O‘QITISH TEXNOLOGIYASI: TIZIMLI KOMPONENTLARI, ISHLAB CHIQISHNING VA AMALGA OSHIRISHNING PROTSESSUAL TUZILISHI

Yuklangan vaqt

2024-06-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

158,0 KB


O‘QITISH TEXNOLOGIYASI: TIZIMLI KOMPONENTLARI, ISHLAB CHIQISHNING VA AMALGA OSHIRISHNING PROTSESSUAL TUZILISHI I. Reja: 1. O‘qitish texnologiyasi – pedagogik tizim komponenti. 2. O‘qitish texnologiyasi (elementli) tuzilishi. 3. O‘qitish texnologiyasining funksional tuzilishi. 4. O‘qitish texnologiyasining loyixalashtirish va amalga oshirish algoritmi. 5. Maqsadlashtirish. II. Asosiy turkum va tushunchalar: Model, tuzilish, komponent (tarkibiy qismlar), element (belgilar), funksional tuzilish, loyixalashtirish, maqsadlashtirish, maqsad, vazifa, natija. 1. O‘qitish texnologiyasi – pedagogik tizim komponenti Tizim – uning ichki tuzilishini yaratadigan, elementlarning uzviy bog‘langan va o‘zaro xarakatdagi qat’iy bir tartibini tashkil etgan bir butun ob’ektdir. Bu aniq bir maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatning ishlab turuvchi tuzilishi. Pedagogik tizim - quyidagi komponentlardan tarkib topgan: 1. Ta’lim beruvchi – o‘qituvchi, ustoz, ishlab chiqarish ta’limi ustasi. 2. Ta’lim oluvchilar – talaba, qatnashchi, tinglovchi. 3. Maqsad - ta’lim olish, ya’ni ta’limning nimaga intilishi. 4. Natija – (1) bu ta’limning nimaga kelishi: bu ta’lim jarayonining vaqti O‘QITISH TEXNOLOGIYASI: TIZIMLI KOMPONENTLARI, ISHLAB CHIQISHNING VA AMALGA OSHIRISHNING PROTSESSUAL TUZILISHI I. Reja: 1. O‘qitish texnologiyasi – pedagogik tizim komponenti. 2. O‘qitish texnologiyasi (elementli) tuzilishi. 3. O‘qitish texnologiyasining funksional tuzilishi. 4. O‘qitish texnologiyasining loyixalashtirish va amalga oshirish algoritmi. 5. Maqsadlashtirish. II. Asosiy turkum va tushunchalar: Model, tuzilish, komponent (tarkibiy qismlar), element (belgilar), funksional tuzilish, loyixalashtirish, maqsadlashtirish, maqsad, vazifa, natija. 1. O‘qitish texnologiyasi – pedagogik tizim komponenti Tizim – uning ichki tuzilishini yaratadigan, elementlarning uzviy bog‘langan va o‘zaro xarakatdagi qat’iy bir tartibini tashkil etgan bir butun ob’ektdir. Bu aniq bir maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatning ishlab turuvchi tuzilishi. Pedagogik tizim - quyidagi komponentlardan tarkib topgan: 1. Ta’lim beruvchi – o‘qituvchi, ustoz, ishlab chiqarish ta’limi ustasi. 2. Ta’lim oluvchilar – talaba, qatnashchi, tinglovchi. 3. Maqsad - ta’lim olish, ya’ni ta’limning nimaga intilishi. 4. Natija – (1) bu ta’limning nimaga kelishi: bu ta’lim jarayonining vaqti tugagandan so‘ng ta’lim oluvchi nimani bilishi, bila olishi va qadrlashi shart; (2) ta’lim jarayonini ketishi samarasini namoyon qiladi, maqsadga erishish darajasini tavsiflab beradi. O‘qitish va bilim olish jarayoni natijalari qo‘yilgan maqsadga mos kelgandagina tugaydi. 5. O‘quv axborotlar mazmuni – ta’limning predmet bo‘yicha mazmunini xosil qiluvchi darslik va o‘quv adabiyotlar matnlarini, lug‘atlar, axborot manbalarini o‘z ichiga oladi. O‘quv dasturlari bilan aniqlanadi va ta’lim beruvchi tomonidan maqsadga qarab tuzatish kiritiladi. 6. O‘qitish texnologiyasi – (1) ta’lim modeli: ta’lim berish usullari, shakllari va vositalari; yo‘llari va vositalari (2) kommunikatsiya, (3) axborotlar va (4) boshqarish. 7. Analitik-natijaviy komponentlar (tarkibiy qismlari) – o‘qitish texnologiyasida olingan natijalarning samaraliligi va optimalliligini (osonligini) o‘lchash yo‘llari va vositalari. Agar pedagogik tizim tuzilishining biron-bir komponenti yo‘q bo‘lsa, unda ta’lim jarayonining o‘zi bo‘lmaydi yoki u zararli natija beradi. Yoki bo‘lmasa, samarali natija tasodifiy bo‘lishi mumkin.1.1. Pedagogik tizim modeli Таълим берувчи Таълим йыллари ва воситалари, ахборотлар, коммуникация ва бошқарув Таълим олувчилар Натижалар Ўқув ахборотлар мазмуни Аналитик-натижавий компонент Бошланғич ҳолат Кўрсатилган /инвариатив натижа Педагогик тизим Ўқитиш технологияси Мақсадлар tugagandan so‘ng ta’lim oluvchi nimani bilishi, bila olishi va qadrlashi shart; (2) ta’lim jarayonini ketishi samarasini namoyon qiladi, maqsadga erishish darajasini tavsiflab beradi. O‘qitish va bilim olish jarayoni natijalari qo‘yilgan maqsadga mos kelgandagina tugaydi. 5. O‘quv axborotlar mazmuni – ta’limning predmet bo‘yicha mazmunini xosil qiluvchi darslik va o‘quv adabiyotlar matnlarini, lug‘atlar, axborot manbalarini o‘z ichiga oladi. O‘quv dasturlari bilan aniqlanadi va ta’lim beruvchi tomonidan maqsadga qarab tuzatish kiritiladi. 6. O‘qitish texnologiyasi – (1) ta’lim modeli: ta’lim berish usullari, shakllari va vositalari; yo‘llari va vositalari (2) kommunikatsiya, (3) axborotlar va (4) boshqarish. 7. Analitik-natijaviy komponentlar (tarkibiy qismlari) – o‘qitish texnologiyasida olingan natijalarning samaraliligi va optimalliligini (osonligini) o‘lchash yo‘llari va vositalari. Agar pedagogik tizim tuzilishining biron-bir komponenti yo‘q bo‘lsa, unda ta’lim jarayonining o‘zi bo‘lmaydi yoki u zararli natija beradi. Yoki bo‘lmasa, samarali natija tasodifiy bo‘lishi mumkin.1.1. Pedagogik tizim modeli Таълим берувчи Таълим йыллари ва воситалари, ахборотлар, коммуникация ва бошқарув Таълим олувчилар Натижалар Ўқув ахборотлар мазмуни Аналитик-натижавий компонент Бошланғич ҳолат Кўрсатилган /инвариатив натижа Педагогик тизим Ўқитиш технологияси Мақсадлар Izox: 1. «Boshlang‘ich holat» - pedagogik tizimning komponenti xisoblanmaydi – bu o‘qitish texnologiyasini loyixalashtirishning boshidagi keng qamrovli axboroti. U ta’lim oluvchilarning bilimliligi va tarbiyaviyligi darajasiga, ularning umumta’lim malakalarini shakllanganlik darajasiga hamda o‘quv material bazasining holatiga tegishli. Boshlang‘ich holatni «oydinlashtirilishi» maqsadlashtirish uchun juda muhimdir. 