KURS ISHI O‘QISH DARSLARIDA HIKOYA O‘TISH USLUBIYATI MUNDARIJA KIRISH I BOB. O’QISH DARSLARINING MAQSAD VA VAZIFALARI, TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI 1.1 . KICHIK YOSHDAGI O’QUVCHILARNING BADIIY ASARNI IDROK ETISHDAGI PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI 1.2 . BOSHLANG’ICH SINFLARDA HIKOYANI TAHLIL QILISHNING METODIK SHARTLARI II BOB O‘QISH DARSLARIDA BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI HIKOYA HAQIDAGI TASSAVURLARINI UYG‘OTISH USULLARI 2.1. BOSHLANG’ICH SINFLARDA HIKOYA O’QISH VA UNING TAHLILIY METODLARI 2.2. OʻQISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA HIKOYANI TAHLIL QILISH ORQALI OʻQUVCHILAR NUTQINI OʻSTIRISH XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Prеzidеntimiz Shаvkаt Mirziyоyеv о‘qituvchi vа murаbbiylаr kunigа bаg‘ishlаngаn tаntаnаli mаrоsimdаgi nutqlаridа, “Bugun hаr bir о‘qituvchi vа tаrbiyаchi, оliygоh dоmlаsi tа’lim vа ilm – fаn sоhаsidаgi еng sо‘nggi ijоbiy yаngiliklаrni о‘quv jаrаyоnlаrigа tаtbiq еtа оlаdigаn, chuqur bilim vа dunyоqаrаsh еgаsi, bir sо‘z bilаn аytgаndа, zаmоnаmiz vа jаmiyаtimizning еng ilg‘оr vаkillаri bо‘lishlаri kеrаk. Bundаy ustоzlаr qо‘lidа tа’lim оlgаn fаrzаndlаrimiz biz оrzu qilgаn О‘zbеkistоnning yоrug‘ kеlаjаgini bunyоd еtishgа qоdir аvlоd bо‘lib kаmоl tоpаdi. Lеkin bu yuksаk nаtijаlаrgа еrishish uchun tа’lim tizimidаgi mаvjud muаmmоlаrni hаl qilishimiz lоzim”. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini hozirgi kun talablari asosida tayyorlashda “Ona tili o‘qitish metodikasi“ fani ham ustuvor vazifalarni bajarishda salmoqli o‘rinni egallaydi. Zamonaviy ta’limda ta’lim muassasalaridagi o‘qitish sifatini ta’minlashga qaratilgan tizimli islohotlar zamirida bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy mahorati, ularning zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish borasidagi zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan sanaladi. Kurs ishining maqsadi: o‘qish darslarida hikoya o‘qishni tashkil etishning amaliy-nazariy asoslari. Kurs ishi vazifalari: —mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganish, uning o‘rganilganlik darajasini aniqlash; —kurs ishning nazariy va amaliy asoslarini belgilash; —o‘quvchilarining real bilish imkoniyatlarini tahlil qilish; —darslarda mustaqil fikrlash kontseptsiyasini asoslash va o‘qish taʼlimi mazmuniga mos biluv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish; 2 —biluv topshiriqlari tizimini taʼlimga tatbiq qilish va uning samaradorligini o‘rganish. Boshlang`ich sinflarda hikoya o’rgatish va uni tashkil qilish ustida ishlash xususiyatlarini o‘rganish, taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining obyekti: boshlang’ich sinf o’qish darslarida hikoya o’qitish va uni tashkil qilish jarayoni ustida ishlash orqali o`quvchilar bilimini shakllantirish jarayoni. Kurs ishining predmeti: boshlang’ich sinf darslarida hikoya o’qitish tashkil qilish va uni o’tkazish mazmuni, vositalari, shakl va metodlari Kurs ishining tuzilishi vа hаjmi. Kirish, ikkitа bоb, xulоsа, fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr rоʻyhаtidan iborat. I BOB. O’QISH DARSLARINING MAQSAD VA VAZIFALARI, TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI 1.1 . KICHIK YOSHDAGI O’QUVCHILARNING BADIIY ASARNI IDROK ETISHDAGI PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI Boshlang’ich sinflarning o’qish darslari o’z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko’ra ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o’qish ta’limisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. O’quvchi matnni to’g’ri, tez, tushunib o’qish, mazmunini o’zlashtirish bilan ilk bor o’qish darslarida yuzlashadi. O’qish darslari orqali o’quvchilarning Davlat ta’lim standarti (DTS) talablari bo’yicha o’zlashtirishlari ko’zda tutilgan o’quv-biluv ko’nikma-malakalarida hamda bilimlarni egallashlariga yo’l ochiladi. Aynan o’qish ta’limida insonning, avvalo, o’zligini, qolaversa