O‘QISH DARSLARIDA MUSTAQIL ISHLAR REJA: 1. Asarni ichda o‘qish 2. O‘qilgan matn yuzasidan berilgan savollarga javob berish 3. O‘qilgan asar mazmunini to‘Iiq anglash, bilib olish uchun o‘qituvchi topshirig‘ini bajarish. 4. O‘qilgan matn rejasini tuzishga tayyorlanish va reja tuzish. Mustaqil ish mashqning faol turi bo‘lib, uni bajarish jarayonida o‘quvchilar fikrlashga va mustaqil faoliyat yuritishga o‘rganadilar. Bir vaqtning o‘zida ikki yoki uch sinf bilan ishlanadigan oz komplektli maktablarda mustaqil ish, ayniqsa, juda zarur hamda katta ahamiyatga ega. O‘qish darslarida mustaqil ishni bajarishga bolalar taxminiy tayyorlanadi, albatta. O‘quvchilarni mustaqil ishga tayyorlashda topshiriqning maqsadi ularga qisqa va aniq tushuntiriladi. Mustaqil ish uchun tanlangan matnning hajmi kichik va o‘quvchilar saviyasiga mos bo‘lishi lozim. Mustaqil ish turlari har xil bo‘lib, uni tanlashda o‘quvchilarning tayyorgarligi, o‘qiladigan matnning xarakteri, asarni o‘rganish bosqichi hisobga olinadi. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida mustaqil ishning quyi-dagi turlaridan foydalaniladi: 1. Asarni ichda o‘qish. 1-sinfda bu mashqni topshirishdan oldin ayrim so‘zlarni kesma harflar bilan tuzdirish va uni o‘qishni mashq qildirish maqsadga muvofiq. O‘quv yilinitig ikkinchi yarmidan boshlab ichda o‘qib, ayrim qatnashuvchi shaxslarning gaplarini topish, uni o‘qish va o‘z so‘zi bilan gapirib berish, matndan o‘qituvchi bergan savolga javob bo‘ladigan o‘rinni topish kabi topshiriqlar berilishi mumkin. 2. O‘qilgan matn yuzasidan berilgan savollarga javob berish. Bu mashq bolalarni diqqat-e’tibor bilan o‘qishga o‘rgatadi; bu ish turidan oz komplektli maktablarda foydalanish dars tartibini belgilashga ham yordam beradi. Mashqning bu turi asta murakkablashtira boriladi: avval o‘quvchilar matnga oid savollarga javob berish bilan uning mazmunini o‘zlashtirsalar, keyin asarning asosiy g‘oyasini bilib oladilar, voqea-hodisalar o‘rtasidagi sabab-natija bog‘lanishlarini tushunadilar. Bunda ,,Nega?", ,,Nima uchun?" kabi savollardan foydalaniladi. Masalan, 4-sinf ,,O‘qish kitobi"dagi ,,Davlat" ertagi matni ustida ishlaganda ,,Ertakda Davlat dehqonning uyida umrbod qolishga jazm qilibdi. Nima uchun ?" savoli beriladi, bu savol hikoyaning asosiy mazmunini aniq-lashga ham yordam beradi. 2- sinfdan boshlab bolalar nima uchun hikoya, she’r shunday nomlanganini aytib berishga o‘rganadilar. 3. O‘qilgan asar mazmunini to‘Iiq anglash, bilib olish uchun o‘qituvchi topshirig‘ini bajarish. Topshiriqlar quyidagicha bo‘lishi mumkin: - o‘qing va omonatga xiyonatning jazosi qandayligini aytib bering. (,,Omonatga xiyonat", 4-sinf) — o‘qing va nima uchun hunarsiz kishi o‘limga yaqinligini tu-shuntirib bering. (,,Hunarsiz kishi o‘limga yaqin", 4-sinf) va hokazo. Ba’zan topshiriqlar turli xildagi qayta hikoyalashni talab qiladi: a) matnning ayrim o‘rinlaridan foydalanib (ko‘chirma olib) qayta hikoyalash; b) hikoyani bir sujet chizig‘i asosida qayta hikoyalash; d) matnni qisqartib qayta hikoyalash; e) matnning shaxsini o‘zgartirib qayta hikoyalash va boshq. 