1 O‘QITUVCHILAR KASBIY MAHORATINI SHAKLLANTIRISHDA METODIK O‘YINLARDAN FOYDALANISH (ona tili va adabiyot misolida) Ma’lumki, hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar, yangi pedagogik texnologiyalar keng qo’llanilmoqda. Shu sababli darslarda ham yutuqlar talaygina bo’lib qoldi. Lekin hamisha ham samarali darslarni to’g’ri tashkil etilayotganiga guvohi bo’lmayapmiz. Darslarni to’g’ri tashkil etish bilan birgalikda ularning qiziq o’tishi ham nazardan chetda qolmasligi lozim. Bunda bizga yangi metodik o’yinlarning o’rni seziladi. Biz quyida shunday metodik o’yinlarni bir nechtasini keltirishni lozim topdik: SO’ZLAR ZANJIRI METODIK O’YINI O’yin shartiga ko’ra har bir so’z aytilganida oxirgi harfiga yangi so’z aytish lozim bo’ladi. Bunda birinchi bo’lib o’qituvchi bitta so’z aytib boshlab beradi. Bu o’yin juda sodda bo’lib, kichikroq sinf o’quvchilari uchun mo’ljallangan. Shuni unutmaslik lozimki, bu usulda o’yin o’ynash mashqi bir so’z turkumi doirasida bo’lishi ham mumkin. Bu holatda yuqori sinf o’quvchilari ham o’ynasa bo’ladi. Masalan, bir so’z turkumi doirasida: Ot so’z turkumiga; Kitob-bola-asal-loviya-anor-rasul-lochin-nina-anjir-rohat-tarozi.... Fe’l so’z terkumiga; Keldi-ilmoq-qayirish-shoshgan.... Bu o’yinning ikkinchi usuli ham bor. O’yinning boshlanishida bir so’z aytiladi va aytilgan so’zning oxirgi bo’g’iniga so’z topish lozim, keyin ikkinchi so’zning oxirgi bo’g’iniga. Shu zaylda davom ettirib borib o’yin so’ngida oxirgi so’z iloji boricha birinchi so’zning bosh bo’g’ini bo’lishi lozim. Misol: Maktab-tabiat-atrof-oftob-obod-odob-obid-idrok….. HA-YO’QMETODIK O’YINI 2 O’yinning asosiy sharti javob beruvchi o’quvchi tezlikda ha yoki yo’q tarzida javob berishi lozim. Bunda o’qituvchi (yoki o’quvchi) tomonidan oldindan tayyorlab qo’yilgan savollar ketma-ket o’qiladi yoki aytiladi. Savollar og’zaki tartibda bo’lishi, savol berish bir necha o’quvchi tomonidan amalga oshirilishi ham mumkin. Takrorlash darslarini o’tayotgan mahalda savollar tuzish bir oz yengil bo’lib bir necha mavzulardan tuzilishi ham mumkin. Bunda qiyinchilik javob berayotgan o’quvchiga tushadi. Lekin savol-javoblar tezkor bo’lgani uchun savollarni osonroq tuzish maqsadga muvofiqdir. Bu o’yinda 2 kishi (ikki o’quvchi yoki o’qituvchi va o’quvchi) ishtirokida amalga oshiriladi. Javoblarning so’roqlari -mi so’roq yuklamasi yordamida tuziladi. O’yin asosan dialog tarzida o’tadi. Shuning uchun o’yin harchand qiziq bo’lsada (ayniqsa, liderlar uchun) dars jarayonida tez-tez faqat qisqa vaqt ichida o’tkazilishi taklif etiladi. 1. Otlar ikkiga bo’linadimi? -ha 2. 5 ta kelishik qo’shimchasi bormi?– ha 3. –na qaratqish kelishigi qo’shimchasimi? –yo’q 4. Egalik qo’shimchasi otlarga xos xususiyatmi? –ha 5. –chi shaxs otni yasamaydimi? –yo’q. 6. Qayer so’rog’i otlarga xosmi? – ha.... AVTOBUSCHAMETODIK O’YINI O’yinni maqollar yoki iboralar va bog’lovchilar mavzularida foydalanish samaralidir. Negaki, 8 nafar o’quvchiga bir xil topshiriq beriladi. Bu topshiriq: masalan, maqol aytish bo’lsa, 8 nafar o’quvchi ketma-ket avtobus bo’lib turib olishadi. Kim maqol aytolmay qolsa, yoki boshqalar aytgan maqolni qaytarib aytsa, aftobusdan tushib qolishadi. Shu tariqa qalganlar bilan o’yin davom etaveradi oxirigacha yetib kelgan zukko o’quvchi 5 ball bilan, undan oldingisi 4 ball bilan, undan oldingisi 3 ball bilan baholanadi. JURNALIST BILAN MULOQOTMETODIK O’YINI O’yinni boshlash uchun oldindan tayinlab qo’yilgan o’quvchi jurnalist bo’lib turadi va u sinf o’quvchilaridan intervyu olish uchun tashrif buyuradi. 3 O’quvchilar bilan suhbatlashadi. Suhbat jarayonida har bir o’quvchi o’zlarini intervyu berayotgan siyosatchi(kim qaysi kasbga qiziqsa shu kasb egasi) tarzida tutishlari lozim. Bunda o’quvchilar o’zlarini buyuk shaxsdek his qola olishi, katta odamlardek muloqatda bo’la olishi, erkin so’zlay olishi lozim. Shuning uchun bu o’yinning shartini bir kun oldin berib yuborish va shartlarga o’quvchilar bir kun tayyorlanib kelishi lozim. Dars boshlangach o’quvchilar bilan bo’ladigan muloqot jonli bo’lishi kerak. Shu tariqa boshlangan darsda jurnalist quyidagicha savollar tuzib kelishi mumkin: – O’zingizni tanishtirsangiz – Men, Turg’unov Shuhratman – Sizning kasbingiz? – Hozirgi kunda bankda hisobchi bo’lib ishlayman. – Sizga tanlagan kasbingiz yoqadimi? – Ha, albatta, bu kasbga yoshligimdan qiziqaman sababi otam hisobchi bo’lishgan bu kasb menga ota kasb bo’lib, ularning ishlarini davom ettirayapman. – Bu kasbni tanlashingizga sabab nima? – Bu kasbni tanlashimga oilaviy muhit ta’sir qilgan bo’lsa kerak. –Ustozlaringiz haqida so’zlab bersangiz. – Mening ustozlarim juda ko’p bo’lib ularning samarali mehnatlari tufayli biz shogirdlari hozir shu ishlarda ishlab yuribmiz. Mening birinchi ustozim otam bo’lgan.Ulardan hisobchilik kasbiga bo’lgan muhabbatni o’rganganman. – Siz bilan hali yani uchrashami. Hozircha siz uchun belgilangan joyga borib o’tirishingizni so’raymiz., xayr. - Xayr. Keyingi o’quvchi bilan muloqat boshlanadi… Bu metodik o’yinlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, dars jarayonida qo’llaniladigan har bir metodik qism darsga o’zgacha ma’no baxsh etadi. 4 O’yin va mashqlar Psixologik trening MASHQ VA O’YINLAR I. TANISHUV O’YILARI << Qor yig’imi>> o’yini Boshlovchi ko’rsatmasiga binoan uning o’ng yoki chap tomonidan turgan ishtirokchilardan bittasi o’z ismini aytadi.Ikkinchisi esa birinchi ishtirokchining va o’zining ismini aytadi. Uchinchi ishtirokchi esa birinchi, ikkinchi ishtirokchining va o’zining ismini aytadi. Shu tariqa oxirigacha davom etadi. Oxirgi ishtirokchi birinchi ishtirokchidan boshlab to guruh a’zolarinig hammasini va o’zining ismini aytadi. Guruh a’zolarining bir-biri bilan tanishishi va shu tarzda amala oshadi. Ikkinchi turda har bir ishtirokchi o’ziga taxallus ( gul, meva, badiiy qahramon, olanetalar nomi kabi) o’ylab topib, keyin o’sha taxallus bo’yicha o’zini tanishtiradi. Bu mashq ham shaxslararo chiniqish, xotirani mustahkamlash, emosional tanglikning oldini olish maqsadida xizmat qilishi mumkin. <<Olma>> Qatnashuvchilar davra ko’rib o’tiradilar. Boshlovchi <<Mening ismim…. Men …ni yaxshi ko’raman (xoxlagan narsa yoki kishini aytishi mumkin) >>,- deydi va olma (koptok)ni biron kishiga qarab otadi. Olma (koptok)ni ilib olgan ishtirokchi ham o’z navbatida o’zini shunday tanishtiradi va koptpkni boshqa ishtirokchiga uzatad. O’yin barcha ishtirokchilar o’zlarini tanishtirib bo’lgunlariga qadar davom etadi. Ishtirokchilar tanishtirish jarayonida aytilishi mumkin bo’lgan jumlalar Men…yaxshi ko’raman (kishini ismi ham bo’lishi mumkin) . Bolaligimda yaxshi ko’rgan ovqatim…(kasha) edi. Men yoqtiradigan rang (gul yoki meva) -… <<Ismlar – fazilatlar >> Bu o’yin guruh ishtirokchilarining kayfiyatini ko’tarish, ishtirokchilar o’zlarini erkin xis qilishlari uchun tashkil qilinadi. Har bir ishtirokchi biron-bir ismning birinchi harfi bilan boshlanadigan shaxsning ijobiy xarakter xususiyati,kishi fazilati nomini aytish lozim (Masalan, Rashid – rostgo’ylik, Murod – mardlik va hokazo). 5 <<Juftlik asosida tanishuv>> Ishtirokchlar juft-juft bo’lib 5 minut davomida bir-birlariga o’zlari haqida ma’lumot beradilar.Keyin ulardan biri ishtirokchilar qarshisida o’z <<sherigi>>haqida uning yelkasiga qo’lini qo’ygan holda ma’lumot beradi.O’yin shu tartibda hamma ishtirokchilar bir-birlarini tanishtirgunlariga qadar davom etadi. II. AHILLASHTIRISH O’YINLAR <<Botqoqlik o’ini>> Buning uchun kartondagi yasalgan o’rtacha kattalikda <<likopchalar>> kerak bo’ladi.Ularning soni 9 ta bo’lishi kerak.Guruh a’zolari qator bo’lib birin- ketin tarelkalarda oyoq qo’yib botqoqlikdan o’ta boshlaydilar, atrofda esa (ikkinchi guruh a’zolari) qaroqchi timsohlar yuradi.Timsohlar tarelkalarni olib qo’yishiga shay turadilar maqsad har bir guruh a’zosi tarelkalardan oyoq uzmasligi hech bo’lmaganda bir oyoqning uchi bilan ularni bosib turishi kerak.Agar guruh a’zolari ittifoq bo’lib harakat qilsalar mag’lubiyatsiz botqoqlikdan o’tadilar, bironta likopchani timsohga bermaydilar. <<Avtobus>> Ishtirokchilar ikki guruhga bo’linadilar.Boshlovchi ular ikkita avtobusda joylashishlari kerakligini aytadi.Avtobus o’rindiqlari sifatida stullaridan foydalanishlari mumkin.Ishtirokchilar stullarga bir-birlariga qarama-qarshi joylashib o’tirdilar.Hamma ikki avtobusga joylashib bo’lgach boshlovchi birinchi avtobus yurmasligini, u buzulib qolganligini ma’lum qilib, hamma ikkinchi avtobusga o’tishi kerakligini aytadi.Bu o’yin boshlovchiga guruhga ishtirokchilar orasida bir-biriga ishonchni rivojlantirishiga yordam beradi. Toping-chi, bu kim? Bunin uchun har bir ishtirokchi shu guruh a’zolaridan kimningdir 10 tadan kam bo’lmagan xarakter xususiyatlarini qog’zga yozadi, lekin kim haqida yozilganligini, xatto o’g’il yoki qiz bolaligini ham hech kimga aytmaydi. Qolgan ishtirokchilar yozilgan xarakter xususiyatlariga qarab gap kim haqida ketayotganligini topishlari lozim. Agar guruh kim haqida ketayotganligini tez topsa, uni ta’riflangan ishtirokchi mohir odam sifatida rahbatlantiriladi. <<Orqama-orqa>> Ishtirokchilar xona bo’ylab harakat qiladilar.Boshlovchi tana a’zolaridan birining nomini aytadi, masalan, <<orqa>> deydi.Shunda ishtirokchilar o’zlariga juft topib, bir- biriga suyanishlari kerak. O’ziga sherik topa olmagan ishtirokchi esa o’rtaga chiqadi va o’yinni davom ettirish uchun boshqa tana a’zolarining nomini aytadi(masalan qo’l, oyoq, bosh barmoqlar, yelka va hokazo). 6 <<G‘aram, tepalik, so’qmoq>> Ishtirokchilar 6-10 kishilik guruhga bo’linadilar.Har bir guruh a’zolari bir- birilarining qo’llaridan ushlab, davra quradilar.O’yin ishtirokchilarining o’ng tomonga qarab aylanishi bilan boshlanadi.Boshlovchi tomonidan <<So’qmoq>> deyilganda ishtirokchilar bir qator bo’lib o’tirib olishlari kerak.