olamni anglashga bo’lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda „O’qish kitobi" darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o’rab turgan 3 olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do’stligi va tinclilik kabi turli mavzular bo’yicha atroflicha tushunchalar berishga mo’ljallangan badiiy, axloqiyta’limiy, ilmiy ommabop asarlar kiritiladi. O’qish darslari savod o’rgatish davrida o’quvchilarni bo’g’in, so’z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o’qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o’qish texnikasi egallangandan so’ng o’qish muayyan mavzular bo’yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi. Boshlang’ich sinf „O’qish kitobi" darsliklariga kiritilgan muayyan mavzular o’quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirishi, dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to’g’ri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi. Shunga ko’ra, o’qish darslarining yetakchi xususiyati o’quvchilarning savodxonligini ta’minlash bilan birga, o’quvchilarni milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi. Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’rganiladigan asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo’lib, ular ona tabiat, yil fasllari, xalq og’zaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. O’qish darslari uchun tanlangan mavzular o’quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo’yicha ham bilim va tarbiya berishni ko’zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko’zlangan maqsad o’zlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog’liq tuyg’ularni uyg’otishdir. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik kabi mavzular o’qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo’lib, 2-sinf „O ‘qish kitobi“dagi „Оnа уurtim-oltin beshigim" bo’limiga kiritilgan, “O’zbekistonim” {H. Imonberdiyev), “Istiqlol” (J.Jabborov), “O’lka” (E.Vohidov), “Yur tog’larga“ (U .Nosir), 3-sinfda “Ona bitta, Vatan yagona” bo’limidagi “Vatan haqida she’r” (A.Avloniy), “O’zbegim” (E.Vohidov), “Vatan mo’tabardir” (X .Davron), “Bilib qo’yki, seni Vatan kutadi” (T. Malik), 4-sinfda “O’zbrkiston — Vatanim manim” bo’limidagi “Serquyosh o’lka” (Z. Diyor), „Iqboli buyuksan“ (A. Oripov), 4 „Toshkentnoma" (M .Shayxzoda), ,,Xarira“ (N .Norqobil) kabi asarlar misolida atroflicha tahlilga tortiladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o’tmoshini, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug’ siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to’g’risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar o’quvchilarni faqat o’tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas’uliyatini teran anglashga ham yordam beradi. Ularda Vatanga muhabbat tuyg’usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o’tmishi haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida o’quvchilar o’tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo’ladilar, jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo’lsada, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada ayniqsa milliy istiqlol bilan bog’liq H. Imonberdiyevning, “O’zbekistonim”, J. Jabborovning „Istiqlol11(2-sinf), A. Rustamovning „Bayroq nima?“, A. Obidjonning “O’ktam” (3-sinf), S. Barnoyevning „Mangulikka tatigulik kun“, E. Malikovning „Assalom, Neksiya!“ (4-sinf) mavzusidagi asarlari yaqindan yordam beradi. Tabiatga oid mavzular yordamida o’quvchilar tabiatdagi o’zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday mavzudagi asarlar o’quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan to’g’ri munosabatga bo’lishga o’rgatadi. Tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashda tabiat bag’riga sayohat uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o’rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlili vatanning dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofilmlar namoyishi vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi. Umuman, „O’qish