4. O‘qilgan matn rejasini tuzishga tayyorlanish va reja tuzish. Bunda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi: 1) o‘qilgan matnga oid rasm chizish; 2) rasmga matndagi so‘zlar yoki o‘z so‘zi bilan sarlavha qo‘yish; 3) o‘qituvchi tomonidan tartibsiz berilgan savollardan foydalanib reja tuzish; 4) matnni qismlarga bo‘lish va har bir qismga sarlavha qo‘yish va hokazo. Mustaqil ishning qanday bajarilganligini hisobga olish o‘quvchi-larning tayyorlik darajasini aniqlashda va keying! bosqichlarda mustaqil mashqni to‘g‘ri tashkil qilish uchun material tar.lashda o‘qituvchiga yordam beradi. Badiiy asarni o‘qishga tayyorgarlik Reja: Badiiy asarni o‘qishga tayyorgarlik Film namoyish qilish O‘qituvchi hikoyasi Asar bilan tanishtirish 1. Badiiy asarni o‘qishga tayyorgarlik. Asarni o‘qishga kirishishdan oldin o‘quvchilarni badiiy asarni o‘qishga tayyorlash lozim bo‘ladi. Chunki o‘quvchilar asar mazmunini to‘g‘ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma’lum tasawurga ega bo‘lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o‘tkaziladi. Ma’lumki, sinfda o‘qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matn-lar turadi. O‘quvchilarni matn bilan tanishtirish o‘qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma’lumot berish, o‘quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalarni idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko‘p ma’noli so‘zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalarni izohlash kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo‘lsa, tabiat qo‘yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o‘qish muvaffaqiyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Matn bilan dastlabki tanishuvdan so‘ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda o‘quvchilarning faolligini oshiradi: 1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb o‘ylaysiz? 2. Hikoya qahramonlaridan qaysi birining xatti-harakatini ma’qul-laysiz? Qaysi birining fe ‘l-atvori, o ‘zini tutishi sizga yoqmadi? 3. Hayotda shunday kishilarni uchratganmisiz? Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar: 1. O‘quvchilarning asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasawurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta’sir etadigan yangi ma’lumotlarberish,badiiy asarda tasvirlangandalillarni o‘quvchilarning o‘z hayotida kuzatganlari bilan bog‘lay olishlariga sharoit yaratish. 2. Yozuvchining hayoti va ijodiga qiziqish uyg‘otish. Masalan, 4-sinfda Zafar Diyorning hayoti va ijodi haqida quyidagicha ma’lumotlar berish mumkin: Zafar Diyor Namangan viloyatining Chust tumanida tug‘ilgan. Ota-onasi dehqon bo‘lgan. Ular kambag‘allikda kun ke-chirishgan. Zafar Diyor to‘rt yoshga to‘lganda uning oilasi Toshkentga ko‘chib keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi. Shoirning o‘zi esa eski maktabda o‘qiydi. Keyinchalik Toshkentdagi 7-bolalar uyida tarbiyala-nadi. Shoirning birinchi she’rlar to‘plami 21 yoshida bosilib chiqadi. 