<<G’aram>> deyilganda har guruh 2 kichik guruhga bo’linadi va bir-biriga yuzma yuz bo’lib qo’llarini birlashtirib yuqoriga ko’taadilar. <<Tepalik>> deyilganda esa, ishtirokchilar yana bir qator bo’ladilar, biroq bunda guruhdagi bir ishtirokchi tursa, ikkinchisi o’tirib olad, natijada tepaliklar ko’rinishini aks ettiradilar. Vazifani boshqalardan oldin va yaxshi bajargan guruhga 1 ballberilad. Shunday qilib eng ko’p ball jamg’argan guruh g’olib deb topiladi. <<Qayerga-qayerga>> Guruh a’zolarinig har raqam bilan nomlanadi.Ishtirokchilar o’z raqamlarini eslab qolishlari kerak.Shundan so’ng ular aralashib ketishadi.Boshlovchi o’rtada turib ikkita sonni aytadi.Shu raqamlar bilan nomlangan ishtirokchilar<<qayerga, qayerga>> deb bir-birlarining o’rinlariga o’tib olishlari zarur.Boshlovchi ham bu orada ochiq qolgan joyni egallashga urinadi.Joysiz qolgan ishtirokchi o’yinni davom ettiradi. <<Qayta tuzilish >> Ishtirokchilar 2 guruhga bo’linadilar va boshlovchi ishorasi bilan turli belgilarga ko’ra tezroq safga tuzilishiga harakat qiladilar ( masalan, oyoq kiyimining o’lchami, tug’ilgan kuni va h.k.lar hisobiga olinishi mumkin). <<Ishonch paravozi>> Barcha ishtirokchilar bir qatorga tuzilishadi. Birinchi ishtirokchidan tashqari guruh a’zolarining hammasi kp’zlarini yumishadi va bir-birlarining belidan ushlab olishadi. Birinchi ishtirokcining vazifasi - <<paravoz>>ni xona bo’ylab to’siqlar (yo’llar) orasidan olib yurish, qolganlar esa oldindagi ishtirokchining harakatlariga mos ravishda to’siqlar orasidan urinmay-surinmay o’tishlari darkor. <<Yomg’ir>> Ishtirokchilar aylana ko’rinishida turib olishadi.Bunda jimlik hukm surishi kerak.Boshlovchi <<Hozir siz yomg’ir tovushini eshitasiz, lekin buning uchun Mening harakatlarimni takrorlashingiz kerak>> deydi. Boshlovchi o’rtaga turib har ishtirokchininh oldiga keladi va uning ko’ziga qarab, muayyan harakatlarni bajarib ko’rsatadi. Har bir ishtirokchi toki boshlovchi butun davrani aylanib kelib boshqa harakatni ko’rsatmagunicha shu harakatni bajarib turishi zarur. Harakatlar: 1. kaftlarni bir-biriga yuklash; 2. barmoqlarni qirsillatish; 3. tizzalarni shapatilash; 4. tizalarni shapatilab, oyoqlarni dupillatish; 5. tizalarni shapatilash; 6. barmoqlarni qirsillatish; 7 7. <<Ko’rinmas sovg’a>> Ishtirokchilar davra qurib olishadi. Boshlovchi qo’lida hamma narsani yasash mumkin bo’lgan ko’rinmas loy borligini va ishtirokchilar undan sovg’a yasab, o’ng tomondagi ishtirokchiga uzatilari lozimligini aytadi. Sovg’a yasatiladi va qabul qilib olingach, yana boshqattan sovg’a yasalib, navbatdagi ishtirokchiga taqdim etiladi .Shu tariqa barcha <<sovg’a>> olmagunicha bu harakatlar takrorlanadi. O’yin oxirida kimning ima sovg’a qiligani va sababi so’raladi. <<Yashirinli lider>> Guruh a’zolaridan biri xonadan chiqib turadi.Qolganidan biri <<liderni>>tanlashadi. Qolgan ishtirokchilarning vazifasi: lider muayyan harakatlarni bajarganda ular ham bu harkatlarni takrorlashi kerak. Xonadan chiqarib yuborilgan ishtirokchini xonaga taklif qiladilar uning vazifasi: <<lider>> kimligini aniqlashi kerak. Agar to’g’ri topsa lider bilan o’rin almashadi. Sakrash Guruh ishtirokchilari yuzlarini bir tomona o’girgan holda bir qator turadilar. Yo’riqnoma: <<Men <<bir, ikki, uch>>, deb sanayman va har <<uch>> deganimda siz quyidagicha holatlarda sakrashingiz mumkin: 1. Joyingizdan turrgan holda. 2. Sakrab o’ng tomonga o’girilish. 3. Sakrab chap tomonga o’girilish. Topshiriqni bir-birimiz bilan gaplashmasdan, jimlikda bajaramiz.Mashq hamma ishtirokchilar bir tomonga qarab turmagunlaricha davom etaveradi. Mashqni bajarishda o’zaro ko’rsatmalar berilmasligiga, ayrim ishtirokchilarning kelishib olmasliklariga va bir ishtirokchining buyrug’i bilan biror tomonni tanlamaslikni e’tibor berishi kerak. Mashq guruhni jipslantiradi, kayfiyatni ko’taradi, qizg’inlikni tanglikni yumshatadi. Shunindek, guruh qatnashchlarining birgalikdagi faoliyatini kelishib olishlariga va umumiy qarorga kelishlariga imkon berdi. O’yin oxirida guruhga beriladigan savollar: <<Guruhni oldiga qo’ygan vazifani bajarishda nima yordam berdi?>>, <<Vazifani tezroq bajarishda nima yordam berdi?>>, <<Vazifalarni tezroq bajarishda nimalar yordam berishi mumkin edi?>> va h.k. Barmoq tanlash Guruhning hamma ishtirokchilari doira shaklida o’tiradilar. Yo’riqnoma: <<Hozir hammamiz birgalikdagi quyidagi toshiriqni hal etishimizga to’g’ri keladi: Men <<bir, ikki, uch,>> - deb sanayman va hamma tezlik bilan, bir vaqtni o’zida bir-bii bilan kelishmasdan, gaplashmasdan, qo’ldagi panjalarni xoxlagan miqdorda tashlaydi>>. Mashq hamma bir xil barmoq tashlamagunicha mashq davom etaveradi.Davraning hamma ishtirokchilari bir xildagi barmoqlar sonini tashlaanda mashq tugagan hisoblanadi. Mashqlar turlicha bo’lishi mumkin. Ba’zan guruhga vazifa yechilmaguncha 8 o’ttiz martagacha takrorlash talab qilinadi, ba’zan to’rt-besh marta yetarli bo’ladi. Har qanday holatda ham, mashq muhokama qilish uchun boy ma’lumotlar beriladi. Chigilni yechish Qatnashchilar doira shaklida turadilar . Yo’riqnoma: <<Kelinglar bir-birimizga yaqinroq bo’lib olamiz, kichikroq doira hosil qilib, Barchamiz qo’llarimizni doira o’rtasiga cho’zamiz. Mening ishoram bilan hammamiz bir vaqtda qo’llarimizni ushlaymiz. Shunday ushlashimiz kerakki, \har birimiz qo’limiz orasida yana kimnidir qo’llari bo’lishi kerak. Shuning uchun yonimizdagi kishi qo’lini emas, keyingi qarshimizdagi odamnikini ushlashga harakat qilaylik.Ikkala qo’limiz bilan biro damning ikkala qo’lini ushlamang – bir qo’lingiz bilan bir ishtirokchining ikkinchi qo’lingiz bilan esa ikkinchi ishtirokchini qo’lini ushlang.Shunday qilib boshlaymiz.Br, ikki, uch>>. Shundan so’ng trener barcha qo’’lar bir-birini ushlashiga ishonch hosil qilganidan so’ng, guruh qatnashchilariga qo’llarini qo’yib yubormay mashqni boshlash, <<chigalni yechishni>> taklif qiladi. Trener ham bevositamashqda qatnashadi, ammo bu paytda turli fikrlar tug’iladi. Bunday paytda trener xotirjamlik bilan, bu hal qilishi mumkin bo’lgan vazifa ekanligini Chigal yechilishi mumkinligini ta’kidlashi kerak. Mash uch variantning biror ko’rinishida ijro etilishi mumkin. 1. Guruhning barcha qatnashchilari bir doira ichida turadilar. Bu paytda kimdir orqasiga, yana kimdir yonida qarab turishi mumkin. Asosiysi doira holati saqlanib qolishi kerak. 2. Agar guruh katta bo’lsa, unda ikki yoki undan ortiq mustaqil doiralar qilinishi mumkin. 3. Guruh qatnashchilari zanjir bo’lib, bir-birlariga bog’lanib doira hosil qiladilar. Bu mashqni bajarish uchun guruh qatnashchilariga vaqtni 3-5 minutdan 20 minutgacha belgilash mumkin. Mashq yakunlangandan so’ng, guruhga bunday savollar bilan murojat qilinadi: << Mashqni bajarishga nma yordam berdi?>>, yoki <<mashqni tezroq bajarish uchun yana nima qilsa bo’lardi?>>. <<Bumashqni tezroq bajarish uchun nima xalqit berdi?>>. Bizning nazarimizda bunday savollar berish maqsadga muvofiqdir. Odatda ishirokchilar, o’yin muhokamasida shunday fikrga keladilar: bunday mashqni muvofiqiyatli hal etish uchun hamkorlik, bir-biriga hurmat bilan munosabatda bo’lish, barcha o’zini erkin xis etishi, barcha kishini fikrlarini inobatga olish va mashq jarayonida diqqat bilan kuzatib boorish kerak ekan. Bu mashq guruhni biriktirishga, shunindek og’ir kechgan kunni maroqli yakunlash imkonini beradi.Mashqni ehtiyotkorlik bilan bajarish talab qilinadi, chunki u ishtirokchilar orasida jismoniy bog’lanishni taqozo etadi.Agar trener o’yin davomida biror qatnashchining toliqqanini sezsa, uni o’yindan ozod qilishi mumkin. III. ISHCHANLIK MUHITINI YARATUVCHI O’YINLAR 9 Joy almashish Ishtirokchilar doira atrofida o’tiradilar, trener esa doira o’rtasida turadi. Yo’riqnoma:<<Hozir bizda tanishtirish davom ettirish imkoniyati bo’ladi. Buni shunday qilamiz: doiraning markazida turgan kishi (boshida bu men bo’laman ) biror umumiy belgiga ega bo’lgan narsani hammada taklif etadi va kimda shu belgi bo’lsa u joyini almashadi. Masalan, men shunday deyman: <<Singlisi borlar joyingizni almashtiring>>va hamma singlisi borlar joylarini almashtirishlari kerak. Bunda doiraning markazida turgan kishi bo’shagan joyni egalashga urunishi kerak.Markazda joysiz qolgan ishtirokchi esa o’yinni davom ettirishi kerak>>. Mashq tugaganidan so’ngtrener guruhga quyidagi savollar bilan murojat etishi mumkin: <<Siz o’zinizni qanday his etayapsiz?>>, << Hozir sizning kayfiyatingiz qanday?>> Qoidagi muvofiq mashqlar quyidagicha o’tadi. U qizishganlikni pasaytiradi, kayfiyatini ko’taradi, diqqat va fikrlarni faollashtiadi. Mevali salat O’yin ishtirokchilari doira shaklida o’tirib olishadi, ulardan bittasi (chiqaruvchi) o’rtada turadi. U uchta odamadan eng yaxshi ko’rgan mevasini nomini aytishini so’raydi va keyin doira bo’ylab yurib, o’zidan boshlab har bir ishtirokchiga aytilgan uch xil meaning nomi bilan <<ism>> qo’yib chiqadi. Masalan, agar mevalar – olma, anor, uzum, bo’lsa o’ziga<<olma>> deb nom qo’yadi va qolganlarga ham shu tarzda nom qo’yib chiqishni davom ettiradi (ishtirokchilarning hammasiga ism qo’yilmaguncha). Shundan so’ng boshqalarga nom bergan o’rtadagi odam mevalardan birontasining (masalan, olma) nomini aytsa, barcha <<olmalar>> o’rinlarini almashishlari lozim bo’ladi, o’rtadagi odam esa ulardan birining o’rniga o’tirib olishga harakat qilishi kerak.Turib qolgan odam chiqaruvchi bo’ladi.Agar o’rtadagi odam <<mevali salat>> desa barcha ishtirokchilar o’rinlarini almashadilar. Bu o’yin juda qiziqarli va jalb qilish xususiyatiga ega bo’lib ishtirokchilar o’rtasidagi barerni yo’qotishga va ularni tez o’ylab tez harakat qilshga undaydi. O’tirib turish Hamma ishtirokchliar doira shaklida o’tiradilar. Yo’riqnoma: <<Men sizlarga u yoki bu panjalar sonini ko’rsataman. Ba’zan bir qo’lda. Men qo’limni ko’tarishim bilan, shuncha ishtirokchilar o’rinlaridan turishlari kerak, nechta kanligini men ko’rsataman: ( ko’p ham, oz ham emas) Masalan: agar men qo’limni ko’rsatib to’rtta oanjamni ko’rsatsam (kp’taradi va ko’rsatadi) unda mumkin qadar tezroq sizlardan to’rt kishi sizlardan turadi. Qachonki men qo’limni tushisam, ular o’tirishlari mumkin>>. Trener guruhga bir necha marta u yoki bu panjalarining sonini ko’rsatadi. Mashq boshlanishida 5-7 panjani ko’rsatish yaxshiroq bo’ladi, oxiriga borib esa 1-2 ta panjalarni. Mashqning bajarilishi jarayonida trener guruh ishtirokchilarining vazifani bajarishda bo’lgan intilishlari haqida mulohaza yuritadi va taaluqli xulosalar 10 chiqaradi.muhokama vaqtida trener guruhga bir necha savollar berishi mumkin: <<Biz oldimizga qo’yilgan vazifani bajarishimizda nima yordam berdi, yoki uning bajarilishini nima qiyinlashtirildi?