kitobi" darsliklaridagi barcha mavzular o’quvchilarga ta’lim -tarbiya berish bilan birga, ularning lug’atini boyitishga, og’zaki va yozma nutqini to’g’ri shakllantirish va nutq madaniyatini o’stirishga ham qaratiladi. Amaldagi „O’qish kitobi" darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o’tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan. Masalan, 1-sinfda o’rgatiladigan „Ajdodlarimiz — faxrimiz", „Пт ~ aql chirog’i “, 5 „Zumrad bahor“, „Kumush qish “ kabi mavzular 2—4-sinflarda ham davom ettirilgan. Bu esa o’quvchilarning oldingi bilimlarini to’ldiradi va boyitadi. Uzluksiz ta ‘limning boshqa bosqichlaridan farqli o’laroq, boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalarini shakllantirish, asar matni ustida ishlash ta ‘limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-ahloqiy, adabiy-estetik tarbiya bilan chambarchas bog’lab olib boriladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-barangligiga, poetik mukammalligiga, o’quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos olimlarning tekshirishlaridan ma’lum bo‘lishicha, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni emotsional-estetik his etish ham kiradi. Badiiy asarni yaxshi idrok etish uchun uni tushunishning o‘zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo‘lib, asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o‘z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari o‘rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo‘lishlari aniqlangan: 1.Adabiy qahramonga emotsional munosabat. 2.Elementar tahlil qilish. Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o‘quvchilar o‘z shaxsiy va axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik yoshdagi o‘quvchilarda chegaralangan bo‘ladi, albatta. Ular axloqiy sifatlardan botirlik, to‘g‘rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko‘p ishlatadilar. Asardagi qahramonlarning xarakteri ularning axloqiy sifatlarini anglash asosida tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida qo‘proq ishlash lozim. 6 O‘qish darslarida o‘qilayotgan asarning ongli o‘zlashtirilishini ta’minlashda o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur. Boshlang‘ich sinflarda to‘g‘ri, tez, ongli va ifodali o‘qishga o‘rgatish vazifasi o‘quvchilarda asarni tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirish bilan birga amalga oshiriladi. O‘qish malakalarini shakllantirish bilan matn ustida ishlashning o‘zaro bog‘liqligi asarni tahlil qilishga qanday yondashishni belgilab beradi. Badiiy asar ustida ishlashning ikkinchi bosqichi asar tahlilidir. Asarni tahlil qilishning asosiy yo‘nalishi matnning aniq mazmuni (voqealar va uning rivojlanishi)ni, kompozistiyasini, ishtirok etuvchi shaxslarning axloqi va xarakterli xususiyatlarini, asarning g‘oyasini aniqlash hisoblanadi. Asarni tahlil qilishning metodik shartlaridan biri asar mazmunini uning tasviriy- ifodaviy vositalari bilan bog‘liq holda qarashdir. Yana bir asosiy qoida asar ustida ishlash jarayonida ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda amalga oshirish hisoblanadi. Bu qoidalar asar ustida ishlashning asosiy yo‘nalishini belgilaydi, shuningdek, matnni tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar bajaradigan topshiriqlarni va muhokama qilish uchun ularga beriladigan savollarning xarakterini aniqlab olishga yordam beradi. O’qish malakalari deganda badiiy asar matnini to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qish tushuniladi. O’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O’qish malakasining sifatlari o’zaro bog’liq bo’lib, ularning asosi ongli o’qish hisoblanadi. O’quvchi matnni tez va to ‘g ‘ri o ‘qisa-yu, anglab o’qimasa yoki uning tez o’qishi natijasida boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to’g’ri o’qisa-yu, o’ta sekin o’qisa, nutq birliklari orasida to’xtamlarga e’tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to’g’ri o’qish ongli o’qishga xizmat qiladi, to’g’ri, tez va ongli o’qish esa ifodali o’qishning asosi hisoblanadi. Analitik bosqich savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi, bunda so’zni bo’g’in -harf tomonidan tahlil qilish va bo’g’inlab o’qish malakasi shakllantiriladi. Sintetik bosqich uchun so’zni sidirg’a o’qish xarakterlidir; bunda so’zni ko’rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so’z ma’nosini anglash bilan asosan mos keladi. 