2. «Ko‘rsatilgan, invariativ natija» - ob’ektiv qonuniy predmet doirasida moddiy va texnik faoliyat (masalan ishlab chiqarishda) ta’minlangan. Shuning uchun ishlab chiqarish texnologiyalari qattiq berilgan texnologik tartibni ta’riflaydi va har doim qo‘yilgan maqsad natijalariga mos kelishini ta’minlab beradi. Shu bilan birga, ta’lim faoliyati shaxsiy-sub’ektiv, his-tuyg‘uli xususiyatga ega va u mualliflik, individual, ijodiy, improvizatsion ta’biiy ta’limga asoslangan. U ta’lim beruvchining psixologik-kasbiy xususiyatlari va ta’lim oluvchilarning shaxsiy o‘ziga xos keng qirrali xususiyatlari orqali namoyon bo‘ladi. Shuning uchun o‘qitish texnologiyasida ko‘rsatilgan tartibdan chetga chiqishlar ro‘y beradi. Bu esa yoki bu texnologiyalarni amalga oshirishda sub’ektlar tomonidan erishilgan ta’lim natijalarining bir muncha keyinga surilishiga, variativ xususiyatga ega bo‘lishiga olib keladi. Biroq erishilgan natija turli holatda o‘rtacha indeksga yaqin bo‘ladi. 2. O‘qitish texnologiyasi strukturasi (tuzilishi) Struktura (lot. structura – tuzilishi, joylashishi), tarkibiy qismlarning aniq uzviy bog‘liqliqligi va o‘zaro joylashishi; tuzilishi, biron-bir narsani tuzishdir. Struktura elementlari (tarkibiy qismlari, belgilari) – shartli ravishda ajratib bo‘lmaydigan va qismlarini qisman taqqoslay bo‘ladigan elementlardir. Struktura komponentlari (tarkibiy qismlari) – elementlar uchun bog‘lovchi so‘z xisoblanadi. Izox: 1. «Boshlang‘ich holat» - pedagogik tizimning komponenti xisoblanmaydi – bu o‘qitish texnologiyasini loyixalashtirishning boshidagi keng qamrovli axboroti. U ta’lim oluvchilarning bilimliligi va tarbiyaviyligi darajasiga, ularning umumta’lim malakalarini shakllanganlik darajasiga hamda o‘quv material bazasining holatiga tegishli. Boshlang‘ich holatni «oydinlashtirilishi» maqsadlashtirish uchun juda muhimdir. 2. «Ko‘rsatilgan, invariativ natija» - ob’ektiv qonuniy predmet doirasida moddiy va texnik faoliyat (masalan ishlab chiqarishda) ta’minlangan. Shuning uchun ishlab chiqarish texnologiyalari qattiq berilgan texnologik tartibni ta’riflaydi va har doim qo‘yilgan maqsad natijalariga mos kelishini ta’minlab beradi. Shu bilan birga, ta’lim faoliyati shaxsiy-sub’ektiv, his-tuyg‘uli xususiyatga ega va u mualliflik, individual, ijodiy, improvizatsion ta’biiy ta’limga asoslangan. U ta’lim beruvchining psixologik-kasbiy xususiyatlari va ta’lim oluvchilarning shaxsiy o‘ziga xos keng qirrali xususiyatlari orqali namoyon bo‘ladi. Shuning uchun o‘qitish texnologiyasida ko‘rsatilgan tartibdan chetga chiqishlar ro‘y beradi. Bu esa yoki bu texnologiyalarni amalga oshirishda sub’ektlar tomonidan erishilgan ta’lim natijalarining bir muncha keyinga surilishiga, variativ xususiyatga ega bo‘lishiga olib keladi. Biroq erishilgan natija turli holatda o‘rtacha indeksga yaqin bo‘ladi. 2. O‘qitish texnologiyasi strukturasi (tuzilishi) Struktura (lot. structura – tuzilishi, joylashishi), tarkibiy qismlarning aniq uzviy bog‘liqliqligi va o‘zaro joylashishi; tuzilishi, biron-bir narsani tuzishdir. Struktura elementlari (tarkibiy qismlari, belgilari) – shartli ravishda ajratib bo‘lmaydigan va qismlarini qisman taqqoslay bo‘ladigan elementlardir. Struktura komponentlari (tarkibiy qismlari) – elementlar uchun bog‘lovchi so‘z xisoblanadi. O‘qitish texnollogiyasi – quyidagi element komponentlarini o‘z ichiga olgan strukturaviy tuzilishni tashkil etuvchi tizimli kategoriya: 1. Ta’lim berish yo‘llari va vositalari:  Ta’lim usullari;  Ta’lim shakllari;  Ta’lim texnikasi va uslublari;  Ta’lim vositalari. 2. Kommunikatsiya yo‘llari va vositalari: (1) Tezkor qaytar aloqa asosida ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchilarning o‘zaro bevosita xarakati; (2) Qaytar aloqa vaqti bo‘yicha bo‘lingan ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchilar o‘rtasidagi bevosita xarakat:  Ta’lim beruvchining minimal ishtirokida ta’lim oluvchilarning ta’lim resurslari bilan o‘zaro xarakati;  Faol o‘zaro xarakat: ta’lim beruvchi bitta ta’lim oluvchi bilan, ikkita ta’lim oluvchi orasida;  Ta’lim jarayonining hamma qatnashchilari bilan faol o‘zaro xarakat: ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar guruxi bilan; ta’lim oluvchi guruxlar orasida. 3. Axborot yo‘llari va vositalari:  Axborotni berish – monolog, dialog, polilog;  Axborotni qabul qilish (qaytar aloqa) – tashxislash (diagnostika), baho, kuzatuv. 4. Boshqaruv yo‘llari va vositalari:  aniqlash;  rejalashtirish;  nazorat;  baho;  axborot to‘plash, uni yeg‘ish va taxlil;  dinamika va tendensiyalarni ochib berish; O‘qitish texnollogiyasi – quyidagi element komponentlarini o‘z ichiga olgan strukturaviy tuzilishni tashkil etuvchi tizimli kategoriya: 1. Ta’lim berish yo‘llari va vositalari:  Ta’lim usullari;  Ta’lim shakllari;  Ta’lim texnikasi va uslublari;  Ta’lim vositalari. 2. Kommunikatsiya yo‘llari va vositalari: (1) Tezkor qaytar aloqa asosida ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchilarning o‘zaro bevosita xarakati; (2) Qaytar aloqa vaqti bo‘yicha bo‘lingan ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchilar o‘rtasidagi bevosita xarakat:  Ta’lim beruvchining minimal ishtirokida ta’lim oluvchilarning ta’lim resurslari bilan o‘zaro xarakati;  Faol o‘zaro xarakat: ta’lim beruvchi bitta ta’lim oluvchi bilan, ikkita ta’lim oluvchi orasida;  Ta’lim jarayonining hamma qatnashchilari bilan faol o‘zaro xarakat: ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar guruxi bilan; ta’lim oluvchi guruxlar orasida. 3. Axborot yo‘llari va vositalari:  Axborotni berish – monolog, dialog, polilog;  Axborotni qabul qilish (qaytar aloqa) – tashxislash (diagnostika), baho, kuzatuv. 4. Boshqaruv yo‘llari va vositalari:  aniqlash;  rejalashtirish;  nazorat;  baho;  axborot to‘plash, uni yeg‘ish va taxlil;  dinamika va tendensiyalarni ochib berish;  qaror qabul qiluvchi boshqaruvni olish. 2.1. Ta’lim texnologiyasi modeli Йўллари ва воситалари Таълим Бошқарув коммуникация Ахборотлар Усуллар Шакллар Воситалар Техника Тезкор қайтар алоқа асосида таълим берувчи билан таълим олувчи- ларнинг ўзаро бевосита харакати; Қайтар алоқани вақти быйича былинган таълим берувчи билан таълим олувчилар ўрта- сидаги бевосита харакат: -Таълим берувчининг минимал иштирокида таълим олувчиларнинг таълим ресурслари би- лан ўзаро харакати; -Фаол ызаро харакат: таълим берувчи битта таълим олувчи билан, иккита таълим олувчи орасида; -Таълим жараёнининг ҳамма қатнашчилари билан фаол ўзаро хара- кат: таълим берувчи таълим олувчилар гуру- хи билан; таълим олувчи гурухлар ораси- да. Монолог Диалог Полилог Ахборотларни етказиш йыллари: Қайтар алоқа йыллари: Диагностика (ташхис) Баҳо Кузатув, назорат Режалаштириш Назорат Баҳо Динамика ва тенден- цияларни очиб бериш Ахборотларни йиғиш, тўплаш ва тахлил Қарор қабул қилувчи бошқа- рувни олиш. Коррекциялаш Аниқлаш (прогнозлаш) Мониторинг  qaror qabul qiluvchi boshqaruvni olish. 