3. O‘quvchilarni asarni hissiy idrok etishga tayyorlash. 4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so‘zlarning lug‘aviy ma’nolarini tushuntirish. Masalan, 4-sinf ,,O‘qish kitobi"dagi ,,Xarita" matni ustida ishlaganda so‘z va iboralar lug‘ati quyidagicha bo‘lishi mumkin: Og‘zing ochilib qolsin — hayron bo ‘lib qolgin Qolipdan chiqqan g‘ishtdek — hamma tomoni birdek tekis Loqayd — befarq Kashfiyot — izlanishlar natijasida yaratilgan narsa; ixtiro - Ayilday botdi — qattiq tegdi, ranjitdi Pisanda qilmoq — oldindan biror shart qo ‘ymoq; ta ‘kidlamoq. Tayyorgarlik ishlarining ta’limiy shakllari xilma-xil bo‘lib, o‘qituvchi asar mazmuni va sharoitga qarab ish turini tanlaydi. Tayyorgarlik davrida nimalar haqida ma’lumot berish maqsad qilingan bo‘lsa, avvalo, o‘quvchilarning o‘zlaridan ular haqida bilganlari so‘rab aniqlanadi. Masalan, ,,Kitobga ixlos" asarini o‘qishga tayyorgarlikda o‘quvchilarning dastlabki bilimlari quyidagicha aniqlanadi: O‘qituvchi: — Bugun biz Vatanimizning o‘tmishiga sayohat qilamiz. Sayohatimiz Buxoro shahriga bo‘ladi. Sayohatchilar ikki guruhga bo‘linadi. Buxoro darvozalari ochilishi uchun bir necha tilsimlarni yechishimiz zarur. Buning uchun har bir guruh o‘ziga berilgan savol-topshiriqlarni bajarib, shohsupaga ko‘tarilishi zarur. 1-guruh uchun savol-topshiriqlar: 1. Tarixda yashagan buyuk olimlar, shoirlar, yozuvchilar, sar-kardalardan kimlarni bilasiz? 2. Buxoroda qaysi buyuk shaxslar yashagan? 3. Buxorodagi tarixiy binolar, joylar nomini ayting. 2-guruh uchun ham shu tarzdagi savol-topshiriqlar beriladi yoki har ikkala guruh uchun shu savol-topshiriqlar berilib, ,,Kim oldin shohsupaga etib boradi?" sharti qo‘yiladi. Xattaxtaga buyuk shaxslar portreti, tarixiy joylar tasvirlangan rasmlar ilib qo‘yiladi. Tayyorgarlik shakllaridan biri — ekskursiyadir. Bu ish turidan tabiat tasviriga bag‘ishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, shahar, qishloq hayotiga, kasbga doir mavzular va tarixiy asarlar o‘rganilganda foydalanish mumkin. Chunonchi, 2-sinfda ,,Metropoliten" kabi mavzularni o‘rganishdan oldin ekskursiya qilish maqsadga muvofiq. Ekskursiya o‘quvchilarning asarda ifoda etilgan hodisalarni aniq va ongli o‘zlashtirishlariga yordam beradi, bilimlarini chuqurlashtiradi, tabiat hodisalarini kuzatish va ularni aniq tasvirlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Ekskursiya bolalarda tabiatga mehr uyg‘otadi, uni sevish va tabiat ehsonlarini asrash hissini tarbiyalaydi. Ishlab chiqarish korxonalariga, muzey va boshqa joylarga ekskur-siyalar esa tarixiy voqealarni to‘g‘ri idrok etishlarini ta’minlaydi, kattalar mehnati bilan tanishtiradi, o‘quvchida mehnatga muhabbat uyg‘otadi, kasbga yo‘naltiradi. 