7 O’qish so’z ma’nosini idrok qilish bilan amalga oshadi. O’quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o’tadilar. Bundan keyingi yillarda o’qish avtomatlasha boradi. O’qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o’qish malakalarini takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’lsin. To’g’ri o’qish. To’g’ri o’qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan o’qish tushuniladi, ya’ni to’g’ri o’qish so’zning tovush-harf tarkibini, grammatik shakllarini buzmasdan, so’zdagi tovush yoki bo’g’inni tushirib qoldirmay, boshqa tovushni qo’shmay, harflar o’rnini almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so’zga urg’uni to’g’ri qo’yib o’qish hisoblanadi. M .Odilova va T.Ashrapovalar „Adabiy talaffuz me’yorlariga qo’yilgan barcha talablar to’g’ri o’qish ko’nikmasiga ham taalluqlidir", — deb ta’kidlaydilar. Rus metodisti Yakovleva to’g’ri o’qishga quyidagicha ta’rif bergan: „To’g’ri o’qish — bu materialning tovush tomonidan xatosiz va bir tekisda ravon nusxa ko’chirishdir". Demak, to’g’ri o’qish so’zning tovush tarkibini, grammatik shaklini buzmasdan adabiy-orfoepik me’yorlar asosida o’qishdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini tushunish o’rtasida puxta sintez yo’q bo’lgani uchun ular o’qishda xatoga yo’l qo’yadilar. Bu esa matn m azmunini tushunishni qiyinlashtiradi. To’g’ri o’qish so’zning uzun-qisqaligiga, o’quvchining so’z boyligiga, ya’ni so’zning leksik ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so’zning bo’g’in va morfemik tarkibiga bog’liq. O’quvchilar ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra xatoga yo’l qo’yadilar: 1. So’zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o ‘rtasida puxta sintez bo’lm agani uchun bola so’zning oldin tovush tomonini ko’radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So’zning ma’nosini esa e’tibordan chetda qoldiradi. 2. So’z ko’p bo’g’inli bo’lib, bola uni oldin eshitmagan bo’lsa, xatoga yo’l qo’yadi. 3. So’zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo’l qo’yadi. 4. Tez o’qiyman deb xatoga yo’l qo’yadi. 5. To’g’ri o’qish yorug’likka va yorug’likning tushishiga ham bog’liq. 6. Undosh tovush so’zning o’rtasida va oxirida kelgan yopiq bo’g’inli so’zlarni o’qishda qiynaladilar. 8 1.2 . BOSHLANG’ICH SINFLARDA HIKOYANI TAHLIL QILISHNING METODIK SHARTLARI Zamonaviy maktab oldiga qo‘yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar umumiy rivojlanishining o‘sganligi, psixologiya va xususiy metodika sohasidagi yutuqlar sinfda o‘qish mazmuni va o‘qitish metodlariga o‘zgartirish kiritishni talab etmoqda. Shularga bog‘liq holda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o‘qilgan matn yuzasidan o‘z fikrini bayon qilish ko‘nikmasini o‘stiradigan mashqlar ko‘paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar ustida ishlanadigan bo‘ldi, asar g‘oyasi va obrazlarini tushuntirishda o‘quvchilaming mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq turlaridan, ta limda texnika vositalaridan va ilg‘or pedagogik texnologiya usullaridan ko‘proq foydalanila boshlandi va hokazo. XX asrning 60-yillarida yaratilgan maktab dasturida kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko‘nikmalari belgilab berildi, shuningdek, 1-4-sinflarda o‘qish malakasiga qo‘yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asming 70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati jihatidan hayotga yaqinlashtirilgan o‘qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. 