2.1. Ta’lim texnologiyasi modeli Йўллари ва воситалари Таълим Бошқарув коммуникация Ахборотлар Усуллар Шакллар Воситалар Техника Тезкор қайтар алоқа асосида таълим берувчи билан таълим олувчи- ларнинг ўзаро бевосита харакати; Қайтар алоқани вақти быйича былинган таълим берувчи билан таълим олувчилар ўрта- сидаги бевосита харакат: -Таълим берувчининг минимал иштирокида таълим олувчиларнинг таълим ресурслари би- лан ўзаро харакати; -Фаол ызаро харакат: таълим берувчи битта таълим олувчи билан, иккита таълим олувчи орасида; -Таълим жараёнининг ҳамма қатнашчилари билан фаол ўзаро хара- кат: таълим берувчи таълим олувчилар гуру- хи билан; таълим олувчи гурухлар ораси- да. Монолог Диалог Полилог Ахборотларни етказиш йыллари: Қайтар алоқа йыллари: Диагностика (ташхис) Баҳо Кузатув, назорат Режалаштириш Назорат Баҳо Динамика ва тенден- цияларни очиб бериш Ахборотларни йиғиш, тўплаш ва тахлил Қарор қабул қилувчи бошқа- рувни олиш. Коррекциялаш Аниқлаш (прогнозлаш) Мониторинг 3. Ta’lim texnologiyasining funksional strukturasi (tuzilishi) TT funksional strukturasi (tuzilishi) – bu yo‘naltirilgan faoliyatni ta’minlab turuvchi tizimning dinamik xususiyatdir. Ko‘rinib turibdiki, quyidagi asosiy funksional bloklarni o‘z ichiga oladi: orientir oluvchi, loyixalashtiruvchi, bajaruvchi va analitik-baholovchi. МАҚСАД Аналитик- бахоловчи блок Бажарувчи блок Билим олиш жараёни Н А Т И Ж А Л А Р Ориентир қилувчи блок Лойихалаш- тирувчи блок Ўқитиш жараёни Ташқи талаблар Тузатиш/коррекция Тўсиқлар Eslatma: 1. «Tashqi talablar» – o‘quv xonalarni bezatishda va jixozlashda texnik va boshqa ta’lim vositalarining soni, ijtimoiy muxitning holatida namoyon bo‘ladi. 2. «To‘siqlar» – ular ta’limiy jarayon qatnashchilarining individual, shaxsiy va psixologik xususyatlari, ta’lim beruvchilarning aqliy yetukligi, tayyorgarligi va ularning imkoniyatlari kabi omillarni ta’lim berish texnologiyalarini amalga oshirish va loyihalashtirish jarayonida to‘liq e’tiborga olinmasligi natijasida vujudga keladi. 3. «Tuzatish / korreksiya» - Ta’lim berish jarayonini tugatishda uning yo‘nalishi va natijalarini qayta taxlil qilish nima uchun muhim ahamiyatga ega? Javob aniq - jarayon yo‘nalishi va natijalarining mos kelmaslik sabablarini tushunish uchun asosiy g‘oyani, xatolarning qaerda va nima uchun yuzaga kelganligini aniqlash, tezlik bilan xatolarni tuzatish, ularni o‘z vaqtida amalga oshirish kerak. Bu kelajakda har qanday, xattoki juda yaxshi tashkillashtirilgan jarayonlarda, xatolarni qayta takrorlamaslikka, keyingi ishlarda barcha to‘siq va tashqi muhitni hisobga olishda yordam beradi. 3. Ta’lim texnologiyasining funksional strukturasi (tuzilishi) TT funksional strukturasi (tuzilishi) – bu yo‘naltirilgan faoliyatni ta’minlab turuvchi tizimning dinamik xususiyatdir. Ko‘rinib turibdiki, quyidagi asosiy funksional bloklarni o‘z ichiga oladi: orientir oluvchi, loyixalashtiruvchi, bajaruvchi va analitik-baholovchi. МАҚСАД Аналитик- бахоловчи блок Бажарувчи блок Билим олиш жараёни Н А Т И Ж А Л А Р Ориентир қилувчи блок Лойихалаш- тирувчи блок Ўқитиш жараёни Ташқи талаблар Тузатиш/коррекция Тўсиқлар Eslatma: 1. «Tashqi talablar» – o‘quv xonalarni bezatishda va jixozlashda texnik va boshqa ta’lim vositalarining soni, ijtimoiy muxitning holatida namoyon bo‘ladi. 2. «To‘siqlar» – ular ta’limiy jarayon qatnashchilarining individual, shaxsiy va psixologik xususyatlari, ta’lim beruvchilarning aqliy yetukligi, tayyorgarligi va ularning imkoniyatlari kabi omillarni ta’lim berish texnologiyalarini amalga oshirish va loyihalashtirish jarayonida to‘liq e’tiborga olinmasligi natijasida vujudga keladi. 3. «Tuzatish / korreksiya» - Ta’lim berish jarayonini tugatishda uning yo‘nalishi va natijalarini qayta taxlil qilish nima uchun muhim ahamiyatga ega? Javob aniq - jarayon yo‘nalishi va natijalarining mos kelmaslik sabablarini tushunish uchun asosiy g‘oyani, xatolarning qaerda va nima uchun yuzaga kelganligini aniqlash, tezlik bilan xatolarni tuzatish, ularni o‘z vaqtida amalga oshirish kerak. Bu kelajakda har qanday, xattoki juda yaxshi tashkillashtirilgan jarayonlarda, xatolarni qayta takrorlamaslikka, keyingi ishlarda barcha to‘siq va tashqi muhitni hisobga olishda yordam beradi. 3.1. Texnologik jarayonning texnik (ishlab chiqarish) mohiyati Xom-ashyodan oxirgi mahsulotni qayta tayyorlash uchun uning ustida boshqarish jarayonini olib borish lozim bo‘ladi. Buning natijasida oxirgi ob’ekt (mahsulot) bir qancha oraliq jarayonlardan o‘tib, talab qilingan so‘nggi holatga o‘tadi. Jarayon xom-ashyoni oraliq holatga olib keluvchi tashqi ta’sirlar, mahsulot xususiyatlarining hisobi va qonuniylikka asoslangan holda loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Jarayonning borishi o‘lchov protseduralari, tashxis va nazoratning standartlashtirilgan vositalari yordamida 2 ta aniq oraliq holatlarda kuzatiladi. Jarayon natijasida mahsulotni nafaqat birinchi marta ishlab chiqarilgan joyda, balki unga mos sharoit yaratsa bo‘ladigan yer yuzining har qanday nuqtasida ishlab chiqarish mumkin (litsenziya asosidagi mahsulot). Lekin har qanday tizimda flyuktuatsiya (parametr (o‘lchov)larning birdaniga o‘zgarishi) bo‘lishi mumkin va bunda ob’ektning hamma xususiyatlarini nazorat qilib bo‘lmaydi, ya’ni, birinchidan, ta’sir ob’ekti va uni amalga oshiruvchi orasida doimiy qaytar aloqa bo‘lishi lozim, ikkinchidan, oxirgi mahsulot xususiyatining bir qiymatli bo‘lmagan holda topshirilishini sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan holat sifatida qabul qilish lozim, ya’ni ular ehtimolga yaqin qiymatlarning faqatgina ba’zi ishonarli oraliqda (intervalida) aniq belgilangan bo‘lishi mumkin. Aynan shuning uchun yaroqsiz mahsulot yaratilishi mumkin va olingan mahsulot oldindan loyihalashtirilgan va talabga javob bera olmaydigan xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. 3.1. Texnologik jarayonning texnik (ishlab chiqarish) mohiyati Xom-ashyodan oxirgi mahsulotni qayta tayyorlash uchun uning ustida boshqarish jarayonini olib borish lozim bo‘ladi. Buning natijasida oxirgi ob’ekt (mahsulot) bir qancha oraliq jarayonlardan o‘tib, talab qilingan so‘nggi holatga o‘tadi. Jarayon xom-ashyoni oraliq holatga olib keluvchi tashqi ta’sirlar, mahsulot xususiyatlarining hisobi va qonuniylikka asoslangan holda loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Jarayonning borishi o‘lchov protseduralari, tashxis va nazoratning standartlashtirilgan vositalari yordamida 2 ta aniq oraliq holatlarda kuzatiladi. Jarayon natijasida mahsulotni nafaqat birinchi marta ishlab chiqarilgan joyda, balki unga mos sharoit yaratsa bo‘ladigan yer yuzining har qanday nuqtasida ishlab chiqarish mumkin (litsenziya asosidagi mahsulot). Lekin har qanday tizimda flyuktuatsiya (parametr (o‘lchov)larning birdaniga o‘zgarishi) bo‘lishi mumkin va bunda ob’ektning hamma xususiyatlarini nazorat qilib bo‘lmaydi, ya’ni, birinchidan, ta’sir ob’ekti va uni amalga oshiruvchi orasida doimiy qaytar aloqa bo‘lishi lozim, ikkinchidan, oxirgi mahsulot xususiyatining bir qiymatli bo‘lmagan holda topshirilishini sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan holat sifatida qabul qilish lozim, ya’ni ular ehtimolga yaqin qiymatlarning faqatgina ba’zi ishonarli oraliqda (intervalida) aniq belgilangan bo‘lishi mumkin. Aynan shuning uchun yaroqsiz mahsulot yaratilishi mumkin va olingan mahsulot oldindan loyihalashtirilgan va talabga javob bera olmaydigan xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Texnologik (texnik) jarayon jadvali (1) (4) Махсулот сифатига қўйилган бошланғич талаблар Дастлабки (бошланғич) махсулотга бошланғич стандартлаштирилган таъсир Оралиқдаги ҳолатга стандартлаштирилган таъсир (5) Якуний махсулот сифатига қўйилган талаблар (1) Махсулот (3) Якуний махсулот (2) Оралиқдаги ҳолат Кириш (Л.