>>, <<Siz turishga qaror qilganingizda nimani nazarda tutdingiz?. Agar bizda bu vazifani oldindan muhokama qilish imkoniyati bo’lganda, ishni qanday tashkil etgan bo’lardik?>>. Hayvonot olami O’yin ishtirokchilari doira bo’lib turishadi va o’zlariga birorta hayvonning nomini tanlashadi. 20 kishidan iborat guruh uchun 6 ta hayvonning nomi yetarli.Bir xildagi hayvonlarning nomi qog’ozga sonlar bilan yozilib, ularga shulardan birini olish taklif etiladi. Ishtirokchilar ma’lum bir hayvonlarni tanlab bo’lganlaridan so’ng ko’zlarini yumib, atrofda aylanib yuradilar va o’zlari mansub bo’lgan turdagi sheriklarini izlaydilar. Bunda hamma o’ziga mos ovoz bilan bir-birini chorlashi kerak (masalan, <<ba-a-ba-a>>, <<miyov-miyov>>, <<vov-vov>>va h.k.). ikkita bir xil <<hayvon>> bir-birini topib olsa, ular qo’llarini mahkam ushlagancha keyingi sherigini izlashga tushadilar va barcha sherigini topib, toki aloxida guruhlar tuzilmaguncha davom etaveradi. Bu kirish o’yini hisoblanib, u asosan bir-biriga ishonch hosil qildi. Azizim men sizga yoqamanmi? Maqsad: diqqtni bir joyga to’plash, jimlikni saqlash, xotirani yaxshilash. Hamma doira shaklida o’tiradi. Boshlovchi o’zining o’ng so’l tomonida o’tirgan odamdan: <<Azizim men sizga yoqamanmi?>>, deb so’raydi. So’ralgan odam esa quyidagicha javob beradi: <<Azizim, Siz menga yoqasiz,lekin men sizga tabassum hadya eta olmayman>>. Boshlovchi o’sha odamning tabassum qilishga erishish uchun turli xil yuz ifodalaridan, qiziqarli narsalarni gapirib berishdan yoki oxirgi chora sifatidan qitiqlashdan foydalanishi mumkin.Shunday taxlitda ishtirokchilar navbatma-navbat o’yinni davom ettiradilar. Lider o’yin jarayonida nima mumkin yoki mumkinmasligini belgilab, nazorat qilib turadi ( masalan, <<yo’q, menga yoqmaysiz>>, deyish mumkin emas). O’yin to oxirgi ishtirokchi boshlovchini tabassum qilishga erishmagunicha davom ettiriladi. IV. OILAVIY TASAVVURLARNING SHAKLLANISHIGA KO’MAK BERUVCHI O’YINLAR Oila muamolari Maqsad: Oilaviy hayotda uchrashi mumkin bo’lgan muamolar haqida tushuncha berish. Ularning hal qilishning turli yechimlarini topa bilishga oid bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish. O’yinning boshlanishida ishtirokchilardan boshlovchi hozirgi paytda oilalarda eng ko’p uchrashi mumkin bo’lgan muamolar nimalardan iborat ekanligini so’raydi.Javoblari flipchatga yozib boriladi. Shundan so’ng guruhda <<Oila muamolari>> o’yini o’tkaziladi. 11 Faoliyatning bu turini amalgam oshirishda guruhni 5-8 kishidan iborat kichik guruhlarga bo’ish mumkin. Shundan so’ng kichik guruhlarning har biriga quyidagicha topshiriq beriladi: <<Birgalikda ish olib borib; yuqorida sanab o’tilgan oila muamolaridan birini tanlab oling va shu asosida 10 daqiqaga mo’ljallangan sahna ko’rinishi tayyorlang. Har bir guruh turli xil muamolarni tanlab olishi lozim.Keyin esa anashu muamoni sahna ko’rinishi asaosida ochib berishlari lozim. Sizga muamoni tanlash va shu muamo asosida sahna ko’rinishi tayyorlash uchun 15 daqiqa vaqt beriladi>>. Bunda boshlovchi albatta har bir guruhning mavzu tanlshida turli muamolarga murojat qilishi uchun ularga maslahat berishi va tayyorlanayotgan sahna ko’rinishlarini kuzatib berishlari lozim. Muamolar turlicha bo’lishi mumkin. Masalan: oiladagi ota- ona va bola o’rtasidagi kelishmovchiliklar, er-xotin o’rtasidagi nizolar, ajralish, qaynona-kelin o’rtasidagi klishmovchiliklar, ichkilikbozlik, giyohvandlik muamosi va h.k. <<Samoyot>>o’yini. Ishtirokchilar ikki guruhga bo’linadi.Har bir guruhda 4-5 tadan odam ishtirok etadi.Guruhlarda 5 minut davomida baxtli oilaviy hayot uchun zarur bo’lgan qadriyatlardan 5 tasini yozish topshirilad.Har bir guruh o’z guruhi bilan maslahatlashib, qog’ozga umumiy fikrlarini yozadi.So’ng har bir guruhdan bitta ishtirokchi o’z guruhining fikrini taqdim etadi.Takrorlangan qadriyatlar yozilmaydi. Songra boshlovchi o’z hikoyasini boshlaydi: <<Tasavvur qilib ko’ring, hammamiz koinotga yangi kengliklarni ochish uchun kosmik kemada parvoz qilyapmiz. Siz bilan bizning vazifamiz insoniyat hayot kechirishi uchun yaroqli bo’lgan yangi sayorani topib, unda insoniyatning yangi sivilizasiyasini yaratishdan iborat, ya’ni eng baxtli oilalardan iborat insoniyatning yangi sivilizasiyasini yaratishdan iborat. To’satdan siz materioridli-asteroidli yomg’irga duch kelib qoldingiz.Kemangizning himoya maydoni buzilgan.Ta’minot tizimi to’laligicha ishdan chiqqan. Bir ozdan keyin sizning kemangiz va undagi barcha jonzod halok bo’lishi mumkin. Ammo, qayerdandir farishta paydo bo’lib quyidagi so’zlarni aytdi: <<Men sizlarning jayotlaringizni saqlab qolaman, ammo siz buning evaziga, quyidagi sanab o’tilgan qadriyatlardan 5 tasidan kechishingiz kerak. Roppa-rosa bir minutdan keyin, siz menga javob berishlaringiz darkor>>.Aks holda halok bo’lasizlar, lekin sizlar yaratgan model asqlanib qoladi.Bir minutdan so’ng har bir guruh o’sha javobini taqdim etadi.Ular nega o’sha to’xtamga kelganliklarni izohlaydilar.Boshlovchining vazifasi javob beruvchi chalg’itishdan iborat bo’lib, unga ig’vogarona savollar bera boshlaydi. Taqdimot yakunlangach, boshlovchi farishtani gaplarini davom ettiradi:<<Men barcha insoniyat uchun o’z hayotini qurbon qiladi odamlarni hammasini tirik qoldiraman va qutqaraman, lekin shunindek men o’ylab ko’rmoqchi bo’lganlari tufayli xatolikka yo’l qo’yganlarni ham jonlarini omon qoldiraman, chunki men azroil emas, farishtaman>>. Boshlovchi (murabbiy)ning vazifasi, o’z shaxsiy hayotlarini evaziga bo’lsada, 12 barcha insoniy qadriyatlarni saqlab qolishga qaror qilishlarining erishishdan iborat: Oiladagi erkek va ayollarning majburiyatlari Maqsad: Oilaviy hayotda erkek va ayollarning vazifalarini aniqlashtirish va amaliyotda ayrim vazifalarni erkeklarga yuklatish. Materiallar: genderli roller tahlili; <<erkak>>,<<ayol>>, <<erkak va ayollar birga turgan>> 3 ta alohida tasvirdagi rasimlar; majburiyatlar tasvirlangan 12 va undan ziyod rasmlar; ruchka va qog’ozlar. Boshlovchi uchun ko’rsatma: *** Agar bu mashg’ulot bilan bundan oldingi mashg’ulotlar orasida uzilish ro’y bersa, guruh bundan oldingi uchrashuvdan nimalarni o’rganganligini va qanday qarorga kelganini muhokama qiling. ***Ishtirokchilarni 5-8 odamdan iborat guruhlarga bo’lib tashlang. ***Guruhdan quyidagi topshiriqni bajarishni so’rang: << Har bir guruhga erkak, ayol, erkak va ayol birga (juft holda) tasvirlangan rasmlar beriladi. Shunindek, turli majburiyatlar tasvirlangan suratlar taxlami ham taqdim etiladi.Guruh a’zolari bu majburiyatlarni kimlar bajarishini muhokama qilishadi.Siz ulardan bir fikrga kelishgach majburiyatlar tasvirlangan suratlarni ayol, erkak yoki juftlik tasvirlangan rasm ostida qo’yishlarini so’rang. Erkak va ayol birga tasvirlangan (juft) rasm ikkala jins ham bu majburiyatlarni birgalikda bajarishini anglatadi. ***Guruhlarning mustaqil ishlashi va olingan natijalarni muhokam qilishga imkon bering. Buning uchun, siz ularni toza qog’oz varag’I bilan ta’minlashingiz zarur. ***guruhlar topshiriqni bajarib bo’lgach, har bir guruhdan bittadan vakil chiqib, o’z guruhini qarorini qolgan ishtirokchilarga taqdim etib tushuntirib berishi va savollarga javob berishi lozim. ***Guruh bilan, quyidagilarni muhokama qiling: - Kim nima bilan shug’ullanadi? - Erkak va ayollarning ish bilan bandligi - Ularning bandligidagi farq - Erkak va ayol bajariladigan majburiyatlar doirasining o’zgarishi yutuq va kamchiliklar *** Guruh bilan u nimalarni o’rganishi, unga nimalar yoqdi-yu nimalar ushbu mashg’ulotda yoqmaganligini muhokama qiling. Oila shajarasi Boshlovchi ishtirokchilarga milliy qadriyatlarning oilaviy ham mustahkamligiga ta’siri haqida tushuncha beradi.So’ng o’yinni quyidagi tarzda olib boorish mumkin. Boshlovchi: Ishonchim komilki, sizlarning har biringiz o’z ota-onangizning nafaqat ismi, balki familyasi, shunindek tu’ilgan kunlarini ham bilasiz. Oilaning boshqa a’zolarini-chi?Iltimos ota-onangiz ismi, familyasini, ularning qachon tug’ilganliklarini ayting. Ota-onangizning tug’ilgan yili, oy, kunini aniq slay olgan bo’lsangiz, juda soz. Mabodo eslay olmasangiz hechqisi yo’q, sira tashvishlanmang hali oldinda 13 imkoniyatingiz bor. Endi oila shajarasini tuzsak.Aristokratlar 10 pushtgacha bo’lgan avlod-ajdodlarining aniq ismi-familyasi, tug’ilgan yili, tarjimai holiga xos faktlarni esga saqlab qolganlar yozib berganlar hamda bu ma’lumotlarni o’z farzandlariga qoldirganlar.Bugunki kunda xuddi shunday shajarani tuzish biroz mushkul, ammo shunday berolsada kech berolmaganda 3 pushtgacha berolgan avlodlar shajarasini tuzing.Buning uchun ilovadagi sxemadan foydalaning. << Oila shajarasi>>da ko’rsatilgan barcha qarindoshlarning ismi, familyasi, tug’ilgan joyi va vaqtini ko’rsatishingiz shart. Boshlovchi murakkabligiga qaramasdan ota-onalar va oila mavzusini muhokama qilishi maqsadga muvifiqdir. Ushbu etyutni muhokama qilishda unga to’liq javob olishning imkoniyati yo’q.Jadvalni oxirigacha to’ldirishni talab etish shart emas.Sinaluvchilar oila shajarasi ustida ozgina fikr yuritsinlar.Ularni rag’batlantirish maqsadida 10 balli sistemada baholash kerak. Bu o’yin oilaviy muamolar bilan bog’liq bo’lgan barcha o’yinlar kabi o’ta ehtiyotkorlik va nazokatlilikni talab qiladi. Ish jarayoniga ishtirokchilarning emosional holatini diqqat bilan kuztish, kerak bo’lganda qo’llab-quvvatlash lozim. V. XULQ-ATVOR NORMALARIGA RIOYA QILISH “Ta’qiqlangan meva “ Maqsad: Oilada, o’zbek madaniy turmushida ta’qiqlangan xulq xolatlari motivlarini aniqlash. Materiallar: Quti, “mumkin emas “ deb yozilgan ikkita tablichka O’yinning borishi: O’yin 25 minutgacha davom etadi. 