2. Film namoyish qilish. Tarixiy materiallarni, asar muallifi hayoti-ni o‘rganishdan oldin film namoyish qilihsa, o‘quvchilarning asarni idrok qilishlari faollashadi. Masalan, 2-sinfda ,,Gulzorda" hikoyasini o‘qishda ,,Mehrobdan chayon" filmidan parcha ko‘rsatilishi, 3—4-sinflarda Ibn Sino haqidagi asarlarni o‘rganishda ,,Ulug‘bek xazinasi", Alisher Navoiy haqidagi asarlar bilan tanishtirishda ,,Alisher Navoiy" filmi namoyish etilishi mumkin. Kinofilm va diafilmlardan o‘quvchilarni asarni o‘qishga tayyorlash davrida foydalaniladi. Ular o‘quvchilarning tasawur qilishlariga, tii shunchalarini oydinlashtirishga, ongli o‘qish va hissiy idrok etishlariga yordam beradi. O‘quvchilarning film namoyishida tug‘ilgan ayrim savollariga ularning o‘zlari yangi o‘qiydigan asarlardan javob topadi-lar. Tayyorgarlik ishlarini bunday uyushtirish o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarini ham oshiradi. 3. O‘qituvchi hikoyasi. Bu metod asar muallifi haqida ma’lumot berishda eng samarali hisoblanadi. Asar muallifi shoir va yozuvchilar haqida so‘zlab berilayotganda ularning portretlari, bolalar uchun yoz-gan asarlari namoyish etilsa, o‘quvchilarning muallif ijodiga qiziqishlari ortadi. Boshlang‘ich sinfda shoir, yozuvchilarning o‘z tilidan o‘qigan asarlari yoki ular haqida boshqaiar aytgan fikrlarni magnit tasmasidan eshittirilsa yoki video tasmadan ko‘rsatilib, unga o‘qituvchi hikoyasi qo‘shilsa, darsning samaradorligi yanada oshadi. Masalan, 4- sinfda O‘zbekiston Respublikasi Davlat madhiyasi aytilgach, A. Oripovning o‘zi aytgan „O‘zbekiston" she’ri qo‘yib eshittirilishi mumkin. O‘qituvchi yozuvchi va shoirlar haqidagi ma’lumotlarni o‘quvchilar saviyasiga mos qilib, hayajonli qilib hikoya qilsa, o‘quvchilarning badiiy asarni o‘qishga ichki istagi kuchayadi, ularda kitob o‘qishga muhabbat ortadi. Yozuvchi haqidagi ma’lumot 1-sinfdan 4-sinfga borgunga qadar ko‘paytirilib, chuqurlashtirilib boriladi. Asarni o‘qishga tayyorgarlik bevosita o‘quvchilarning mustaqil izla-nishlari asosida ham tashkil etiladi. Masalan, ,,Kitobga ixlos" (4-sinf) asarini o‘qishga tayyorgarlikda o‘quvchilarning o‘tmishda yashagan tarixiy shaxslar haqidagi tushunchalari aniqlangach, o‘quvchilar xa-yolan sayohatga olib chiqiladi. O‘qituvchi o‘quvchilarni Buxorodagi tarixiy muzeyga taklif etadi. Muzeyda o‘quvchilar Abu Ali ibn Sino portretini kuzatadilar, u haqdagi yozuvlarni o‘qiydilar (Muzey uchun sinfning biror qismi ajratiladi). Abu Ali ibn Sino - ma’rifatparvar alloma Abu Ali ibn Sino — buyuk hakim Men kechalari kam uxlar, kunduzlari ham ilmdan boshqa narsa bilan shug‘ullanmas edim. (Ibn Sino) Bir kuni shohdan kutubxonasiga kirishga va u yerda tibga oid kitoblarni mutolaa qilishga ruxsat so‘radim. Shoh menga ruxsat berdi. (Ibn Sino) Ibn Sino dorivorlar tayyolash, yurak kasalligi, jarrohlik va boshqa sohalarga doir 400 dan ziyod asar yozgan O‘quvchilarni mustaqil izlanishga o‘rgatishning yana bir usuli o‘quvchilarga oldindan yozuvchi yoki asar yozilgan davr haqida kitob-lar, manbalar tavsiya etib, ulardan ma’lumotlar to‘platish, albomlar tayyorlatish, so‘ng o‘quvchilar o‘zlari aniqlagan ma’lumotlarni o‘qib, so‘zlab berishidir. Sinfdan