Г.) Чиқиш (Л.Г.) Жараён 3.2. Pedagogik texnologik jarayon mohiyati 1. Orientatsiya (yo‘naltirish). Maqsadlashtirish. 1.1. Pedagogik g‘oyalarni shakllantirish va uning konseptual asosi. 1.2. Maqsadlashtirish – ta’lim tizimi oldida turgan umumiy pedagogik maqsadni transformatsiya (o‘zgartirish) qilish. Quyidagi o‘quv kursda (predmetda, aniq pedagogik jarayon qismida) berilgan pedagogik vazifalar va o‘quv faoliyatning maksimal aniqlangan natijalari. Texnologik (texnik) jarayon jadvali (1) (4) Махсулот сифатига қўйилган бошланғич талаблар Дастлабки (бошланғич) махсулотга бошланғич стандартлаштирилган таъсир Оралиқдаги ҳолатга стандартлаштирилган таъсир (5) Якуний махсулот сифатига қўйилган талаблар (1) Махсулот (3) Якуний махсулот (2) Оралиқдаги ҳолат Кириш (Л.Г.) Чиқиш (Л.Г.) Жараён 3.2. Pedagogik texnologik jarayon mohiyati 1. Orientatsiya (yo‘naltirish). Maqsadlashtirish. 1.1. Pedagogik g‘oyalarni shakllantirish va uning konseptual asosi. 1.2. Maqsadlashtirish – ta’lim tizimi oldida turgan umumiy pedagogik maqsadni transformatsiya (o‘zgartirish) qilish. Quyidagi o‘quv kursda (predmetda, aniq pedagogik jarayon qismida) berilgan pedagogik vazifalar va o‘quv faoliyatning maksimal aniqlangan natijalari. 1.3. Boshlang‘ich vaziyatning pedagogik (tashxislash) diognostikasi – kutilgan natijalarga erishishda (tashqi sharoitlar, to‘siqlar) yordam beradigan yoki to‘sqinlik qiladigan sabablarning to‘liq taassurotini olishga yo‘naltirilgan tadqiqot protsedurasi. 1.4. Ko‘zlangan natijalarni, ularni o‘tkazish maqsadida tabiiy imkoniyatlarga mos keladigan diognostik xulosalar bo‘yicha korrektirovka(tuzatish kiritish) qilish 1.5. Ta’lim jarayonini prognozlash (oldindan aytib berish) – O‘T hali amalga oshirilmasdan oldin mavjud bo‘lgan aniq sharoitlarda uning kutiladigan samarasini baxolash. 2. Loyixalashtirish 2.1. Ta’lim modelini konstruksiya qilish – quyidagi sharoitlarda va ko‘rsatilgan vaqt ichida qo‘yilgan maqsadni va olinishi kerak bo‘lgan natijalarni amalga oshirishga imkon beradigan optimal ta’lim usullari, vositalari va shakllarini tanlash; 2.2. Kommunikatsiya yo‘llari va vositalarini tanlash; 2.3. Axborot tizimini barpo qilish – (1) axborotlarni yetkazish yo‘llari va vositalarini tanlash; (2) tezkor qaytar aloqa tizimini barpo qilish; 2.4. Boshqaruv tizimini ishlab chiqish – (1) rejalashtirish; (2) natijalarni nazorat qilish va baholash yo‘llari va vositalarini aniqlash; dasturlarni va monitoring instrumentlarini (asboblarini) ishlab chiqish; ta’lim oluvchilar faoliyatini qiziqtiruvchi choralarni aniqlash; 3. Bajarish / Amalga oshirish Ta’lim jarayoni sub’ektlari tomonidan qo‘yilgan maqsadga erishishning shakllangan yo‘llari va vositalarini amalga oshirish jarayoni. 4. Baholovchi –analitik, natijaviy xarakat. 1.3. Boshlang‘ich vaziyatning pedagogik (tashxislash) diognostikasi – kutilgan natijalarga erishishda (tashqi sharoitlar, to‘siqlar) yordam beradigan yoki to‘sqinlik qiladigan sabablarning to‘liq taassurotini olishga yo‘naltirilgan tadqiqot protsedurasi. 1.4. Ko‘zlangan natijalarni, ularni o‘tkazish maqsadida tabiiy imkoniyatlarga mos keladigan diognostik xulosalar bo‘yicha korrektirovka(tuzatish kiritish) qilish 1.5. Ta’lim jarayonini prognozlash (oldindan aytib berish) – O‘T hali amalga oshirilmasdan oldin mavjud bo‘lgan aniq sharoitlarda uning kutiladigan samarasini baxolash. 2. Loyixalashtirish 2.1. Ta’lim modelini konstruksiya qilish – quyidagi sharoitlarda va ko‘rsatilgan vaqt ichida qo‘yilgan maqsadni va olinishi kerak bo‘lgan natijalarni amalga oshirishga imkon beradigan optimal ta’lim usullari, vositalari va shakllarini tanlash; 2.2. Kommunikatsiya yo‘llari va vositalarini tanlash; 2.3. Axborot tizimini barpo qilish – (1) axborotlarni yetkazish yo‘llari va vositalarini tanlash; (2) tezkor qaytar aloqa tizimini barpo qilish; 2.4. Boshqaruv tizimini ishlab chiqish – (1) rejalashtirish; (2) natijalarni nazorat qilish va baholash yo‘llari va vositalarini aniqlash; dasturlarni va monitoring instrumentlarini (asboblarini) ishlab chiqish; ta’lim oluvchilar faoliyatini qiziqtiruvchi choralarni aniqlash; 3. Bajarish / Amalga oshirish Ta’lim jarayoni sub’ektlari tomonidan qo‘yilgan maqsadga erishishning shakllangan yo‘llari va vositalarini amalga oshirish jarayoni. 4. Baholovchi –analitik, natijaviy xarakat. 4.1. Qo‘yilgan maqsadga ta’lim jarayoni qatnashchilari erishgan natijalarning (mosliligini) adekvatliligini baholash. 4.2. Jarayon taxlili (qaerda va qachon xatolar vujudga kelganligini aniqlash uchun) birlamchi mo‘ljalga jarayon yo‘nalishi va natijalarning to‘liq mos emasligi sabablarini ko‘rsatish. Kelajakda bu xatolarni qaytarmaslik uchun keyingi sikllarda bu hamma to‘siqlar va tashqi sharoitni nazarda tutish lozim. 4.3. O‘qitish texnologiyasiga (zaruriy sharoitlarda) tuzatish kiritish 4.1. Qo‘yilgan maqsadga ta’lim jarayoni qatnashchilari erishgan natijalarning (mosliligini) adekvatliligini baholash. 4.2. Jarayon taxlili (qaerda va qachon xatolar vujudga kelganligini aniqlash uchun) birlamchi mo‘ljalga jarayon yo‘nalishi va natijalarning to‘liq mos emasligi sabablarini ko‘rsatish. Kelajakda bu xatolarni qaytarmaslik uchun keyingi sikllarda bu hamma to‘siqlar va tashqi sharoitni nazarda tutish lozim. 4.3. O‘qitish texnologiyasiga (zaruriy sharoitlarda) tuzatish kiritish 4. O‘T ishlab chiqish va amalga oshirishning protsessual tuzilishi Тайёргарлик босқичи (йўналтирилган харакат) 1. Технологик даврни аниқлаб беради. 2. Мақсадлаштиришни амалга оширади. 3. Педагогик диагностиканининг (аниқликнинг) бошланғич вазиятини олиб боради. 4. Олдиндан қўйилган натижаларни кўриб чиқади. 