1999-yil boshlang‘ich ta limning ham “Davlat ta lim standart”i yaratildi, o‘quv dasturlari yangilandi. 2005-yil tajriba-sinov natijalari 9 hisobga olinib, davlat ta lim standartlari va o‘quv dasturlari qayta ko‘rib chiqildi, “O‘qish kitobi” darsliklari ham yangilandi. O‘zbek maktablarida taniqli rus metodist-olimlari T. G. Ramzayeva,M. S. Vasileva, V. G. Goreskiy, К. T. Golenkina, L. A. Gorbushina,M. I.Omorokova, E. A.Nikitina, N. S. Rojdestvenskiy, o‘zbek olimlaridan A. Zunnunov, K. Qosimova, Q. Abdullayeva, S.Matchonov, M.Yusupov, M.Umarova, X. G ulomova kabilar ishlab chiqqan takomillashgan sinfda o‘qish metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida tahlil qilinadi: 1. Asar mazmunini tahlil qilish va to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini tushuntirishga oid topshiriq o‘qish malakalarini takomillashtirish topshirig‘i ham hisoblanadi). 2. Asarning g‘oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, sujet chizig‘i, kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o‘quvchilaming shaxs sifatida umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog‘lanishli nutqining o‘sishi (lug‘atining boyishi va faollashishi) ni ta minlaydi. 3. O‘quvchilaming hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi. 4. Sinfda o‘qishga o‘quvchilaming bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi. Asarni tahlil qilishda hisobga olish zarur bo‘lgan muhim omillardan biri uning o‘quvchilarga hissiy tasiridir. O‘quvchilar muallifning asosiy fikrini tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil qilish o‘quvchida fikr qo‘zg‘atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd etgan dalillarga to‘g‘ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning estetik qimmati, badiiy go‘zalligi ham alohida qayd qilib o‘tiladi. O‘qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o‘qishni to‘g‘ri uyushtirish uchun o‘qituvchi badiiy asarning o‘ziga xos xususiyatlarini, ta `limning turli bosqichlarida o‘qish 10 jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilaming matnni idrok etish va o‘zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur. O‘qish darslari o‘quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish, yozuvchining hayotiy voqealami qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil o‘qish va asami tahlil qilish malakasi sinfdan-sinfga o‘tgan sari o‘stirib boriladi. O‘quvchilar adabiy malumotlami o‘zlashtirish orqali badiiy asarning mazmuni, g‘oyasi va ahamiyatini anglab ola boshlaydilar. O‘quvchilar adabiy tushunchalarni o‘rganish natijasida badiiy adabiyot sanatning bir turi ekanligi, uning hayot bilan aloqadorligini bilib oladilar. Adabiy tushunchalarni shakllantirish bilan birga o‘quvchilaming nutqini o‘stirish ham muhim o‘rin tutadi. Boshlang‘ich sinflarda asar tahlilida adabiy janr turlari — ertak, hikoya, masal, sher, doston, maqol, topishmoq bilan birga badiiy til vositalari — sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a bilan ham amaliy ravishda tanishtiriladi. Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o‘quvchilarda o‘z ona tiliga muhabbat hissi, badiiy asarni ongli o‘qish ko‘nikmasi o‘stiriladi, asar g‘oyasini chuqur idrok etishga zamin hozirlanadi, o‘quvchilar nutqi rivojlantiriladi. Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta sirchanligi, o `tk ir sujetliligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertak o‘qib bo‘lingach, uning badiiy tili ustida ishlashga alohida ahamiyat berish zarur. 