sinfga ko‘chish bilan yozuvchi hayoti va ijodi haqidagi o‘quvchilar bilimi ortib boradi. Asar muallifi bilan tanishtirishga qo‘yilgan talablar ham ko‘payadi. O‘qituvchi qisqa ma’lumot be-rishdan yozuvchi hayoti bilan to‘liqroq tanishtirishga o‘tadi. Bunda u kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning yoshiga mos imkoniyatlarni, ular yozuvchi bilan qay darajada tanish ekanligi va uning asarlaridan nimalarni o‘qiganligini hisobga oladi. 4. Asar bilan tanishtirish Tayyorgarlik davridan so‘ng 1-bosqich amalga oshiriladi. Bu bos-qichning asosiy vazifasi asar mazmuni bilan tanishtirishdir. Badiiy asarni yaxlit idrok etish muhim bo‘lgani uchun maktab tajribasida asar ustida ishlash shu asar yoki uning bir darsda o‘rganishga mo‘Ijallangan qismi yaxlit o‘qish usulida tanishtiriladi. Hikoya, masal, she’rning mazmunini to‘g‘ri idrok etish, shu-ningdek, matnning hissiy ta’sirini oshirish uchun ifodali o‘qish katta ahamiyatga ega. Asar matni bilan tanishtirishning bir necha usullari mavjud. Ular quyidagilar: 1. Matn o‘qituvchi tomonidan ifodali o‘qib beriladi (ba’zan asar matni magnitafon orqali ham eshittirilishi mumkin). O‘quvchilar main mazmuni bilan tanishtirilgach, o‘qituvchi ularga boshlang‘ich taas-surotlarini aytishni talab qiladigan savollar beradi. Masalan, ,,Hikoya-ning qaysi o‘rni sizga yoqdi?", „ Qahramonlardan qaysi biri sizga ayniqsa yoqdi?", „Hikoya o ‘qilganda sii qaysi o ‘rindajuda \ursand bo ‘Idingiz,?" kabi va hokazo. Kirish suhbati, birinchidan, asarning o‘quvchilarga qanday ta’sir qilganini bilish, ikkinchidan, bolalarni asar matnini tahlil qilishga qiziqtirish, darsda o‘quvchilar faolligini oshirish maqsadini ko‘zda tutadi. 2. Yaxshi o‘qiydigan o‘quvchiga o‘qitish. O‘quvchini oldindan 0’qituvchi o‘qish yo‘llari bilan tanishtiradi va uning o‘qishini o‘zi kuzatadi, xato va kamchiliklarni bartaraf etadi. Shundan so‘ng tayyor-langan o‘quvchi sinf jamoasiga o‘qib beradi. 3. Og‘zaki qayta hikoyalab, so‘zlab berish. Bu o‘qituvchidan alo-hida tayyorgarlikni talab etadi. Chunki asar matniga yaqinlashtirib, badiiy vositalarini to‘liq saqlagan holda hikoyalash zarur, aks holda o‘quvchilarning badiiy asarni o‘qishga bo‘lgan qiziqishi susayadi. 4. Yoddan ifodali aytib berish. She’riy asarlar yoddan aytib berish orqali tanishtirilsa, o‘quvchi o‘qituvchining mahoratini yuqori baho-laydi. O‘zida ham yod olishga qiziqish paydo bo‘ladi. 5. Asarning muhim dialogli o‘rinlarini yoki butun asarni sahna-lashtirish orqali tanishtirish. 6. Asarning bir qismini (muammoli o‘rnini) o‘qituvchining o‘qib berishi, qolgan qismini o‘quvchilarning ichda mustaqil o‘qishi. 7. Asar bilan tanishtirishda texnika vositalaridan ham unumli foydalanish. 8. Asarni musiqa sadolari ostida o‘qib berish. Bu asarning ta’sirini kuchaytiradi, o‘quvchilarning estetik didini tarbiyalaydi, ularni toli-qishdan saqlaydi. Umuman olganda, asarning janriy xususiyati hisobga olingan holda u bilan tanishtirishning o‘ziga xos usullarini tanlash lozim.