5. Таълим жараёнининг боришини кўриб чиқади. Таълим берувчи Фаолият мазмуни Харакатнинг кетма-кетлиги Лойихалаштирувчи босқич (лойихалаштирувчи харакат) Амалга оширувчи босқич (тезкорликдаги бевосита харакат) ТТ лойихалаштиради: таълим моделини танлайди, коммуникация йўлларини аниқлаб беради, ахборот ва бошқарув тизимини ишлаб чиқади; ўзининг ва таълим олувчиларнинг фаолиятини ишлаб чиқади. Таълим берувчи Таълим берувчи Таълим олувчилар Таълим олувчиларга ол- диндаги (былажак) фаолият вазифаларини ва натижала- рини қўяди ва тушунтиради, таълим моделини қабул қилишни амалга оширади; таълим олувчилар билан ҳамкорликда фаолият кўрса- тиш учун яхши шароит яра- тади; таълим жараёнини қайтар алоқа тизими асоси- да бошқаради. Улар олдига қўйилган вази- фани ечиш жараёнида хара- катларни тақсимлайди, шах- сий фаолиятларни бошқара- ди. Таълим берувчи Таълим олувчилар Таълимнинг натижавийли- гини аниқлайди: Ўзининг БМКда якуний бащони амалга оширади, ўзини-ўзи аниқлайди. Якуний бос=ич (якуний, бащоловчи-аналитик харакат) Якуний назоратни, ўқув машғулотларнинг мазмуни ва сифати- ни баҳолашни ва тахлилини олиб боради, педагогик ва ўқув фаолиятнинг бориши ва натижаларини текширади. Билимлилик даражасини текширади: БМК шакилланганлик даражасини жорий қилади. Қарор қабул қилади: яна бир мартда қайтаради, бошқатдан ўргатади, алохида саволларга, янги мавзуга ўтади. эътибор беради. 4. O‘T ishlab chiqish va amalga oshirishning protsessual tuzilishi Тайёргарлик босқичи (йўналтирилган харакат) 1. Технологик даврни аниқлаб беради. 2. Мақсадлаштиришни амалга оширади. 3. Педагогик диагностиканининг (аниқликнинг) бошланғич вазиятини олиб боради. 4. Олдиндан қўйилган натижаларни кўриб чиқади. 5. Таълим жараёнининг боришини кўриб чиқади. Таълим берувчи Фаолият мазмуни Харакатнинг кетма-кетлиги Лойихалаштирувчи босқич (лойихалаштирувчи харакат) Амалга оширувчи босқич (тезкорликдаги бевосита харакат) ТТ лойихалаштиради: таълим моделини танлайди, коммуникация йўлларини аниқлаб беради, ахборот ва бошқарув тизимини ишлаб чиқади; ўзининг ва таълим олувчиларнинг фаолиятини ишлаб чиқади. Таълим берувчи Таълим берувчи Таълим олувчилар Таълим олувчиларга ол- диндаги (былажак) фаолият вазифаларини ва натижала- рини қўяди ва тушунтиради, таълим моделини қабул қилишни амалга оширади; таълим олувчилар билан ҳамкорликда фаолият кўрса- тиш учун яхши шароит яра- тади; таълим жараёнини қайтар алоқа тизими асоси- да бошқаради. Улар олдига қўйилган вази- фани ечиш жараёнида хара- катларни тақсимлайди, шах- сий фаолиятларни бошқара- ди. Таълим берувчи Таълим олувчилар Таълимнинг натижавийли- гини аниқлайди: Ўзининг БМКда якуний бащони амалга оширади, ўзини-ўзи аниқлайди. Якуний бос=ич (якуний, бащоловчи-аналитик харакат) Якуний назоратни, ўқув машғулотларнинг мазмуни ва сифати- ни баҳолашни ва тахлилини олиб боради, педагогик ва ўқув фаолиятнинг бориши ва натижаларини текширади. Билимлилик даражасини текширади: БМК шакилланганлик даражасини жорий қилади. Қарор қабул қилади: яна бир мартда қайтаради, бошқатдан ўргатади, алохида саволларга, янги мавзуга ўтади. эътибор беради. 5. Maqsadlashtirish Maqsadlashtirish – texnologiyalashtirishning eng muhim omili: undan pedagogik texnologiyalarni loyixalashtirish, o‘quv jarayonini konstruksiya qilish va tashkillashtirish boshlanadi. Maqsad: – taxmin qilingan natija modeli ko‘rinishidagi maxsulot. Bu faoliyat yakunida ta’lim sub’etlarining olishi taxmin qilingan bilimlari. Natija – (1) o‘quv faoliyatidan olinadigan mahsulot (bilim)– ta’lim oluvchilarning rivojlanishida ko‘rinarli siljish; (2) u ta’lim jarayonini samarali kechishini namoyon etadi, maqsadga erishish darajasini tavsiflaydi: ta’lim berish va o‘rganish jarayoni qo‘yilgan maqsad natijalariga mos kelgandagina yakunlanadi. Bu ta’lim sub’ektlarining faoliyat yakunida olgan bilimlari xisoblanadi. Maqsad ko‘yishning o‘qiga xos yo‘llari: (1) mazmunini o‘rganish orqali; (2) o‘qituvchi faoliyati orqali; (3) ta’lim oluvchilarning o‘quv faoliyati orqali; (4) ta’lim oluvchining ichki rivojlanish jarayoni orqali. Biroq bunday yondoshuvlar taxmin qilingan natijalarni (imkoniyatning tushunarsiz va aniq bo‘lmagan ta’rifi, instrumentalsiz) to‘liq namoyon qilmaydi. Texnologiyalashtirish sharoitida maqsad ta’lim oluvchilar xarakatlarida namoyon bo‘lgan ta’lim natijalari orqali shakllantiriladi: (1) ta’lim natijalari xarakat tiliga o‘giriladi (fe’l shaklida) va bir ma’noda ifoda etiladi; (2) maqsadlar kategoriyalarda (darajalarda) tizimlashtiriladi, ketma-ketlikda joylashtiriladi va qiyinlashib (ierarxiya) o‘sib boradi – pedagogik taksonomiya; (3) maqsadlar diagnostik aniqlangan holda namoyon bo‘ladi: shu qadar aniq va ravshanki, kutilgan natijani diskreptiv (bayon qiluvchi) modeli hosil bo‘ladi, unda o‘quv axborotlar mazmunini tanlash va tuzish uchun ular asosiy masalaga aylanadi, ta’lim modelini qurishda, bir ma’noda, ta’lim oluvchilar – ekspertlar oldiga qo‘yilgan 5. Maqsadlashtirish Maqsadlashtirish – texnologiyalashtirishning eng muhim omili: undan pedagogik texnologiyalarni loyixalashtirish, o‘quv jarayonini konstruksiya qilish va tashkillashtirish boshlanadi. Maqsad: – taxmin qilingan natija modeli ko‘rinishidagi maxsulot. Bu faoliyat yakunida ta’lim sub’etlarining olishi taxmin qilingan bilimlari. Natija – (1) o‘quv faoliyatidan olinadigan mahsulot (bilim)– ta’lim oluvchilarning rivojlanishida ko‘rinarli siljish; (2) u ta’lim jarayonini samarali kechishini namoyon etadi, maqsadga erishish darajasini tavsiflaydi: ta’lim berish va o‘rganish jarayoni qo‘yilgan maqsad natijalariga mos kelgandagina yakunlanadi. Bu ta’lim sub’ektlarining faoliyat yakunida olgan bilimlari xisoblanadi. Maqsad ko‘yishning o‘qiga xos yo‘llari: (1) mazmunini o‘rganish orqali; (2) o‘qituvchi faoliyati orqali; (3) ta’lim oluvchilarning o‘quv faoliyati orqali; (4) ta’lim oluvchining ichki rivojlanish jarayoni orqali. Biroq bunday yondoshuvlar taxmin qilingan natijalarni (imkoniyatning tushunarsiz va aniq bo‘lmagan ta’rifi, instrumentalsiz) to‘liq namoyon qilmaydi. Texnologiyalashtirish sharoitida maqsad ta’lim oluvchilar xarakatlarida namoyon bo‘lgan ta’lim natijalari orqali shakllantiriladi: (1) ta’lim natijalari xarakat tiliga o‘giriladi (fe’l shaklida) va bir ma’noda ifoda etiladi; (2) maqsadlar kategoriyalarda (darajalarda) tizimlashtiriladi, ketma-ketlikda joylashtiriladi va qiyinlashib (ierarxiya) o‘sib boradi – pedagogik taksonomiya; (3) maqsadlar diagnostik aniqlangan holda namoyon bo‘ladi: shu qadar aniq va ravshanki, kutilgan natijani