2-sinf „O‘qish kitobi“da keltirilgan “Kamaychi shoh” ertagida “yov qora bulutday yopirilib kelayotgan ekan”, “Kuychi terak”ertagida “Terakning shoxlari xuddi surnay chalgandek ovoz chiqarib, yaproqlari esa shildirab raqsga tushar ekan”, “To‘rg‘aylar qo‘shiq aytib, ularga jo‘r bo‘lar ekanlar”, “Oh, deb nola qilibdi terak”, “Ustun ularning nag‘malariga jo‘r bo‘lib, sho‘x-sho‘x kuy chalibdi” kabi badiiy vositalar yordamida tasvirlangan manzaralar juda ko‘p. Ular ustida ishlash o‘quvchi nutqini o‘stirish bilan birga ularni fikr yuritishga, mulohaza qilishga ham o‘rgatadi. Ertaklarda o‘xshatishlar, jonlantirish va mubolag‘alardan foydalanilgan. O‘quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o‘rgatish zarur. Asar o‘qib 11 bo‘lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. Chunki ularning manosi matndan, asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa,masallarda allegoriyani ochishda ko‘chma manoli so‘zlardan ko‘p foydalaniladi. Ular bolalarga masal mazmunini tushunishga halal bergani uchun ayrim ko‘chma manoda ishlatilgan so‘zlar asami o‘qishdan oldin tushuntiriladi. 3-sinf “O‘qish kitobi”dan o‘rin olgan “Ayamajiz” (Qudrat Hikmat)sherida “Bo‘ralar qor kapalak”, “Bog‘lar sokin mizg‘ishar, Misoli oq kapalak”, “Muz oynalar sovuq yeb” misralarida o‘xshatish, jonlantirish; “Saxiy ona tabiat, quchog‘ida havo sof” misralarida metafora; “Ayamajiz izg‘iydi, Ko‘chalarda tutoqib, Shox-shabbani tortqilar, Yalmog‘izdek yutoqib» kabi misralarda jonlantirish va o‘xshatishlar qo‘llangan. Bular ustida ishlaganda quyidagicha savol-topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1. Shoir qorni nimaga o‘xshatadi? (oq kapalakka). 2. Ayamajizni nimaga o‘xshatadi? (Yalmog‘izga). 3. “Muz oynalar sovuq yeb” misrasini qanday tushunasiz? Oyna sovuq qoiadimi? Darslikning “Kumush qish” bo‘limida “Qish” matni berilgan.Ushbu matnda ham ko‘plab jonlantirishlar qo‘llangan. Masalan,hamma yoqda sovuq izg‘irin kezadi, “Ingrar og‘riq kabi qari tol, oynalarni bezar qish — gulkor”, “Daraxt kurtaklari rohatlanib uxlamoqda”, “hozir urug‘lar tinch uyquda” kabi. Matn tahlilida Matnning birinchi qismini o‘qing. Unda qaysi so‘z o‘z manosidan boshqa manoda qo‘llangan?” yoki “Matnning ikkinchi qismida jonsiz narsalar jonlidek tasvirlangan o‘rinlarni topib o‘qing”. Boshqa manoda qo‘llangan so‘zlarni o‘z manosida qo‘llab gap tuzing. Bu so‘zlar qanday manoda qo‘llanganda tasirchan bo‘ladi? kabi savol topshiriqlardan foydalanish mumkin. Maqol janrida ham ko‘chma manoli so‘zlar ko‘p qo‘llanadi. Misol uchun “ Yurt boshiga ish tushsa, Er yigit hozir” maqolida boshiga so‘zi metafora yo‘li bilan manosi ko‘chgan, o‘quvchilarga uning manosi qanday usul bilan ko‘chganligi aytilmaydi, faqat boshqa manoda qo‘llanganligi o‘z manosi bilan taqqoslangan holda o‘quvchilarga o‘rgatiladi.Tarixiy asarlarda ham ta sirchan, tasviriy-bo‘yoqdor so‘zlar ko‘p uchraydi. Jumladan, “Bobur va kabutar» asarida hazrat, ayonlar,oliy hazrat so‘zlari qo‘llangan.Asar matnida qadimiy davr bilan bog‘liq qo‘shimchalarning 12 qo‘llanilishi ham asarga joziba bag‘ishlaydi. Masalan: “Kabutar ne deydur?” kabi. Mazkur asarda ikkinchi shaxs qo‘shimchasi o‘rnida hurmat manosidagi uchinchi shaxs qo‘shimchasi qo‘llangan: “Xatda: Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib qo‘l urib bersalar”. Shu o‘rindagi “qo‘l urib bersalar” birikmasi ibora hisoblanadi.Iboralar doim ko‘chma mano ifodalab, nutqning ta’sirchanligini oshiradi. Matndan iboralar aniqlangach, manosini izohlashdan tashqari, ularga manodosh yoki qarama-qarshi ma`noli iboralarni toptirish ham yaxshi samara beradi. Topishmoqlarda ham jonlantirish va o‘xshatishlar juda ko‘p. Masalan, “Ayoz bobo nowot sotdi, Olgan edim, qo lim qotdi” topishmog‘ida o‘xshatish, “Chiq-chiq” ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi, topishmog‘ida jonlantirish qo‘llangan. “Chumoli va tipratikan”, “o‘jartoshbaqa” masallarida ham badiiy til vositalari mavjud. Xususan, ularda “O‘g‘irlik mol aylar jonsarak”, “Bola ko‘nglini ko‘tarar”, “Kosang joningga huzur”, “Senga qalqon usti-bosh”. “Parcha go‘sht bo‘lib yurar”, “Jish Toshbaqa” kabi ibora, birikma va gapiar uchraydiki, ular ustida ishlashda “Bunday majorolar qachon va kimlar orasida bo‘lib o‘tishi mumkin?”, “Ularga hayotdan misollar keltiring” kabi topshiriqlar berish, ulardagi manoni boshqacha yo‘sinda bayon ettirish, o‘zaro taqqoslash, tasirchanligidagi farqni aniqlatish katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi. Masalan: “Bola ko‘nglin ko‘tarar” — Bolasiga yaxshi gapiar gapirar, “Kosang joningga huzur”— Kosang joningni, sog‘lig‘ingni asraydi” kabi.O‘qish kitoblarida turli janrdagi badiiy asarlar va ilmiy- ommabop maqolalar berilgan. Istalgan asarning obyektiv mazmuni butun borliq, mavjudot, uning turli tomonlari, dalillar va ularning bir-biriga ta `siri hisoblanadi. Badiiy asarda hayot obrazlar orqali tasvirlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, badiiy asar markazida inson, uning jamiyat va tabiatga munosabati turadi. 