1. Boshlovchi qutini xona o’rtasiga qo’yadi va ikki tomonia “mumkin emas” degan yozuvlarni qo’yadi, ushbu yozuv hamma qatnashchilarga ko’rinib turishi kerak. Quticha kun boshlanishidanoq xona o’rtasiga qo’yilgan ma’qul natijada ishtirokchilarning qiziqishi ortadi, uning asosiy qismi o’tish osonlashadi. Boshlovchi o’yin boshlanishida ishtirokchilarni qiziqishlarini oshirishi mumkin.(“Ha, endi bir qiziq narsa yashirilganda”, “Keyin ko’rasizlar”, “Bir narsa borda” kabi so’zlar bilan), lekin qutiga qaramaslik haqidagi taqiq o’z kuchiga turishi kerak . Qanday hollarda ba’zi bolalar o’zlarini tiya olmay quti ichiga qarashga urinishadi va taqiqi buzishadi. So’ngra boshlovchi ushbu mashq bilan bog’liq bo’lgan asosiy qismga o’tadi vaguruhga quyidagicha yo’riqnoma beradi: “Xona o’rtasida kun boshidanoq chiroyli quti turibdi, uni xususiyati shundaki uning ichiga qarash mumkin emas. Bu qutiga nisbatan sizga biron qiziqish uyg’ongan bo’lsa kerak.Kelinglar kimning ichida nima ketayotganligini tahlil qilib ko’raylik.O’z kechinmalaringiz haqida aytib beringlar”. Tahlil.Boshlovchi ishtirokchilardan ular nega o’zini shu xilda tutganligini so’raydi, ularning harakatlaridagi asosiy sababni aniqlashga harakat qiladi.Ta’qiq haqidagi qoidani buzish qanchalik qiyin bo’lganligi haqida so’raydi, o’zini tiyib turish oson yoki qiyin kechganligi haqida bilishga urinadi. 14 2. O’yin yakuni sifatida odamlar nega taqiqlangan xatti-xarakatlarni sodir etishlari oilaviy hayotga zid bo’lgan xatti-xarakatlarni amalgam oshirishlarining sabablari aniqlanadi. Ushbu yakuniy xulosalar kichik guruhlarda ham ishlab chiqarilishi mumkin. “Men kimman” Yo’riqnoma: Hozir har biringiz bir varaq qog’ozga quyidagilarni yozishingiz kerak bo’ladi. O’zingizga 20 marta “Men kimman” degan savolni berish va har bir savolga bergan javobingizni ketma-ket yozyozing. Ushbu savolga miyyangizga kelgan birinchi javobni yozing va hech narsadan uyalmang. Yozgan javoblaringiz hech kimga ko’rsatilmaydi, shuning uchun xoxlagan narsangizni yozishingiz mumkin.Hamma mustaqil ishlaydi. Yozib bo’lganlaridan so’ng ishtirokchilar uni bajara turib nimani xis etganliklari haqida so’raladi. Boshlovchi iloji boricha javoblardagi o’ziga xoslikni, ba’zi bir fikrlarni tan olish va qog’ozga tushurishda ichki qiyinchiliklar sezilganligi haqidagi javoblarni ta’kidlaydi. Mashqning natijalariga ko’ra inson ichki boyligi naqadar boyligi va xatto ichki qarama-qarshiliklarga egaligi haqida xulosa chiqariladi. <<Halokatga uchragan kema>> O’yin boshlanishidan oldin boshlovchi <<Javobgarlikning o’zi nima? Siz buni qanday tushunasiz?>>degan savolni o’rtaga tashlagan ma’qul. Boshlovchi ishtirokchilarning javoblarini flinchartga yozar ekan, ishtirokchilar tomonidan <<javobgarlik>>so’zini ma’nosini tushunishga harakat qilishlarini odilona baholashi va ushbu masala yuzasidan bildirilgan fikrlar kundalik turmush tarzimizda uchrab turishini ta’kidlab so’ng javoblarni qo’shimcha yangi misollar bilan yanada boshiga harakat qilishi lozim. Bu o’rinda boshlovchi <<O’zbek tilining izohli lug’ati>>da javobgarlik so’ziga qanday ta’rif berilganligini aytib o’tishi mumkin.Lekin lug’atdagi so’zining ma’nosifaqat bir tushuncha bilan kifoyalanib qolmaydi.Undagi <<javobgarlik>> tushunchasining izohidan tashqari o’z zimmasiga olingan <<javobgarlik ma’suliyati>>, <<javobgarlikni o’z zimmasiga olish>>, o’z bo’ynidan javobgarlikni <<soqit>> qilish, javobgarlikka <<tortish>>, javobgarlik kimgadir <<tushyapti>>kabi javobgarlikka taaluqli umumiy tushunchalar izohi bilan ham yaqindan tanishtirib o’tish kerak. Lug’atda <<javobgarlik>> so’ziga biror narsaga javob berish, bo’yin egish, kafil bo’lish qarzni uzish kabi ma’nolar singdirilgan. Aloxida iqtidorli ishtirokchilar uchun <<javobgarlik>> so’zining ma’nosi, uning kelib chiqishi (etimologiya) bilan yaqindan tanishtirib o’zagi <<javob>>dan iborat <<javobgarlik>> so’zi o’zbek tiliga qadimdan mavjud ekanligini ba’zi tillarda shu jumladan rus tilida <<javobgarlik>> so’zi XIX asr oxirida paydo bo’lganligining qayd etilishi so’zining ahamiyatini va unga bo’lgan e’tiborini yanada oshiradi. Suxbat mavzusiga nisbatan ishtirokchilarning faolligini yanada oshirish 15 maqsadida so’zga tegishli izoh bermasdan avval o’rtaga <<Javobgarlik>> so’zi qanday kelib chiqqan?U qanday paydo bo’lgan? Qani kim javob beradi?>>, deb savol tanlash o’rinli. <<Javobgarlik>> so’zi tushunchasi haqida to’la-to’kis ma’lumot berilganidan so’ng, <<o’z zimmasiga javobgarlik olish>>ning ahamiyati qayt etiladi, keyin boshlovchi tomonidan ishtirokchilarga ushbu sifatni shakllantirish mashqinitaklif etish maqsadga muvofiqdir. Ushbu mashqni bajarish uchun o’qituvchi tomonidan quyidagi yo’riqnoma beriladi: <<O’zingizni tinch okeanida yaxtada suzib ketayotgandekhis qiling. Yong’in tufayli yaxtaning va yuklarning ko’p qismi nobud bo’ldi. Yaxta asta- sekin cho’ka boshlaydi.Zarur jihozlarning ishdan chiqqanligi sababli siz turgan joy noaniq.Yaqin quruqlikdan taxminan janubiy-g’arbiy yo’nalish bo’yicha 1000 km masofada turibsiz.Bu holtdan qanday chiqish mumkin? Quyida yong’indan so’ng butun qolgan va ziyon ko’rmagan 4 ta jihozning ro’yxati berilgan. Bunda qo’shimcha ravishda ixtiyoringizda eshkagibor pufaki qayiqcha ham saqlanib qolgan. U ekinaj a’zolarining saqlash imkoniga ega. Shunindek, bunday holatlarda juda zarur bo’lgan 4 ta narsa ham omon qolgan. Bular bir qutti sigaret, bir necha qutti go’gurt va qog’oz pul. Har biringizga 15 minutdan vaqt beriladi. Shu vaqt ichida okeanda siz o’zingiz uchun hamda boshqalar uchun javobgarlik ma’suliyatini xis etishingiz kerak. Pasdda berilgan 14 ta jihozdan hayot uchun zarur bo’lgan 4 ta narsani aniqlash lozimki, bu jihozlar yordamida cho’kayotganlarni ham qutqarish mumkin bo’lsin. Bunday tanlash jarayonida eng muhim hisoblangan jihoz 1- o’ringa keyingi muhim jihoz 2- o’ringa undan keyingisi 3- o’ringa va h.k. qo’yiladi. Shu usul yordamida mavjud barcha jihozlarning o’rni belgilanadi. Oqibatda 14- o’rinli unchalik ahamiyatga ega bo’lmagan jihoz egallaydi. Endi quyidagi 14 ta jihozni o’z o’rniga qo’yishingiz kerak bo’ladi. Bunda also siz o’zingiz va do’stlaringiz uchun javobgarlik vazifasini olayotganligingizni unutmasligingiz kerak>>. Shundan keyin ishtirokchilarga quyidagi jihozlar ro’yxati havola etiladi. 1. Kompas 2. Soqol olish uchun ko’zgu 3. 5 litrli suv idish 4. Baliq tutadigan to’r 5. Tinch okeani xaritalari 6. Havo to’ldiriladigan yostiq 7. 2 litrli neft va gaz aralashmasi idishi 8. Kichik tranzistrli radio 9. Akulalarni qo’rqituvchi jihoz, repellent 10.Yomg’ir suvini yig’ish uchun katta yuzali timqora plastic (kleenka) 11. Bir necha 80* li Peurto-riko romi 12. Ikki quti shkalad 13. 25 metr neylon yo’g’on arqon 16 14. bir yashik kanserva Ishtirokchilar tomonidan tegishli jihozni ajratib olish olish jarayonini bajarilgach, bir qarorga kelib olishlari uchun sinfga yana vaqt beriladi. Ishtirokchilar berilgan vazifani alohida-alohida bajarib bo’lishganidan so’ng, birgalikda hayot uchun yordam beradigan 4 ta asosiy jihozni tanlab olishlari kerak bo’ladi. Ularning umumiy bir to’xtamga kelishi osonroq bo’lishi uchun ishtirokchilarga quyidagilarni tavsiya qilish mumkin: - o’zini shaxsiy fikrini himoya qilishdan ehtiyot bo’lish, ya’ni o’zini ustun qo’ymasdan, ko’pchili tomonidan qabul qilingan yagona qarorga javobgarlikni olish: - bu qiyin bo’lsa umumiy qarorning ma’qul jihatlarigina qisman qabul qilish Butun guruh yuqorida qayt etilganlarning eng muhimlarini tanlaganidan keyin shaxsiy natijalarni guruh natijalaribilan solishtirish va tegishli jihozlarni tanlab olgan betaraf guruh fikri bilan qiyoslash foydadanholi bo’lmaydi. Betaraf guruh tomonidan tanlab olingan jihozlar quyidagilardan iborat: 1. Soqol olish uchun ko’zgu. U havo va dengiz qutqaruvchilari uchun signal berish vazifasini o’taydi. 2. Gugurt yoki pul bilan yoqish mumkin bo’lgan neft va gaz qorishmasining ikki litrli idishi. Bu ham qutqaruvchilar e’tiborini tortadigan vositalardan biridir. 3. chaqoqni qondirish uchun besh litrli suv idishi; 4. 1 yashik konserva. << Kemaning halokatga uchrashi>> mashg’uloti tugaganidan keyin boshlovchi o’z zimmasiga javobgarlik ma’suliyatini olish og’ir paytlar yuzaga kelmay, bu sifat har kishining oilaviy hayotida kundalik turmush tarzining asosiy xususiyatlaridan biri bo’lishi lozimligi alohida qayt etadi. <<Mumkin emas …>> O’yinning borishi: Guruh ikkiga bo’linadi. Birinchi guruh o’z istak-xoxishlarini bayon qiladi, ikkinchi guruh esa bunga rad javobini berishi kerak. 