diskreptiv (bayon qiluvchi) modeli hosil bo‘ladi, unda o‘quv axborotlar mazmunini tanlash va tuzish uchun ular asosiy masalaga aylanadi, ta’lim modelini qurishda, bir ma’noda, ta’lim oluvchilar – ekspertlar oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun, ishonchli va ob’ektiv baho berish, ta’lim oluvchilarga qaratilgan ularning o‘quv faoliyatini tushuntirish; turli qiziquvchi shaxslarni tushunish (ota-onalar, ish beruvchilar va bosh.). Maqsadlar shakllanadi – (1) pedagogik vazifalarni xal qilish tizimiga o‘xshab: ta’limiy, rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi, motivatsion; (2) o‘quv faoliyatining kutiladigan natijalariga o‘xshab. Uning unumli umumiy tavsifini ta’lim (bilim egallash) darajasi orqali berish kerak – ta’lim beruvchilarning didaktik xususiyatlari va bilim orrtirish faoliyati darajasi – psixologik xususiyat. Birinchisi asoslan olingan natijalarni ko‘rsatadi, ikkinchisi esa ularga erishish yo‘llarini. Ikkala xususiyat bir-biriga yaqin va ular bir birini doimo to‘ldirib turadi. maqsadlarga erishish uchun, ishonchli va ob’ektiv baho berish, ta’lim oluvchilarga qaratilgan ularning o‘quv faoliyatini tushuntirish; turli qiziquvchi shaxslarni tushunish (ota-onalar, ish beruvchilar va bosh.). Maqsadlar shakllanadi – (1) pedagogik vazifalarni xal qilish tizimiga o‘xshab: ta’limiy, rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi, motivatsion; (2) o‘quv faoliyatining kutiladigan natijalariga o‘xshab. Uning unumli umumiy tavsifini ta’lim (bilim egallash) darajasi orqali berish kerak – ta’lim beruvchilarning didaktik xususiyatlari va bilim orrtirish faoliyati darajasi – psixologik xususiyat. Birinchisi asoslan olingan natijalarni ko‘rsatadi, ikkinchisi esa ularga erishish yo‘llarini. Ikkala xususiyat bir-biriga yaqin va ular bir birini doimo to‘ldirib turadi. 5.1. Maqsadni qo‘yish yo‘llari: taqqoslovchi taxlil 1. Мавзуни ўрганиш орқали 2. Таълим берувчи фаолияти орқали «Мавзуни..., теоремани..., асосий қонун-қоидалар-ни..., йўлларини ва бош. ўрганиб чиқиш.» Ўқув жараёнига алоқадор инструментал хисобланмайди: қўйилган мақсад ютуқларини мухокама (суд) қилишни рухсат этмайди Ўқув фаолиятга тегишли ёки ўқув машғулотлар қисмига алоқадор доирани кўрсатади Қуйидаги мақсад қўйиш йўлларининг сифатли тавсифи + ─ «Таълим олувчиларни теорема билан, қонун- қоидалар билан..., йўллари билан..., намойиш... ва бош. билан таништириб чиқиш». Таълим берувчи ызининг харакатларини белгилашда уларнинг оқибатларини, таълимнинг реал натижаларини солиштириш имкониятига эга эмас. Бу натижалар қуйидаги йўл билан мақсад қўйишни кўзда тутмаган. Қисман, қайсидир даражада таълим берувчининг шахсий фаолиятини ойдинлаштиради ва тўғирлайди. 3. Таълим олувчиларнинг фаолияти орқали 4. Таълим олувчининг ички интеллектуал, хис- туйғуси, шахсиятини ва бош. ривожлантириш «Билим..., малака..., қизиқишларини... шакллантириш, қобилиятини ривожлантириш ва бош.» «Теоремаларни..., қонунларни, вазифаларни ечишнинг... йўлларини ўрганиш, мустахкамлаш ва бош.» Таълимнинг кутиладиган натижалари ва оқибатлари аниқ эмас Режалаштиришда ва ва ўқув машғулотни ўтказишда баъзи бир аниқликларни киритиш. Ўқув машғулотлари натижаларига қараб силжиш, мақадга эришишишга ишонч хосил қилувчи мўлжал йўқ Умумлаштирилган таълимий мақсад ўқв предметнинг таълим босқичи даражасида шакллантирилди 5. Таълим олувчилар харакатида намоён бўладиган таълим натижалари орқали. «Теореманинг ассосий щолатини ассослаб беради, баённинг содадиллиги (элементарлилиги) даражасида мазмунини..., қонунларини... ва принципларни... тушунтириб беради. Таълим олувчилар харакати тилида таълим натижаларининг бир маъноли таржимаси йўқлиги бир қанча қийинчиликларни туғдиради. Таълим берувчи – эксперт таълим натижаларини ишончли таниши мумкин. Мисол Мақсадларни жойлаштириш йўллари 5.1. Maqsadni qo‘yish yo‘llari: taqqoslovchi taxlil 1. Мавзуни ўрганиш орқали 2. Таълим берувчи фаолияти орқали «Мавзуни..., теоремани..., асосий қонун-қоидалар-ни..., йўлларини ва бош. ўрганиб чиқиш.» Ўқув жараёнига алоқадор инструментал хисобланмайди: қўйилган мақсад ютуқларини мухокама (суд) қилишни рухсат этмайди Ўқув фаолиятга тегишли ёки ўқув машғулотлар қисмига алоқадор доирани кўрсатади Қуйидаги мақсад қўйиш йўлларининг сифатли тавсифи + ─ «Таълим олувчиларни теорема билан, қонун- қоидалар билан..., йўллари билан..., намойиш... ва бош. билан таништириб чиқиш». Таълим берувчи ызининг харакатларини белгилашда уларнинг оқибатларини, таълимнинг реал натижаларини солиштириш имкониятига эга эмас. Бу натижалар қуйидаги йўл билан мақсад қўйишни кўзда тутмаган. Қисман, қайсидир даражада таълим берувчининг шахсий фаолиятини ойдинлаштиради ва тўғирлайди. 3. Таълим олувчиларнинг фаолияти орқали 4. Таълим олувчининг ички интеллектуал, хис- туйғуси, шахсиятини ва бош. ривожлантириш «Билим..., малака..., қизиқишларини... шакллантириш, қобилиятини ривожлантириш ва бош.» «Теоремаларни..., қонунларни, вазифаларни ечишнинг... йўлларини ўрганиш, мустахкамлаш ва бош.» Таълимнинг кутиладиган натижалари ва оқибатлари аниқ эмас Режалаштиришда ва ва ўқув машғулотни ўтказишда баъзи бир аниқликларни киритиш. Ўқув машғулотлари натижаларига қараб силжиш, мақадга эришишишга ишонч хосил қилувчи мўлжал йўқ Умумлаштирилган таълимий мақсад ўқв предметнинг таълим босқичи даражасида шакллантирилди 5. Таълим олувчилар харакатида намоён бўладиган таълим натижалари орқали. «Теореманинг ассосий щолатини ассослаб беради, баённинг содадиллиги (элементарлилиги) даражасида мазмунини..., қонунларини... ва принципларни... тушунтириб беради. Таълим олувчилар харакати тилида таълим натижаларининг бир маъноли таржимаси йўқлиги бир қанча қийинчиликларни туғдиради. Таълим берувчи – эксперт таълим натижаларини ишончли таниши мумкин. Мисол Мақсадларни жойлаштириш йўллари 5.2. O‘quv faoliyati bilimlari va yo‘llarini egallashning darajali yondoshuvi asosida ta’lim maqsadlarini identifikatsiya qilish Ta’lim oluvchila r BMK larni egallashl ari uchun berilgan daraja Ta’lim maqsadlarini va ularning natijalarga erishishlarini shakllantirish. O‘quv faoliyatini baholash mezonlari Berilgan natijaga erishish bo‘yicha ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining faoliyatlari tavsifi 1 2 3 I – O‘quvchi ga oid (bilish bo‘yicha faoliyati) Ta’lim maqsadi: ... bo‘yicha tasavvurni shakllantirish. Natijalar:  Aytadi, sanab beradi (hammaga ma’lum, o‘zgartirishsiz tanish, umumiy taxminlarni bayon etadi);  (O‘z so‘zlari bilan oddiy bayon darajasida) aytib beradi;  Biladi, taniydi, tashqi belgilari va tarkibi orqali farqlay oladi;  Konspektlashtiradi (so‘zma-so‘z). Baholash mezonlari: axborotni xatosiz, o‘zidek aytib beradi. Ta’lim beruvchi: axborot manbai xisoblanadi, bilim egallash bo‘yicha ta’lim oluvchilar faoliyatini tashkil qiladi. Ta’lim oluvchilar: axborotli-retseptiv (qabul qilish) faoliyatni amalga oshiradi: tinglaydi, kuzatadi, o‘quv axborotni eslab qoladi va xatosiz uni aytib beradi. 