13 II BOB O‘QISH DARSLARIDA BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI HIKOYA HAQIDAGI TASSAVURLARINI UYG‘OTISH USULLARI 2.1. BOSHLANG’ICH SINFLARDA HIKOYA O’QISH VA UNING TAHLILIY METODLARI Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo’lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. Hikoya ko’pincha kishi hayotida bo’lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir Hikoya mazmunan boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o’quvchilarni qahramonlarning xattiharakati, tashqi ko’rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko’proq qiziqtiradi. Shuning uchun, bolalarni hikoya bilan tanishtirish uning syujetini tushuntirishga bog’lab olib boriladi. Boshlang’ich sinflarda hikoyani o’qishga bag’ishlangan izohli o’qish darslarida o’qilgan hikoya mazmunini ochish, lug’at ustida ishlash, o’qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan foydalaniladi. Ushbu jaryonda asosiy ish turi hikoyani tahlil qilishdir. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. Hikoyani tahlil qilish. Ushbu dars jarayonida hikoya o’qituvchi tomonidan tushuntirib o’qib beriladi.So’ngra darsning asosiy qismi hisoblangan hikoyani tahlil qilish bosqichiga o’tiladi. Bu eng muhim bosqich bo’lib, asosan o’quvchining fikrlashi hamda nutqini o’stirishga xizmat qiladi. O’qituvchi 14 tomonidan o’qib tushuntirib bergan hikoya asosida tahliliy suhbat o’tkaziladi. Ya’ni, hikoya qahramonlari, undagi voqealar rivoji, qaysi epizod yoqqanligi va h.k. Bu orqali o’quvchida fikrlash hamda keng dunyoqarashni shakllantirish imkoni paydo bo’ladi. Dars jarayoni taxminan shunday tashkil etilsa maqsadga muvofiq: 1. Matn mazmuni yuzasidan o’qituvchi savollariga javob berish. 2. Hikoya matni asosidagi savol-topshiriqlami bajarish. 3. Hikoya mazmuni yuzasidan o’quvchilaming savollar tuzishi. 4. Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish. 5. Hikoya matnini qismlarga bo’lish. 6. Har bir qismga sarlavha topish. 7. Hikoyaga reja tuzish. 8. Reja asosida qayta hikoyalash (to‘liq, qisqartirib va ijodiy qayta hikoyalash). 9. Reja asosida bayon yozish. Lekin hikoyani tahlil qilishda syujetni to’liq tushuntirishga berilib ketib, qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari e’tibordan chetda qolmasligi lozim.Ertak janriga xos matnlar jozibadorligi bilan bolani o’ziga tortadi. Lekin hikoya janri ham hayotiyligi bilan o’ziga xos. Hikoyada voqealar tez rivojlanib boradi. Unda inson hayoti, u bilan bog’liq hayotiy lavhalar bayon etiladi. O’quvchilar qahramonlaming xarakteri, ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar. Masalan, 3-sinf „O’qish kitobi“dagi „Dadam qurgan dengiz“ (Hakim Nazir), «Olma“ (Malik Murodov) va boshqa qiziqarli hikoyalar berilgan. Ular mavzu jihatdan xilma- xil bo’lib, qahramonlarining xarakter- xususiyatlari bilan ham farq qiladi. Boshlang’ich sinflarda hikoya syujeti, kompozitsiyasi, qahramonlarini o’rganish bo’yicha turli tahlillar matn ustida ishlash asosida olib boriladi. Bunda o’quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy fikrlash doirasi kengayadi. Shuningdek, tahlilda o‘qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tushunarlilik deganda, biz hikoyani qanchalik bolaning dunyoqarashi, tafakkuriga mos tanlanishini anglashimiz mumkin. Hikoyani tahlil qilishda savollarni, odatda, o’qituvchi beradi, 15 ammo asar mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o’quvchilarga ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi, asar mazmunini yaxshi tushunish, o’z fikrini izchil bayon qilish malakasini egallash, mazmun va voqealar orasidagi bog’lanishni to’liq esda saqlab qolishda o’quvchilarga yordam beradi. Hikoyani izohli o‘qish darsini quyidagicha reja asosida olib borish mumkin: 1. Hikoyani o’qishga tayyorlash (hikoyadagi kabi odamlar hayoti va davrga xarakteristika berish va boshqa.). 