10 minutdan keyin guruhlar o’z o’rinlarini almashadilar. O’yin taxminan quyidagicha boshlanishi mumkin: - Men bugun kechqurun diskotekaga bormoqchi edim. - Yo’q, mumkin emas, kech bo’lib qoladi. O’yindan so’ng xoxishlarini rad qilish uchun qo’llanilgan dalillar ularning sabablari va mazmun tahlil qilib chiqiladi. Boshlovchi quyidagicha xulosa qilsa bo’ladi: << Asosli va asossiz rad etishlar bor. Ko’pincha sizga ba’zi ta’qiqlar asossizday tuyulishi mumkin, biroq ularda ham maqsad, mazmun borligini inkor eta olmaymiz. Agar biz istagimiz nega rad etilayotganligini anglasak, tushunsak, bunga kop’nishimiz osonroq bo’ladi. Ba’zan o’zimiz qilayotgan xatti- 17 xarakatlarimiz, istagimiz noo’rin ekanlogini ham anglab turamiz. Bunday holda tushunushimiz qiyin bo’lgan kechinmalarni xis qilamiz>>. VI. MULOQOT MAVZUSIGA TEGISHLI O’YINLAR <<Buzuq telefon>>mashqi. Maqsad: Ma’lumot uzatishdagi buzilishlarni anglash. Ma’lumotni anglangan holda idrok qilish va faol tinglash uslubini o’zlashtirish. Yo’riqnoma:<< Ushbu mashqimizda 6 kishi ishtirok etishi kerak. Bunda 5 kishi xonadan tashqarida poylab turishadi, 1 kishi eas xonada qoladi. Men xonada qolgan odamga og’zaki topshiriq aytaman. Bu odam iloji boricha hamma topshiriqni eslab qoladi va ikkinchi (xonadan tashqarida turganlardan biriga) odamga aytadi. Ikkinchi odam uchinchisiga, uchunchisi to’rtinchisiga va h.k. Biz esa ma’lumotlar qanday uzatilishini kuzatib turamiz. Keyin esa xuddi shu jarayonni muhokama qilamiz>>. 5 ta ishtirokchi xonadan chiqqanidan keyin boshlovchi qolgan 1 ta kishiga quyidagicha topshiriq aytadi: <<Siz maktab direktorining muovinisiz. Direktorimiz Sobir Komilovich Sizni ancha poyladilar. Lekin kelmaganingiz- dan so’ng sizga men orqali topshiriq aytib ketdilar. Aytdilarki, u kishi hozir bizga Yaponiya aparaturasini olish uchun xujjatlarni rasmiylashtirishga ketdilar, u yerdan chiqib rayon kengaytilrilgan yig’ilishga borar ekanlar. Agar ular soat 12 ga kelmasalar o’qituvchilar majlisini o’zingiz o’tkazar ekansiz, bu majlis 8 <<b>> sinfning davomatini ko’rib chiqish kerak. Keyin soat 15.00 da maktabimizga Polshadan kelayotgan mehmonlarni kutib olish uchun aeroportga 1 ta <<Neksiya>> bilan 1 ta <<Damas>> avtomashinasini chiqarish kerak ekan. Hamma o’qituvchilarga 2 kilodan go’sht tarqatib direktorning ulushini xolodilnikka solib qo’ysangiz o’zlari kelib olib ketar ekanlar>>. Shundan so’ng ma’lumotlar birin-ketin kirib kelayotgan ishtirokchilarga uzatila boshlaydi. Mashq so’ngida odatda ma’lumotning buzilishi kuzatiladi. Mashqda ishtirok etgan ishtirokchilar video yordamida ma’lumot mazmunini bila oladilar. Shundan so’ng ishtirokchilarga har qanday ma’lumotni birinchi manbadan olish zaruriyati aytib o’tiladi. Ma’lumotlarning bir kishidan ikkinchi kishiga o’tishi natijasida u qanchalik o’zgarib ketishi paydo bo’ladigan mish-mish gaplarga asos bo’lishi aytib o’tiladi. Ma’lumot uzatishdagi holatlarni bartaraf etiosh maqsadida faol tinglashni o’rganish mashqi taklif etiladi. Bu mashq yo’riqnomasiga ko’ra hamma ishtirokchilar 3 kishilik guruhlarga bo’linadilar. Bu guruhdagi uch ishtirokchi uch xil holda ishtirok etadi: gapiruvchi, tinglovchi va nazoratchi. Gapiruvchi hayotdagi biron-bir voqeani aytib beradi va tinglovchi bu voqeani iloji boricha esiga olib qolib, qaytadan takrorlab aytib berishi kerak. Nazoratchining vazifasi yo’l qo’yilgan xatolarni aytishdan iborat. Guruhdagi har 18 bir ishtirokchi uchchala roldan birortasiga ishtirok etishi shart. Ushbu mashqni bajarish orqali ishtirokchilar verbalizasiya ya’ni faol tinglash metodini o’zlashtiradilar. Shaxslararo munosabatlar va nizoli vaziyatlarni hal etish usullari Maqsad: Rolli o’yin orqali hamkorlik munosabatlari haqidagi tasavvurlarni shakllantirish Boshlovchi 10 ta ishtrokchi xonaning o’rtasiga taklif etadi. Ular ikki qator bo’lib, bir-birlariga qarama-qarshi turishadi va ular oldiga yo’riqnomaga binoan vazifa qo’yiladi. Yo’riqnoma: <<Tasavvur qiling, siz ikkita maktabning vakillarisiz. Yaqinda fizika fanidan ikki kunlik olimpiada bo’lishi kerak, lekin olimpiadaning qayerda bo’lishi hali aniq emas. Birinchi qator –A tomon – birinchi maktab vakllari, ikinchi qator esa - B tomon – ikkinchi maktab vakllari. Olimpiada kimning maktabiga o’tishi hozirgi sizning harakatingizga bog’liq. Har bir tomondagi ishtirokchi iloji boricha qarshisidagi sherigini har xil va’dalar takliflar bilan o’z tomoniga og’dirib olishga harkat qilishi kerak. Qaysi tomonga o’tilsa, olimpiada shuning maktabiga o’tadi. Buning uchun sizga ikki minut vaqt beriladi>>. Ishtirokchilarning muloqoti tugagandan so’ng bajarilgan vazifa tahlil etiladi. Ishtirokchiar joylariga o’tirganlaridan so’ng boshlovchi bo’lib o’tgan yechim variantlarini flipchartga yozadi. Ushbu muzokaradagi munosabatlar quyidagicha bo’lishi mumkin. 1. A B. A tomon B tomonga o’tadi va B joyida qoladi. Munosabatlarning bu turi B nuqtai nazardan qaraganda raqobat deb ataladi. 2.A B A tomon joyida qoladi, B tomon esa A tomonga o’tadi. B nuqtai nazardan qaraganda bu xil munosabat yon berishi deb ataladi. 3.A B A ham B ham bir-birlarining tomoniga o’tishadi va o’z joylarida qolishadi, bu xil munosabat passiflik ya’ni masalani hal etishdan qochish deyiladi. 4.A B To’rtinchi munosabat tipi kompramist deb ataladi. Bizning misolimizda olimpiada 3-bir maktabda o’tkazilishi taklif etiladi. 5.A B. Bu munosabat turi hamkorlik deb ataladi. Va bunda muamo ikkala tomonning manfaatlari hisobiga olingan holda hal etiladi: Ya’ni olimpiadaning bir kuni bir maktabga ikkinchi kuni esa ikkinchi maktabda o’tadi. Bu holda ikkala tomonning qiziqishlari qondiriladi. Va hech qaysi tomon o’zini kamsitilgan deb his etmaydi. Bu mashq xulosasiga ko’ra, muloqotning hamkorlik uslubi eng samarali va konstrutiv bo’lib hisoblanadi. 19 Mashg’ulotning ikkinchi yarmi nizoli vaziyatlarni hal etishga qaratilgan bo’lib, ishtirokchilardan biron-bir nizoli, muamoli vaziyatni aytish so’raladi. Ushbu nizoli vaziyatning turli yechimlari ishtirokchilardan so’raladi va har bir taklif etilayotgan variant biron munosabat turiga taaluqli deb topiladi. Odatda, muamoli vaziyat yechimlaridan hamkorlikka taaluqli bo’lgan variant nizoni hal etishdagi konstrutivyo’l bo’lib hisoblanadi. Bir necha nizoli vaziyatlarni tahlil etish orqali ishtirokchilarda ushbu xulosa mustahkamlanadi. <<Avtobusda>> o’yini Maqsad: Ishtirokchilarda muola madaniyatini shakllantirish, shaxslararo ijobiy rivojlantirish. Ishtirokchilardan biri avtobusdagi bezori rolini o’ynaydi qolganlar esa yo’lovchilar. Bezori avtobusdagi ikkita o’rindiqni egalla olib, biriga o’zi o’tiribdi, biriga esa magnitofonni qo’yib olgan. U hech kimga joy bermoqchi emas. Yo’lovchilardan har biri bezori bilan til topishib uning yoniga o’tirishga harakat qilib ko’rishi kerak. Shart shuki –maqsadga janjalsiz erishishi lozim. <<Avlodlar o’rtasidagi nizo>> o’yin Maqsad: Ishtirokchilarda muomala madaniyatini shakllantirish, shaxslararo munosabatlarni ijobiy rivojlantirish. Bunda uch kishi ishtirok etadi – yigit, qiz va katta yoshli odam. Avlodlar o’rtasida <<Eh, hozirgi yoshlar…>> kabilida taqlid uyushtiriladi. Yigit va qizning vazifasi: imkon boricha xushmuomalik bilan nizodan qochish. Jyuri a’zolari har bir ishtirokchining harakatini baholab boradi. <<Orqadagi yozuvlar>> Ishtirokchilarning orqalaridagi varaq mahkamlab qo’yiladi. Hamma ishtirokchilar xonada xoxlagan odamning nimasi o’ziga yoqishini yozishi kerak. Vazifani mukamallashtirish ham mumkin. Masalan, o’sha odamda nimani o’zgartirishni xohlashini yozishi mumkin. Informasiyani ( ma’lumotni) so’zsiz uzatish Bu o’yinda boshlovchi yo’naltirib turuvchi rolini bajaradi. Boshlovchi shunday tushuntirish beradi: <<Hozir bir kishi xonadan tashqarida chiqib turadi, qolganlar esa unga qanday ma’lumotni aytish lozimlgi haqida kelishib olishadi. Men uni chiqaraman, shunda butun guruh imo-ishora, turli qiliqlar va yuz harakatlari bilan unga shu informatsiyani uzatishga harakat qilishadi. Chiqarilgan odamning vazifasi – guruh unga aytmoqchi bo’layotgan ma’lumotni anglab olishdan iborat>>. Boshlovchiga eslatma: Odatda, o’smirlar o’yin muhitidan nojo’ya xatti- xarakatlarni bajarish uchun bahona sifatida foydalanishlari mumkin. Albatta, bu o’yinda nojo’ya harakatlar bo’lishi tabiiy, lekin kimki vaziyatdan sho’xlik va xazil- xuzul uchun foydalanmoqchi bo’lsa, uni o’ynayotgan guruhning o’zi tartibga 20 keltirib qo’yishi kerak. Bu usulning ta’sir kuchiga egaligini hisobga olib, uni jamoatchilikdan holi va shovqin kam bo’lgan maxsus xonalarda o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Ikki qo’llab ko’rishish Ishtirokchilarning hammasi doira shaklida o’tirishadi. Qo’llar bir-biriga birlashtirilgan bo’ladi. Ishtirokchilar birvarakayiga xoxlahan tomondagi (chap yoki o’ng yonidagi) kishiga salomlashish uchun qo’shqo’llab qo’l uzatadi. Unisi esa qo’llarini yonidagisiga uzatish mumkin va birinchi ishtirokchiga navbat yetguncha shu holda davom etadi. Shunday qilib bir nechta mos kelmaslik holati kuzatilishi tabiiy. Ana shunda qanaqngi qiy-chuv ko’tarilishini ko’rasiz. Bu o’yinni bir necha bor takrorlash nafas rostlash va tinchlanish uchun foydalidir. <<Avtobus>> o’yini Maqsad: Muloqot mazmunini shaxsning noverbal harakatlaridan anglash imkoniyati haqidagi tushunchalarni shakllantirish. Noverbal komponentlar: imo-ishora, mimika va hissiy holatlarni o’qiy olish qolibiliyatlarni aniqlash. Boshlovchi ishtirokchilarga insonning muloqot jarayoni qanchalik boy ekanligi u faqatgina og’zaki muloqotdan iborat bo’lmay, balki so’zlar yordamisiz ishlatiladigan ma’lumotlarga ham boy ekanligi haqida aytib o’tadi. So’zlar yordamisiz uzatiladigan ma’lumotlar muloqotdagi noverbal komponent deyiladi. Bu xil komponentlrni: imo-ishoralar mimika (yuz ifodasi) va ixtiyorsiz tana harakatlarini muloqotga kirishayotgan har qanday odamda kuzatish mumkin. Bu xil komponentlarni zehi bilan kuzatish va tushunish natijasida ko’pincha suhbatdoshimiz ayta olmaydigan mayl, istaklari haqida ma’lumot olishimiz mumkin. Bu xil harakatlarni kuzata olish harakatlarni kuzata olish qobilyati inson ichk olamida yuzaga kelayotgan noroziliklarni oldindan sezish, suhbatdoshini <<yarimta>> gapidan tushuna olish imkoniyati beradi. Natijada, muloqot jarayonida bu xil omillarni hisobga olish bu jarayonni ancha yengillashtiradi va o’zaro tushunish xissini keltirib chiqaradi. Ishtirokchilarda bu xil bilimlarni mustahkamlash uchun quyidagi mashq taklif etiladi. Ishtirokchilar ikki qator bo’lib bir-birlariga qarama-qarshi holda yuzma- yuz turadilar. Har bir ishtirokchi qarshisidagi sherigi bilan mashqni bajaradi. Yo’riqnoma: Tasuvvur qiling, sizlar qarama-qarshi tomonlarga ketayotgan avtobusda ketayapsizlar, avtobus oynasida boshqa avtobusda ketayotgan tanishingizni ko’rib qoldingiz. Birinchi guruhlardagi sizlarning o’sha tanishishingiz biron zarur, muhim gapingiz bor. Imo-ishora orqali unga o’z fikringizni tushuntirishingiz kerak. Ikkinchi guruhdagilar, sizlar o’z suhbatdoshlaringizni imo-ishorasidan nima demoqchi ekanligini tushunib olishingiz kerak. 