5.2. O‘quv faoliyati bilimlari va yo‘llarini egallashning darajali yondoshuvi asosida ta’lim maqsadlarini identifikatsiya qilish Ta’lim oluvchila r BMK larni egallashl ari uchun berilgan daraja Ta’lim maqsadlarini va ularning natijalarga erishishlarini shakllantirish. O‘quv faoliyatini baholash mezonlari Berilgan natijaga erishish bo‘yicha ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining faoliyatlari tavsifi 1 2 3 I – O‘quvchi ga oid (bilish bo‘yicha faoliyati) Ta’lim maqsadi: ... bo‘yicha tasavvurni shakllantirish. Natijalar:  Aytadi, sanab beradi (hammaga ma’lum, o‘zgartirishsiz tanish, umumiy taxminlarni bayon etadi);  (O‘z so‘zlari bilan oddiy bayon darajasida) aytib beradi;  Biladi, taniydi, tashqi belgilari va tarkibi orqali farqlay oladi;  Konspektlashtiradi (so‘zma-so‘z). Baholash mezonlari: axborotni xatosiz, o‘zidek aytib beradi. Ta’lim beruvchi: axborot manbai xisoblanadi, bilim egallash bo‘yicha ta’lim oluvchilar faoliyatini tashkil qiladi. Ta’lim oluvchilar: axborotli-retseptiv (qabul qilish) faoliyatni amalga oshiradi: tinglaydi, kuzatadi, o‘quv axborotni eslab qoladi va xatosiz uni aytib beradi. II – Algoritmi k (namuna, analog bo‘yicha xarakat) Ta’lim maqsadi: . . . bilim bo‘yicha shakllantirish, bilimlarga erishmoq (o‘stirish, mustaxkamlash), namuna bo‘yicha bilimlarni qo‘llay olish qobiliyati, belgilangan namuna bo‘yicha xarakatlarni bajarish. Natijalar:  Asosiy fikrni ajratadi;  Baho beradi, xulosa chiqaradi, isbotlaydi, dalil keltiradi, klassifikatsiya qiladi;  Tushuntiradi, asoslab beradi, umumlashtiradi, ishonarli dalillar keltiradi, taqqoslaydi va solishtiradi, xulosalar chiqaradi;  Namuna bo‘yicha bilimlarni qo‘llaydi, bir shakldagi vazifalarni mustaqil ravishda bajaradi;  Tanish sharoitda tayyor algoritm (namuna) bo‘yicha xarakatlarni (operatsiyalarni, tartibni) bajaradi: o‘lchash o‘tkazadi, tajriba qladi; (tizimlar, asboblar va bosh.) tekshiradi, aniqlaydi; ajratadi, yeg‘adi; texnik vazifalarni va chizmalarni o‘qiydi; ishlab chiqarish operatsiyalarini bajaradi, jixozlarni va bosh. ekspluatatsiya qiladi.  Referat qiladi, grafiklarni, jadvallarni va tablitsalarni tuzadi va o‘qiydi. Baholash mezonlari: o‘quv faoliyat yo‘llarini biladi, bor bilimlarini transformatsiya qiladi Ta’lim beruvchi: bilim va malakalarni egallashlari uchun, xarakatlarni namuna bo‘yicha va tanish sharoitlarda bajarishlari uchun ta’lim oluvchilar faoliyatini tashkillashtiradi. Ta’lim oluvchilar: algoritmik (namuna bo‘yicha) turdagi reproduktiv (tiklash, xotiralash, eslash) faoliyatni amalga oshiradi: o‘zi anglagan holda bilimlarni o‘zlashtiradi, mustaxkam ularni eslab qoladi va qo‘llaydi: ta’lim beruvchi boshchiligida o‘xshash (namunaviy) qisqartirilgan vaziyat bo‘yicha oldin o‘rganilgan namuna bo‘yicha xarakatlarni bajaradi II – Algoritmi k (namuna, analog bo‘yicha xarakat) Ta’lim maqsadi: . . . bilim bo‘yicha shakllantirish, bilimlarga erishmoq (o‘stirish, mustaxkamlash), namuna bo‘yicha bilimlarni qo‘llay olish qobiliyati, belgilangan namuna bo‘yicha xarakatlarni bajarish. Natijalar:  Asosiy fikrni ajratadi;  Baho beradi, xulosa chiqaradi, isbotlaydi, dalil keltiradi, klassifikatsiya qiladi;  Tushuntiradi, asoslab beradi, umumlashtiradi, ishonarli dalillar keltiradi, taqqoslaydi va solishtiradi, xulosalar chiqaradi;  Namuna bo‘yicha bilimlarni qo‘llaydi, bir shakldagi vazifalarni mustaqil ravishda bajaradi;  Tanish sharoitda tayyor algoritm (namuna) bo‘yicha xarakatlarni (operatsiyalarni, tartibni) bajaradi: o‘lchash o‘tkazadi, tajriba qladi; (tizimlar, asboblar va bosh.) tekshiradi, aniqlaydi; ajratadi, yeg‘adi; texnik vazifalarni va chizmalarni o‘qiydi; ishlab chiqarish operatsiyalarini bajaradi, jixozlarni va bosh. ekspluatatsiya qiladi.  Referat qiladi, grafiklarni, jadvallarni va tablitsalarni tuzadi va o‘qiydi. Baholash mezonlari: o‘quv faoliyat yo‘llarini biladi, bor bilimlarini transformatsiya qiladi Ta’lim beruvchi: bilim va malakalarni egallashlari uchun, xarakatlarni namuna bo‘yicha va tanish sharoitlarda bajarishlari uchun ta’lim oluvchilar faoliyatini tashkillashtiradi. Ta’lim oluvchilar: algoritmik (namuna bo‘yicha) turdagi reproduktiv (tiklash, xotiralash, eslash) faoliyatni amalga oshiradi: o‘zi anglagan holda bilimlarni o‘zlashtiradi, mustaxkam ularni eslab qoladi va qo‘llaydi: ta’lim beruvchi boshchiligida o‘xshash (namunaviy) qisqartirilgan vaziyat bo‘yicha oldin o‘rganilgan namuna bo‘yicha xarakatlarni bajaradi va ularni tanish sharoitlarda qo‘llaydi: namuna va analog bo‘yicha xarakatlarni bajaradi. va ularni tanish sharoitlarda qo‘llaydi: namuna va analog bo‘yicha xarakatlarni bajaradi. III – Evristik (xarakatni tanlash) Ta’lim maqsadi: shaxsiy faoliyat algoritmini tuzish bo‘yicha malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish va u orqali mustaqil ijodiy izlanishni olib borish, bilimlarga erishish va ularni yangi vaziyatlarda qo‘llash. Natijalar:  Shaxsiy faoliyatni rejalashtiradi va tashkillashtiradi;  Faoliyat algoritmini mustaqil tuzadi;  Izlaydi, tanlaydi, foydalanadi va kerakli ma’lumotlarni qayta ishlaydi;  Konstruksiya qiladi, qiyinlashtiradi, qisqartiradi, loyixalashtiradi, tajribadan o‘tkazadi;  Tavsiya etilgan muammoli vaziyatlarda, bilim orttirish va nostandart vazifalarni yechish bo‘yicha yangi vaziyatlarda bilim va malakalarini qo‘llaydi; Ekspluatatsiya (asbob-uskunalar va bosh.) bo‘yicha yaratuvchining boshqaruvini o‘qiydi va sharxlaydi, sxema va texnik vazifalarni sharxlaydi; tizimda (kompyuter va bosh.) to‘liq bo‘lmagan tarkibiy qismlarni (komponentlarni) to‘ldiradi va almashtiradi;  Buzilgan narsa bo‘yicha mantiiqiy Ta’lim beruvchi: ta’lim oluvchilar faoliyatini yo‘naltiradi. Ta’lim oluvchilar evristik (savol-javob) turidagi produktiv (ko‘p natija beruvchi) ijodiy faoliyatni amalga oshiradi: bilim egallashda mustaqil tuzilgan algoritm bo‘yicha mustaqil izlanishda bo‘ladi, egallagan bilimlarini o‘zida mujassamlashtiradi va ularni nostandart sharoitlarda qo‘llaydi. III – Evristik (xarakatni tanlash) Ta’lim maqsadi: shaxsiy faoliyat algoritmini tuzish bo‘yicha malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish va u