2. Hikoyani o’qish (bunda to’liq va ma’no jihatdan tugal qismni o’qituvchi yoki oldindan tayyorlangan o’quvchi ifodali o’qishi mumkin) 3. Lug’at ustida ishlash. 4. Idrok etishni tekshirish (qatnashuvchilarning xatti-harakatlari, shaxslar va voqealar o’rtasidagi munosabatlar, badiiy vositalar yuzasidan qisqacha suhbat). 5. Hikoyani qayta o’qish (qismlarga bo’lib, rollarga bo’lib o’quvchilarga o’qitish). 6. Hikoyaning har bir bo’limi (qismi) yuzasidan suhbat uyushtirish, hikoya rejasini tuzish. 7.Hikoyani ifodali o’qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish (sinfda yoki uyda). Aynan ta’lim va ma’rifat bashariyat farovonligining asosiy omillaridan hisoblanadi, insonlarni ezgulikka da’vat etadi, saxovatli, sabr-qanoatli bo’lishga undaydi”. Buning uchun, avvalo, yoshlarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasiga katta e’tibor qaratish zarur. Biz ham mazkur ishimiz orqali Prezidentimiz ta’kidlagan asosiy maqsadga erishishga harakat qilmoqdamiz. O‘qish darslarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini hikoya haqidagi tassavurlarini uyg‘otishda ayniqsa, yoshlar tarbiyasida tarbiya vositalari, olimlari va asarlarining hech bir jihatlarini e’tibordan chetta qoldirmaslik kerak. Biz ushbu ishimizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini hikoya haqidagi tassavurlarini uyg‘otishda ularning milliy-ma’naviy tarbiyasida hikoya va rivoyatlardan foydalanish uslubiyati haqida o’z ilmiy – uslubiy ishlanmalarimizni keltiramiz maqsadga muvofiqdir. 16 Hikoya badiiy adabiyotda kichik epik janr, hayot, hodisalari ixcham ifoda etilgan ba’zan uydirmalardan iborat bo‘lgan qiziqarli voqea va hodisalar kiradi. Hikoyaning kelib chiqishi xalq og‘zaki ijodining afsona, ertak, latifa kabi shakllariga borib taqaladi. Sharq adabiyotida ham g’arb adabiyotida ham hikoya qadim an’analariga ega. Biroq u mustaqil janr sifatida faqat yozma adabiyotdagina shakllangan. Demak, hikoyadan foydalanish natijasida biron bir ko’zlangan maqsadimiz nuqtai nazardan so‘zlab beramiz. Bunda o‘quvchilarni tarbiya olish jarayonida ularning e’tiborini qaratish va fanga bo‘lgan qiziqishini oshirishimiz va bu hikoya zamirida qanday ezgu – niyatlar yotganini tushuntirishimiz lozim bo‘ladi. Hikoya mazmunan boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o’quvchilarni qahramonlarning xatti-harakati, tashqi ko’rinishi, portret tasviri, voqeahodisalari haqidagi hikoyalar ko’proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalarni badiiy asar turi bo’lgan hikoya bilan tanishtirish uning syujetini tushuntirishga bog’lab olib boriladi. Boshlang’ich sinflarda hikoyani o’qishga bag’ishlangan izohli o’qish darslarida o’qilgan hikoya mazmunini ochish, lug’at ustida ishlash, o’qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So’roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea- hodisalar, xatti-harakat o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o’qish darsida o’quvchilar tushunmaydigan so’z va iboralar ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. Hikoyani o’qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o’quvchilar nutqini o’stirish markaziy o’rin egallaydi. Hikoya o’qib bo’lingach, o’quvchilar o’ylashi, o’z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. O’qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta’sir etganini bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya syujeti, voqeaning yo‘nalishini ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g’oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi. 17