21 Ishtirokchilar mashqni bajarib bo’lganlaridan so’ng boshlovchi har bir guruh ishtirokchilariga quyidagi savol bilan murojat qiladi: Sherigingiz bermoqchi bo’lgan ma’lumotdan nimani tushundingiz? Ikkinchi guruhlarga esa <<Siz aslida nima demoqchi edingiz?>> deb so’raladi. Natijada solishtirib chiqiladi va noverbal imo-ishora va xatti-xarakatlar individual xususiyatga ega bo’lishi bilan birga umumiy tomonlarga ham egaligi ta’kidlab o’tiladi. Muloqot davomida bu jarayon ishtirokchilarning nafaqat so’zlari balki, xatti-xarakatlari, yuz ifodasi tovushidagi intoniyasiyalar o’qiy olish zarurligi haqida xulosa chiqariladi. Мавзу: Бош мия яллиғланиш касалликларида кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар 1. Машғулотни ўтказиш жойи, жиҳозлар - асаб касалликлари кафедраси; - слайдлар,жадваллар, видеофильмлар, тарқатма материаллар ва жиҳозлар. 2. Машғулот мақсадлари - Бош мия яллиғланиш касалликлари ҳақида умумий маълумот бериш; - Менингитларда кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар ҳақида маълумот бериш; - Энцефалитларда кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар ҳақида тушунча бериш; - Иккиламчи менингоэнцефалитларда кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар ҳақида тушунча бериш; - Мия абсцессида кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар ҳақида тушунча бериш. Вазифалари Талаба билиши лозим: - Бош мия яллиғланиш касалликларини; - Менингитларда кузатиладиган нейропсихологик бузилишларни; - Энцефалитларда кузатиладиган нейропсихологик бузилишларни; - Бош мия яллиғланиш касалликларида кузатиладиган нейропсихологик бузилишларни. Талаба бажара олиши лозим: - нейропсихологик фаолиятни тест ёрдамида текширишни; - чап ва ўнг ярим шарлар зарарланишига хос бўлган нейропсихологик бузилишларни ташхис куйишни; - биринчи тиббий-психологик ёрдам кўрсатишни. 3. Асослаш Бу мавзуни ўрганиш талабаларнинг бош мия яллиғланиш касалликларига 22 хос бўлган нейропсихологик бузилишларни аниқлашни билишлари учун катта аҳамиятга эга. Бу билимлар талабанинг клиник фанларни ўрганишида ва турли беморларни даволашдаги шифокорлик амалиётида керак бўлади. 4. Фан ичидаги ва фанлараро ўзаро боғлиқлик Бу мавзуни ўрганилиши нейроанатомия, неврология, нормал ва патологик физиология, тиббий психология, клиник фармакология каби фанлар асосида талабалар олган билимларга асосланган. Машғулот давомида олинган билимлар барча клиник фанларни ўрганишда қўлланилади. 5. Машғулот мазмуни Назарий қисми Бош мия яллиғланиш касалликларида кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар Бош мия яллиғланиш касалликлари асаб касалликлари ичида алоҳида ўрин тутади. Инфекцион жараёнлар натижасида марказий асаб тизимида турли хил зарарланиш белгилари кузатилади – енгил кечувчи серозли менингитлардан тортиб то оғир ўтадиган менингоэнцефалитларгача. Яллиғланиш жараёни бош мия пардаларида (менингитлар), бош мия тўқимасида (энцефалитлар), бош мия пардаси ва тўқимасида (менингоэнцефалитлар) ёки орқа мияда (миелитлар) кечиши мумкин. Ҳар бир яллиғлантирувчи жараён озми-кўпми ҳам бош мия тўқимаси, ҳам мия пардаларини зарарлантиргани учун, амалиётда кўпинча менингоэнцефалит атамаси қўлланилади. Энцефалитларнинг умумий тан олинган таснифи ҳанузгача мавжуд эмас. Амалиётда бир неча таснифлардан фойдаланилади. Улар асосан касалликни қўзғатадиган инфекцион омилнинг тури, зарарланиш жойи, яллиғланиш даври, клиник кечишига қараб бўлинади. Яллиғланиш натижасида бош мияда кечаётган жараён патогенезига асосланиб бирламчи ва иккиламчи менингоэнцефалитлар фарқланади. Бирламчи энцефалитлар инфекцион омилнинг бош мия тўқимасига бевосита таъсири натижасида келиб чиқади ва уларга Экономо летаргик энцефалити, япон энцефалити, баҳорги-ёзги кана энцефалити ва бошқалар киради. Иккиламчи меннигоэнцефалитлар организмда кечаётган инфекцион жараённнинг асорати натижасида келиб чиқади. Унинг асосида мияда кечадиган инфекцион-аллергик жараён ётади. Уларга вакцинациядан (АКДС, қизамиқ, антирабик) кейинги энцефалитлар, қизамиқдан кейинги энцефалит ва бошқалар киради. Менингит ва энцефалитларда нейропсихологик фаолиятнинг бузилиши турли нейропсихологик синдромлар мажмуи кўринишида намоён бўлиб, касаллик клиникасининг ўзига хослигини белгилаб беради. Бундай ҳолатларнинг ўзига хос тусланиши дифференциал ташхис учун жуда муҳимдир. Марказий асаб тизими яллиғланиш касалликларидаги нейропсихологик бузилишларни бир неча касалликлар мисолида кўриб чиқамиз. 23 Менингитларда кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар Менингит – мия пардалари яллиғланишидир. Менингитлар келтириб чиқарган инфекцион омил турига қараб йирингли ва серозли менингитларга бўлинади. Йирингли менингитларни менингококк, пневмококк, стрептококк, стафилококк, ичак таёқчаси ва бошқалар келтириб чиқаради. Серозли менингитларни Коксаки ва ЕСНО вируслари, қизамиқ, эпидемик паротит, энтеровирус ва бошқалар келтириб чиқаради. Йирингли менингитларда касаллик продромал даври 3-4 кун давом этиб, асосан катарал белгилар (бурун оқиши, акса уриш, томоқ қичиши), ҳарорат кўтарилиши, қалтираш билан намоён бўлади. Бемор ланж, беғам, баъзида жиззаки, қайсар бўлиб қолади. Биринчи соатларданоқ мия шиши ривожланганлиги сабабли онг бузилиши белгилари намоён бўлади, тутқаноқ хуружлари кузатилади. Туберкулёзли менингитларда продромал давр 2 ҳафтагача давом этиши мумкин, касаллик аста-секин ривожланиб, кучли толиқиш, ланжлик, бефарқлик, диққатсизлик билан кечади. Бемор қайсар ва ўжар бўлиб, ёруғликни ва шовқинни кўтара олмайдиган бўлиб қолади. Касалликнинг ўткир даврида беморнинг диққати кескин пасаяди, кўп чалғийди, сўз ва буюмларнинг маъно жиҳатини яхши англай олмайди, бунинг учун беморга қайта-қайта мурожаат қилишга тўғри келади. Борлиқда ўз тана схемасини йўқотиш (ўнг ва чап томонни ажрата олмаслик), тана аъзолари жойлашишини фарқлай олмаслик кузатилади, нутқ тезлиги секинлашади, саволларга тўғри жавоб беради, бирок кўрув ва эшитув хотираси кескин сусаяди. Узоқ муддатли хотирага нисбатан қисқа муддатли хотира кўпроқ бузилади. Ҳаракат фаолиятида ҳам таъсирланиш тезлиги секинлашади, берилган буйруқни хотирасида ушлаб туролмайди ва бажарган ҳаракати тўғрилигини назорат қила олмайди, ҳаракатлари мақсадсиз ҳаракатларни эслатиб туради. Кўрув ва эшитув хотирасидаги етишмовчиликлар бош мия тепа соҳасининг ассоциатив майдонлари патологик жараён натижасида зарарланганлигини билдиради. Иҳтиёрий ҳаракат назоратининг бузилиши бош мия пешона соҳасининг марказлари зарарланганлигидан далолат беради. Тўғри ва самарали олиб борилган даво натижасида касалликнинг ўткир даври 2-3 ҳафтадан ортиқ давом этмайди. Касалликнинг неврологик белгилари аста-секин ўта бошлайди. Бош мия яллиғланиш касалликларида нейропсихологик бузилишлар неврологик кўрсаткичлардан олдин пайдо бўлишига қарамай, бемор тузалгандан кейин хам нейропсихологик бузилишлар неврологик синдромларга караганда узоқ муддатгача сақланиб қолади. Менингит ўтказган беморларда реабилитация чоралари ўтказилаётганда шу жиҳатга эътибор бериш талаб қилинади. Шундай килиб менингитларнинг клиник манзарасинейропсихологик бузилишларга бой булади. Уларнинг ичида энг кенг тарқалгани - бу асаб тизимининг цереброастеник синдром кўринишидаги функционал бузилишларидир. Бу синдром енгил ҳаракатлар қилганда тез чарчаш, диққатнинг пасайиши, чалғувчанлик, мнестик жираённинг сусайиши, хулқ-атвор бузилишлари билан тавсифланади. 24 Энцефалитларда кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар Энцефалит – бош мия моддасининг яллиғланиш касаллигидир. Зарарланиш жойига қараб диэнцефал, мезэнцефал, пўстлоқ ости, мияча ва мия устуни энцефалитлари фарк килинади. Яллиғланиш турига қараб инфекцион, инфекцион-аллергик ва аллергик турлари ажратилади. Келтириб чиқарган инфекцион омилга қараб микробли ва вирусли энцефалитлар фарқланади. Бирламчи энцефалитқўзғатувчилари бевосита нейронлар ва нерв толаларини зарарлайди. Иккиламчи энцефалитларда қўзғатувчи микроблар нейронларга бевосита таъсир кўрсатмайди. Организмда кечаётган инфекцион жараён натижасида инфекцион-аллергик реакция юзага келиб, бош мия қон томирлари деворини зарарлайди. Гемодинамика ва ликвор айланишининг бузилиши натижасида бош мия моддасида иккиламчи дистрофик ўзгаришлар вужудга келади. Энцефалитлар клиникасикасаллик қўзғатувчиси қандай бўлишига қараб турли-туман булиши мумкин. Ҳар бир симптомни тўғри аниқлай олиш ташхисни тўғри қўйилишига ва даво чораларини тўғри олиб борилишига туртки бўлади. Бу ҳолатда бемор руҳиятидаги ўзгаришларни билиш ҳам яхши натижа беради. Эпидемик энцефалит Эпидемик энцфалит – (летаргик, қишки, энцефалит А) бу касаллик 1917 йилда биринчи бор Австриялик олим Экономо томонидан урганилган ва кейинчалик унинг номи билан аталиб бошланган. Қўзғатувчиси вирус бўлиб, ҳаво-томчи йўли билан тарқалади. Касаллик эпидемик ёки спорадик кўринишда кечиши мумкин. Бу энцефалитнинг ўткир ва сурункали даври фарқланади. Ўткир даврда кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар. Касаллик ўткир ёки узоқ давом этмаган носпецифик продромал кўринишлар билан намоён бўлади. Ўткир даврнинг ёрқин намоёндаси - патологик уйқучанлик (летаргия) бўлганлиги учун касаллик шу ном билан ҳам аталади. Летаргия миянинг гипоталамо-мезэнцефал соҳасидаги “бедорлик