani tekshirish va yakunlash. 9. Uyda ertakni o‘qib (yoki aytib) berishga tayyorlanish. Yuqoridagi tizimga mos o’quv jarayonini tashkil etish davlat ta’lim standartlariga muvofiq deb baholanib, aynan ertak janriga asoslangan mashg’ulotlar shu tartibda tashkil etilishi maqsadga muvofiq deb topilgan. Shuningdek, turli zamonaviy metodlar, xususan, ko‘rgazmali qurollar, zamonaviy aspektlar asosiga qurilgan hamda o‘quvchilar o‘zlari tomonidan sahnalashtirilgan tarzda tashkil etilgan darslar o‘z natijasini berib, bilim oluvchiar o‘rtasida ushbu janrga bo‘lgan munosabatni kuchaytirishi dars mashg‘uloti saviyasini oshishiga sabab bo‘lmoqda. 23