orqali mustaqil ijodiy izlanishni olib borish, bilimlarga erishish va ularni yangi vaziyatlarda qo‘llash. Natijalar:  Shaxsiy faoliyatni rejalashtiradi va tashkillashtiradi;  Faoliyat algoritmini mustaqil tuzadi;  Izlaydi, tanlaydi, foydalanadi va kerakli ma’lumotlarni qayta ishlaydi;  Konstruksiya qiladi, qiyinlashtiradi, qisqartiradi, loyixalashtiradi, tajribadan o‘tkazadi;  Tavsiya etilgan muammoli vaziyatlarda, bilim orttirish va nostandart vazifalarni yechish bo‘yicha yangi vaziyatlarda bilim va malakalarini qo‘llaydi; Ekspluatatsiya (asbob-uskunalar va bosh.) bo‘yicha yaratuvchining boshqaruvini o‘qiydi va sharxlaydi, sxema va texnik vazifalarni sharxlaydi; tizimda (kompyuter va bosh.) to‘liq bo‘lmagan tarkibiy qismlarni (komponentlarni) to‘ldiradi va almashtiradi;  Buzilgan narsa bo‘yicha mantiiqiy Ta’lim beruvchi: ta’lim oluvchilar faoliyatini yo‘naltiradi. Ta’lim oluvchilar evristik (savol-javob) turidagi produktiv (ko‘p natija beruvchi) ijodiy faoliyatni amalga oshiradi: bilim egallashda mustaqil tuzilgan algoritm bo‘yicha mustaqil izlanishda bo‘ladi, egallagan bilimlarini o‘zida mujassamlashtiradi va ularni nostandart sharoitlarda qo‘llaydi. izlanish olib boradi, zarurat bo‘lsa tuzatadi, qayta tiklaydi, almashtiradi, yo‘lga qo‘yadi, modifikatsiya qiladi. Baholash mezonlari: yangi vaziyat faoliyatida o‘z qobiliyatini namoyon etadi, bilimlarni qayta tiklash asosida xarakatlarni bajaradi, shaxsiy faoliyatini mustaqil modellashtiradi. izlanish olib boradi, zarurat bo‘lsa tuzatadi, qayta tiklaydi, almashtiradi, yo‘lga qo‘yadi, modifikatsiya qiladi. Baholash mezonlari: yangi vaziyat faoliyatida o‘z qobiliyatini namoyon etadi, bilimlarni qayta tiklash asosida xarakatlarni bajaradi, shaxsiy faoliyatini mustaqil modellashtiradi. IV – Ijodiy (xarakatni topish) Ta’lim maqsadi: nostandart vaziyatlarda xarakatlanish qobiliyatini, tadqiqotchilik va kashfiyotchilik faoliyatiga tayyor turish qobiliyatini hamda muammoni mustaqil ravishda ajratib olish va yechish qobiliyatini shakllantirish (rivojlantirish). Natijalar:  Muammoni mustaqil ravishda ajratish, shakllantirish va uni tugallash uchun yo‘l topadi;  Ilmiy – ishlab chiqarish muammolarini yechish uchun yangi ma’lumotlar izlaydi va ularni qo‘llaydi;  Tadqiqot ob’ekti va predmetini topadi, tadqiqot gipotezalari va vazifalarini olg‘a suradi, tajriba-sinov rejasinii tuzadi, tajribani o‘tkazadi, tajriba natijalari bilan farazni (gipotezani) tekshiradi; Baholash mezonlari: tadqiqot yo‘nalishidagi mahsulot faoliyatini amalga oshiradi, tizimli yondashish qobiliyatiga ega bo‘ladi, sintez va taxlil ko‘nikmalarini namoyon etadi va x.k. Ta’lim beruvchi: ta’lim oluvchiga konsultatsiya beradi. Ta’lim oluvchilar: tadqiqotchilik yo‘nalishida unumli faoliyatni amalga oshiradilar. IV – Ijodiy (xarakatni topish) Ta’lim maqsadi: nostandart vaziyatlarda xarakatlanish qobiliyatini, tadqiqotchilik va kashfiyotchilik faoliyatiga tayyor turish qobiliyatini hamda muammoni mustaqil ravishda ajratib olish va yechish qobiliyatini shakllantirish (rivojlantirish). Natijalar:  Muammoni mustaqil ravishda ajratish, shakllantirish va uni tugallash uchun yo‘l topadi;  Ilmiy – ishlab chiqarish muammolarini yechish uchun yangi ma’lumotlar izlaydi va ularni qo‘llaydi;  Tadqiqot ob’ekti va predmetini topadi, tadqiqot gipotezalari va vazifalarini olg‘a suradi, tajriba-sinov rejasinii tuzadi, tajribani o‘tkazadi, tajriba natijalari bilan farazni (gipotezani) tekshiradi; Baholash mezonlari: tadqiqot yo‘nalishidagi mahsulot faoliyatini amalga oshiradi, tizimli yondashish qobiliyatiga ega bo‘ladi, sintez va taxlil ko‘nikmalarini namoyon etadi va x.k. Ta’lim beruvchi: ta’lim oluvchiga konsultatsiya beradi. Ta’lim oluvchilar: tadqiqotchilik yo‘nalishida unumli faoliyatni amalga oshiradilar. III. Mavzuning alohida savollari va ularni chuqurroq o‘rganish uchun foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Bershadskiy M.E. V kakix znacheniyax ispolzuetsya ponyatie «texnologiya» v pedagogicheskoy literature? // Shkolno‘e texnologii. 2002. № 1.S.3-18. 2. Bespalko V.P. Slagaemo‘e pedagogicheskoy texnologii. – M.: Pedagogika, 1989. 3. Golish L.V. Chto nujno znat obuchayuhemu o sovremenno‘x texnologiyax obucheniya? // Eksperimentalnoe uchebno-metodicheskoe posobie. – T.: IRSSPO, 2002. 4. Podlaso‘y I.P. Pedagogika. Novo‘y kurs. Uchebnik dlya studentov pedagogicheskix vuzov. V 2 kn. Kn.1: Obhie osnovo‘. Protsess obucheniya. – M.: VLADOS, 1999. IV. Mustaxkamlash uchun savol va vazifalar: 1. Pedagogik tizim modeli va komponentlarini aytib bering. 2. O‘T modelini ta’riflang va ularning komponentlari va elementlarini aytib bering. 3.O‘T fnksional tuzilishining batafsil bayonini bering. 4. Nima uchun O‘T loyixalashtirishda taxminiy xarakat muximligini tushuntirib bering? 5. Nima uchun yakuniy bosqichda baholovchi-analitik xarakat muhim o‘rin tutishini tushuntirib bering? 6. «Maqsadlashtirish», «maqsad», «natija» kategoriyalariga batafsil izox bering. 7. O‘quv faoliyati bilimlari va yo‘llarini egalashning tenglashtirilgan yondoshuvi asosida ta’lim maqsadini qanday qilib identifikatsiya qilish mumkin degan savolga batafsil javob bering. III. Mavzuning alohida savollari va ularni chuqurroq o‘rganish uchun foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Bershadskiy M.E. V kakix znacheniyax ispolzuetsya ponyatie «texnologiya» v pedagogicheskoy literature? // Shkolno‘e texnologii. 2002. № 1.S.3-18. 2. Bespalko V.P. Slagaemo‘e pedagogicheskoy texnologii. – M.: Pedagogika, 1989. 3. Golish L.V. Chto nujno znat obuchayuhemu o sovremenno‘x texnologiyax obucheniya? // Eksperimentalnoe uchebno-metodicheskoe posobie. – T.: IRSSPO, 2002. 4. Podlaso‘y I.P. Pedagogika. Novo‘y kurs. Uchebnik dlya studentov pedagogicheskix vuzov. V 2 kn. Kn.1: Obhie osnovo‘. Protsess obucheniya. – M.: VLADOS, 1999. IV. Mustaxkamlash uchun savol va vazifalar: 1. Pedagogik tizim modeli va komponentlarini aytib bering. 2. O‘T modelini ta’riflang va ularning komponentlari va elementlarini aytib bering. 3.O‘T fnksional tuzilishining batafsil bayonini bering. 4. Nima uchun O‘T loyixalashtirishda taxminiy xarakat muximligini tushuntirib bering? 5. Nima uchun yakuniy bosqichda baholovchi-analitik xarakat muhim o‘rin tutishini tushuntirib bering? 6. «Maqsadlashtirish», «maqsad», «natija» kategoriyalariga batafsil izox bering. 7. O‘quv faoliyati bilimlari va yo‘llarini egalashning tenglashtirilgan yondoshuvi asosida ta’lim maqsadini qanday qilib identifikatsiya qilish mumkin degan savolga batafsil javob bering.