маркази”, жумладан мия устунидаги ретикуляр формациянинг зарарланиши билан боғлиқ. Кўпчилик ҳолда летаргия касаллик бошидан намоён бўлади, баъзида делирий ёки гиперкинетик бузилишлардан кейин келади. Бемор туну-кун ухлайди. Лекин таом қабул қилиш учун беморни уйғотиш мумкин бўлади. Кейинчалик летаргия турғун уйқусизлик билан алмашинади. Баъзи беморларда уйқу бузилиши диссомния кўринишида кечади, яъни бемор кундузи ухлайди, кечаси эса уйқусизлик ва психомотор қўзғалиш кузатилади. Бу даврда мия ичи гипертензияси ошганлиги сабабли карахтлик ҳолати ҳам кузатилади. Ўткир даврнинг яна бир нейропсихологик бузилишлардан бири - бу делирийдир. У неврологик бузилишлар билан, яъни птоз, диплопия, ғилайлик, конвергенция ва аккомодациянинг сусайиши, қорачиқнинг кенгайиши каби белгилар билан намоён бўлади. Делирий маълум хусусиятларга эга: беморда 25 кўрув галлюцинациялари(туман, яшин, учқунлар), гохо эшитув галлюцинациялари (дўмбира овози, мусиқа, қўнғироқ, ўқ отилган товуши) кўринишида, камдан-кам ҳолатларда вербал (бировнинг чақирган овози, гаплашаётган товуш) галлюцинациялари билан намоён булади. Беморда хавотир ва қўрқув хисси, илгари кўрмаган ҳолатларни танигандек булиш каби холатлар хам кузатилади. Бундан ташқари касалликнинг ўткир даврида онг бузилишлари, психосенсор бузилишлар, ҳаттоки кататоник ҳолатлар хам учраши мумкин. Бундан ташқари беморларда бошқа симптомлар ҳам тез-тез учрайди, буларга, масалан, макро- ва микропсиялар, ўз тана тузилишини нотўғри қабул қилиш, танасида бегона предметлар борлигини ҳис қилиш, фотопсиялар, рангларни нотўғри ажратиш киради. Баъзида беморларда психомотор қўзғалиш ёки аксинча, апатик-адинамик ҳолат, ҳиссий тўмтоқлик хам кузатилади. Эпидемик энцефалитда учрайдиган нейропсихологик бузилишлар одатда қайтувчан бўлади, касалик тузалгани сари олий рухий функциялар тиклана бошлайди, уларда шахснинг қўпол бузилишлари кузатилмайди. Катта ёшдаги болалар ва катталарда нейропсихологик бузилишлар делирий кўринишида бўлиши мумкин: бунда беморларда психомотор қўзғалиш аниқланмайди, беморлар деярлик ҳаракатсиз, барча нарсадан воз кечган, атрофдагиларга бефарқ бўлиб қолган бўлади. Баъзи беморларда семириш, шилқимлик ва ҳатто, гиперсексуал ҳолатлари кузатилади. Ўткир ва сурункали даврнинг оралиғида кўпинча псевдоневрастеник кўринишидаги резидуал бузилишлар кузатилади. беморлар камқувват бўлиб қоладилар, тез чарчайдилар, уйқу бузилиши, жиззакилик, кайфиятнинг тушиши, дисфориялар одатий ҳол бўлиб қолади. Бундан ташқари нейропсихологик фаолликнинг сусайиши (истак ва тилакларнинг кучсизлиги), апатия, адинамия, нейропсихологик жараённинг секинлашуви кузатилади. Болалар ва ўсмирларда турли даражадаги шахснинг ўзгаришлари, импульсив ҳаракат безовталиги, интилиш доирасида бузилишлар, телбалик белгилари, жамиятга мос бўлмаган қилиқлар, мақсадга қаратилган ақлий фаолиятнинг лаёқатсизлиги каби белгилар хам намоён бўлиши мумкин. Эпидемик энцефалитнинг сурункали даврида кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар. Касалликнинг сурункали даврида асосан акинетик- ригид синдром куп кузатилади. Бемор ҳаракатларида карахтлик, ноаниқлик кузатилиб, амимия, елкаси букчайган, бош олдинга эгилган, бош ва қўлларида тремор, майда қадамлар билан юриш хос бўлади. Бу даврда беморда истакларнинг маълум даражада сусайганлиги, нейропсихологик жараёнларнинг секинлашуви ва қийинлашуви кузатилади. Бемор атрофдагиларга ва ўз шахсиятига нисбатан бефарқ бўлиб қолади. Кайфият кескин пасайган ёки аксинча, эйфория холати кузатилади, баъзида ҳиссий тумтоклик намоён бўлади. Хотира бузилишлари енгил кўринишда намоён бўлади. Одатда летаргик энцефалит ўтказган беморларда деменция ривожланмайди. Баъзан беморларда паркинсонизм белгилари жуда кучли намоён бўлганда депрессия аломатлари кузатилади, ҳаттоки суицидал интилишлар ҳам бўлиши мумкин. Кўпинча беморлар атрофдаги яқинларига нисбатан агрессив бўлиб қоладилар, шилқимлик 26 жаҳлдорлик билан тез-тез алмашиниб туради, қилиқлари бачкана бўлиб, ўтакетган расмиятчи бўлиб қоладилар. Жуда кам ҳолларда онейроид кўринишидаги онг бузилиши кузатилиши мумкин: беморлар руҳлар билан суҳбатлаша бошлайдилар, фаришталарни кўрадилар, параллел дунё одамлари билан мулоқотда бўладилар. Гоҳида галлюцинатор-параноидал психоз белгилари ҳам кузатилиши мумкин. Киёсий ташхис. Касалликнинг ўткир даврида неврологик ўзгаришлар ва патологик уйқучанлик билан тавсифланади. Лекин шу билан бирга касалликнинг ўткир даври кўп ҳолларда абортив, атипик кечганлиги учун бу даврда ташхис қўйиш қийинчилик туғдиради ва касаллик акинетико-ригидлик синдроми пайдо бўлган сурункали даврида аниқланади. Бу касалликни ўткир респиратор касалликлар, пўстлоқ ости тугунлари ва қора модданинг зарарланиши билан кечадиган наслий-дегенератив касалликлардан фарқлаш керак. Кана энцефалити Кана энцефалити кўзғатувчиси фильтрланадиган вирус бўлиб, кемирувчилардан кана чақиши орқали ўтади. Бундан ташқари зарарланган молларнинг ва эчкиларнинг сути орқали ҳам ўтиши мумкин. Касаллик фаслга боғлиқлиги билан фарқланади, эпидемик ва спорадик кўринишда учраши мумкин. Анча енгил кечадиган менингеал тури ва оғир кечадиган энцефалитик ва айниқса, полиоэнцефаломиелитик турлари мавжуд. Касаллик ўткир ва сурункали кечади. Ўткир даврнинг клиник намоён бўлиши. Касалликнинг инкубацион даври 7-21 кунни ташкил қилади. Касаллик ўткирбошланади, ҳароратнинг 39-400С гача кўтарилиши, кучли бош оғриғи, қусиш билан кечади. Бу даврдакасалликнинг кечиши қараб онг бузилишининг енгил тури – карахтликдан бошлаб, то оғир бузилиши – сопор ва кома ҳолатларигача кузатилиши мумкин. Кўп ҳолларда беморларда экзоген турдаги психотик ҳолатлар кузатилиши мумкин. Бу ҳолда беморларда делирий ҳолати, аментив ҳолат ва ҳаттоки тутканок хуружлари хам кузатилади. Касалликнинг оғир турларида беморда борлиқ ва вақтга нисбатан ориентация йўқолади. Касалликнинг енгил турларида беморларда онг бузилишлари кузатилмайди, лекин содда ва мураккаб бўлган кўрув ва эшитув галлюцинациялари кузатилиши мумкин. Сурункали даврнинг клиник намоён бўлиши. Сурункали давр ўткир даврнинг тугаши билан ёки аксинча, бир неча ойлар ва йиллар ўтгандан сўнг намоён бўлиши мумкин. Бу давр прогредиент кечиш билан характерланади. Бу даврга хос бўлган асосий клиник синдром – бу Кожевников эпилепсиясидир. Бу синдромда қўл ва оёқларнинг дистал соҳасида доимий ёки қисқа муддатда қайтарилиб турадиган миоклонияларкузатилади, улар иҳтиёрий ҳаракат қилганда, беморда рефлексларни текшираётганда ёки беҳосдан беморга текканда кучаяди. Кожевников эпилепсиясининг ривожланиши кўп ҳолларда беморнинг интеллектуал салоҳиятини пасайтиради, йиллар ўтган сайин бемор интеллекти ёшга нисбатан орқада қола бошлайди. Баъзи ҳолларда беморларда касалликнинг ўткир даврида кузатиладиган галлюцинатор ҳолатлар сақланиб қолади, ҳаракат 27 безовталиги кучаяди. Бундан ташқари бу даврда бемор шахсининг ўзгариши ва деменция белгилари кузатилиши мумкин. Қолган ҳолларда касалликнинг сурункали даври худди летаргик энцефалитнинг сурункали даврида кузатиладиган руҳият бузилишлари билан кечади. Беморларда нейропсихологикжараёнларнинг секинлашуви ва қийинлашуви билан бирга психосенсор бузилишлар хам кузатилади. Касалликнинг енгил турини ўтказган беморлар тузалганидан сўнг узоқ муддатгача жиззакилик, йиғлоқилик, бесаранжомлик кузатилади. Бир қанча вақт беморларда вегетатив томир дистонияси кузатилади, болалар мактаб ва уй шароитига жуда секин мослашадилар, тез чарчаш ҳолатлари кузатилади. Япон энцефалити Япон энцефалити – (ёзги-кузги, чивин энцефалити, энцефалит В) 1924 йили Японияда кузатилган эпидемиядан кейин таърифланган. Касаллик қўзғатувчиси фильтрланадиган вирус бўлиб, чивин чақиши орқали ўтади. Касаллик фаслга боғлиқ ва чивинларнинг кўпайиш мавсуми август-сентябр ойларида эпидемия кўринишида кечади. Спорадик тарзда камдан-кам ҳолатларда учрайди. Япон энцефалити оғир кечадиган энцефалитлар жумласига киради, беморлар орасида ўлим ҳолати 75 фоизгача булиши мумкин. Устун турган синдромга қараб касалликнинг менингеал, эпилептик, гемипаретик, летаргик, бульбар ва токсик турлари фарқланади. Клиник манзараси. Касалликнинг инкубацион даври 5-14 кунни ташкил қилади. Баъзи ҳолларда қувватсизлик, иштаҳа йўқолиши, беҳоллик каби продромал белгилар 1-2 кун намоён бўлиши мумкин. Аксарият ҳолларда касаллик продромал белгиларсиз ўткир бошланади. Беморларда ҳарорат тўсатдан кескин ва юқори кўтарилади, бемор карахтлик ҳолатидан сопор ва ҳаттоки, кома ҳолатига тез ўтади, қусиш ва генераллашган тутқаноқ хуружлари кузатилади. Касалликнинг бошланиш даврида беморларда экзоген турдаги оғир ва ўткир психозларкузатилади; бундай пихозлар ҳаттоки ҳарорат тушгандан сўнг, касалликнинг 7-10 кунларида ҳам намоён булади. Баъзи ҳолларда психозлар мураккаб турдаги галлюцинациялар билан кечиши мумкин, беморларда депрессия аломатлари пайдо бўлади. Баъзи беморларда эпидемик энцефалитда кузатиладиган летаргик синдром белгилари ҳам кузатилиши мумкин. Бемор тузала бошлагани сари ўткир психоз белгилари пасайиб боради. Беморларда бу даврда олий рухий фаолиятнинг пасайиши қайд қилинади. Касалликнинг оғир турларида апаллик синдром хам кузатилади, яъни беморда мия пўстлоғи батамом ишдан чиқади. Касаллик нисбатан енгил кечган ҳолатларда реконвалесцент даврида беморларда хулқ-атвор бузилишлари хам кузатилади, яъни бачкана қилиқлар килиш, алаҳсираш ва валдираш ҳолатлари, адинамик депрессия аломатлари қайд қилинади. 28 Параинфекцион (иккиламчи) энцефалитлар Барча иккиламчи энцефалитлар ичида вакцинация ва қизамиқдан кейин ривожланадиган энцефалитларамалий аҳамиятга эга бўлганлиги сабабли, уларда кузатиладиган нейропсихологик бузилишларни кўриб чиқамиз. Вакцинациядан кейин ривожланадиган энцефалитлар. Вакцинал энцефалитлар КДС, АКДС ва антирабик вакцинациядан кейин ривожланади. Касаллик асосида миянинг вакцинацияга қарши аллергик реакцияси ётади, жараён асосан бош мия ва орқа миянинг оқ моддасида кечади. Касалликнинг биринчи белгилари вакцинациядан кейин 7-9-12 кунлари, баъзида вақтлироқ ҳам намоён бўлади. Касаллик ўткир бошланади ҳарорат 39-400С гача кўтарилади, кучли бош оғриғи, қусиш кузатилади, кўпчилик ҳолларда ҳушни йўқотиш, сопор ва кома ҳолатларига тушиш, ҳамда тутқаноқ хуружлари кузатилади. Беморнинг шу даврдаги аҳволи ва иммун тизимининг ҳолатига қараб кома 1-2 кундан 7-10 кунгача давом этиши мумкин. Кома ҳолатидан чиққандан сўнг беморда психомотор қўзғалиш ёки аксинча, апатико-адинамик синдром кузатилиши мумкин. Эрта резидуал даврда (ўтказилган касалликдан кейинги 2 йилгача бўлган давр) беморда хотиранинг қисқа муддатга пасайиши, диққатнинг чалғувчанлиги кузатилади, баъзида ҳиссий тўмтоқлик ёки дисфория ҳолатлари ҳам бўлиши мумкин. Беморлар қисқа ҳикояларни қайта айтиб бера олмайдилар, масалдан келиб чиқадиган мантиқни англаш қийин кечади, математик амалларни бажариш беморга қийинлик туғдиради (акалькулия). Шу билан бирга ёзишнинг бузилиши (аграфия), ўқиш кобилиятининг қийинлашуви (алексия) хам кузатилади. Агар беморда тутқаноқ хуружлари кўп кузатилса, у ҳолда интеллектнинг ҳам сусайиши кузатилади. Самарали ва ўз вақтида олиб борилган даволаш чоралари натижасида кечки резидуал даврда (ўтказилган касалликдан 2 йилдан кейинги давр) беморларда олий нерв фаолияти тиклана бошлайди. Интеллектуал ривожланишнинг асоси ҳисобланган хотира функциялари, вербал-мантиқий тафаккур, борлиқ тафаккури, диққат функциялари аста-секин меъёрига кела бошлайди. Беморларда жиззакилик, қайсарлик, ақлий фаолиятдан кейин тез чарчаш ҳоллари, бесаранжомлик узоқ муддатгача сақланиб қолиши мумкин. Қизамиқдан кейин кузатиладиган энцефалитлар. Қизамиқнинг энг оғир асоратларидан бири ҳисобланиб, унинг патогенези асосида бош мия қон томирларининг аллергик васкулит типида зарарланиши ётади. Касаллик қизамиқ тошмалари тошганининг 3-5 кунидан ўткир бошланади. Ҳарорат бу даврга келиб тушган бўлиши ҳам мумкин. Руҳий бузилиш белгилари сал олдинроқ онгнинг енгил бузилиши, делирий, хиззакилик, қайсарлик кўринишида намоён бўлиши ҳам мумкин. Энцефалит ривожланганда оғир ҳолларда онгнинг чуқур бузилиши, психомотор қўзғалиш, кўрув ва эшитув галлюцинациялари кузатилади, бемор кома ҳолатига ҳам тушиши мумкин. Баъзида генераллашган тутқаноқ хуружлари қўшилади. Оғир ҳолатларда летал ҳолат 25 фоизгача етади. Кома ҳолатидан чиққан беморларда руҳият ўзгаришлари вакцинациядан 29 кейин ривожланган энцефалитлардан кам фарқ қилади. Энцефалитларда учрайдиган нейропсихологик бузилишларнинг умумий белгилари Ҳар бир энцефалит турларининг клиник кўриниши ўзига хос бўлишига қарамай, уларнинг клиник кечишида умумий ўхшашликлар топиш мумкин. Бу ҳолатни қуйидагича тушунтирилади: юқорида айтиб ўтганимиздек, ҳар бир инфекцион жараён озми-кўпми бош миянинг ҳар бир бўлимини зарарлантиради, айниқса, иккиламчи менингоэнцефалит патогенези асосида инфекцион-аллергик жараён ётганлиги учун, бош мия қон томирлари зарарланади, бу ўз-ўзидан бош миянинг диффуз зарарланишига олиб келади. Энцефалитларнинг ўткир даврида ҳар бир инфекцион омилнинг ўзига ҳос неврологик белгилари бўлгани билан олий рухий фаолиятнинг бузилишида бир катор ўхшашликлар учратиш мумкин. Шунга кўра, барча менингоэнцефалитларнинг клиник кечишида олий рухий фаолият бузилишининг уч хилини ажратиш мумкин: 1) Ўткир варианти – касаллик бошланишида қисқа муддат қўрқув ҳисси, ҳиссий қувватсизлик, жиззакилик каби продромал белгилар мия ичи гипертензияси ошиши шароитида кузатилади. Бу ўзгаришлар куннинг вақтига ва ташқи муҳит шароитига боғлиқ бўлмаган ҳолда ривожланади ва кескин равишда онгнинг чуқур бузилишигача боради. Беморларда атроф-мухитга ориентациянинг бузилиши ва ҳовлиқиш пайдо бўлади. Психомотор қўзғалишлар, агрессив холатлар ва галлюцинациялар кузатилади. Улар кўпинча кўрув, эшитув галлюцинациялари бўлиб, қўрқинчли ва императив кўринишда намоён булади. Бундан ташқари психосенсор бузилишлар, ҳиссий галлюцинациялар, апраксия ва агнозия ҳам учраши мумкин. Буларнинг барчаси онгнинг енгил бузилиши фонида кузатилади. Аммо жуда тез онгнинг чуқур бузилиши – сопор ва кома ҳолати ривожланади, аксарият ҳолларда тонико-клоник тутқаноқ хуружлари қўшилади. Тадкикотлар шуни кўрсатдики, бундай нейропсихологик бузилишнинг ривожланиши энцефалит клиникасининг оғир кечишини ва кўпинча летал натижа бўлишини белгилаб беради. Руҳият бузилишининг ўткир варианти аксарият ҳолларда бактериал менингоэнцефалитларда учрайди. 2) Ўткир ости ёки абортив варианти. Бу вариантда нейропсихологикбузилишлар қисқа муддат давом этади ва асосан касаллик дебюти даврида кузатилади. Ўз вақтида бошланган этиотроп ва патогенетик даволаш натижасида бу бузилишлар тез ўтиб кетади. Беморларда қисман дезориентация, узуқ-юлуқ кўрув ва эшитув галлюцинациялари, иллюзиялар ва юқори ишонувчанлик кузатилади. Олиб борилаётган муолажалар беморларда агрессив ҳолатни ва салбий ҳаракатларни келтириб чиқаради. Беморнинг аҳволи яхшилангач, 30 уларда бўлиб ўтган воқеаларга нисбатан қисман ёки тўлиқ амнезия ҳолати кузатилади. Беморлар беҳол, тез толиқадиган, апатик ва астеник бўлиб қоладилар. Руҳиятнинг бундай бузилиши асосан бош миянинг вирусли зарарланиши ёки нейротоксикозларда учрайди. 3) Суст варианти – бу вариантда олий нерв фаолияти бузилишининг аста- секин ўсиб бориши қайд қилинган. Касалликнинг клиник кечиши бир неча кунлар (4-6 кун) давомида дезориентация ва галлюцинацияларнинг аста-секин ўсиб бориши билан характерланади, шу билан бирга неврологик симптомлар ҳам аста ривожланиб бориб, бир неча кунлардан кейин беморда мия шиши ривожланиб, сопор ва кома ҳолатига тушади. Бош мия абсцессида кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар Бош мия абсцесслари миянинг турли бўлимларида жойлашиши мумкин. Бош мия абсцесслари келтириб чиқарган омилларга кўра посттравматик, метастатик (аксарият ҳолларда ўпка яллиғланиш касалликларининг асорати), постэнцефалитик (бактериал этиологияли), контакт йўли (бурун-халқум ва қулоқ яллиғланиш касалликларининг асорати) турларига бўлинади. Абсцесс кўп ҳолларда бош миянинг пешона ва тепа соҳасида жойлашади. Абсцесс ривожланиши учун ўртача 4-6 ҳафта муддат керак бўлади. Узоқ вақт давомида беморда ҳеч қандай клиник аломатлар кузатилмайди, беморнинг умумий аҳволи қониқарли бўлади. Абсцесс ривожлангандан кейин беморнинг аҳволи тўсатдан бир неча соатлар ичида оғирлашади, кучли ва доимий бош оғриғи, кўнгил айниши ва қусиш кузатилади. Клиник манзараси умумий соматик бузилишлар ва локал неврологик симптомлар билан характерланади. Бош мия абсцессларида кузатиладиган нейропсихологик бузилишлар специфик характерга эга эмас ва касаллик ташхисида асосий ролни ўйнамайди. Руҳий бузилишлар баъзида продромал даврда ёки латент даврда, яъни неврологик симптомлар пайдо бўлгунгача кузатилиши мумкин ва улар эмоционал ёки кайфият лабиллиги, жиззакилик, чуқур бўлмаган депрессив- ипохондрик бузилишлар, тез чарчаш, умумий қувватсизлик, иштаҳанинг йўқолиши ва шунга ўхшаш бошқа ҳолатлардир. Абсцессда умумий мия белгилари бош оғриғи, уйқучанлик, руҳий фаолликнинг пасайиши, умумий карахтлик билан намоён булади. Баъзи ҳолларда умумий апатия ва адинамия кузатилиши мумкин. Онгнинг енгил бузилиши камдан-кам ҳолларда пайдо бўлади. Абсцесс мия қоринчаларига ёриб ўтганида кома ҳолати кузатилади. Баъзи ҳоларда нейропсихологик бузилишлар астеник ва аффектив (жиззакилик, йиғлоқилик, қайсарлик, ўта қўзғалувчанлик) бузилишлар билан чегараланади. Бошқа ҳолларда эса психоорганик симптомлар кузатилиши мумкин, жумладан, хотиранинг пасайиши вашу каби бошка когнитив бузилишлар. 31 Абсцесс ўткир ривожланганда ўтувчи характерга эга бўлган психотик бузилишлар кузатилади, буларга делирий, амнезия ҳисобига борлиқда ориентацияни йўқотиш, қисман галлюцинатор ҳолатлар, психомотор қўзғалиш кузатилади. Бош мия абсцессларида локал ташхис учун нейропсихологикбузилишларнинг аҳамияти хам каттадир ва уларни батафсил текшириш абсцесснинг локал жойлашувини аниқлашга имкон беради. Масалан, афазия ёки апраксия аниқланса абсцесс бош миянинг чакка қисмида жойлашганлигидан; бачкана қилиқлар, беўхшов ҳазиллар ва истакларнинг назорат қилинмаслиги абсцесснинг пешона соҳасида эканлигидан; стереогнозиянинг йўқолиши абсцесс тепа соҳасида жойлашганлигидан далолат беради. Шу билан бирга абсцесс шундай жойлашиши мумкин-ки, на клиник- неврологик, на психологик текширувлар билан аниқлаб бўлмайди. Бунга мисол қилиб тепа соҳасининг чуқур бўлимларида жойлашган абсцессни мисол килиб курсатиш мумкин. Баъзи ҳолларда абсцесс капсула ҳосил қилганда ўткир даврнинг белгилари орқага қайта бошлайди ва латент даврга ўтади. Узоқ йилларни қамраб оладиган бу даврда псевдоневроастеник симтомлар ёки яққол намоён бўлмаган психоорганик бузилишлар кузатилади. 6. Қўлланилган адабиётлар: 1. Ибодуллаев З.Р. Тиббиёт психологияси. Дарслик., Тошкент., 2008 йил, 384 бет. 2. Абрамова Г.С. Юдгис Н.Ю. Психология в медицине (учебное пособие) М.; 1998 г., 256 стр. 3. Александровский Ю.А. Пограничные психические расстройства. М.; 2000 г., 301 стр. 4. Карвасарский Б.Д. Клиническая психология. М.; 2004 г., 540 стр. 5. Лакосина Н.Д. Медицинская психология. М.; Медицина.2003 г. ТАРБИЯ ЖАРАЁНИДА ШАХСНИНГ ҲАРАКТЕР ХУСУСИЯТЛАРНИ ҲИСОБГА ОЛИШ ВА ҲАРАКТЕР АКЦЕНТУАЦИЯСИ Ҳар бир одам ҳар қандай бошқа одамдан ўзининг индивидуал психологик хусусияти билан ажралиб туради. Бу жараёнда асосий эътибор ҳарактер муаммосига қаратилади. “Ҳарактер” сўзи грекча сўздан олинган бўлиб “тамға, белги” деган маънони англатади. Ижтимоий турмушдан ҳаёт ва фаолият кўрсатаётган ҳар қандай ўзининг индивидуал – психологик хусусиятлари билан бошқа инсонлардан ажралиб туради ва бу фарқлар унинг ҳарактер хусусиятлари ифодасини топади. Шу боисдан инсоннинг барча индивидуал хусусиятларни ҳарактер хислати таркибига киритиб бўлмайди. масалан: Ақлнинг топқирлиги, 32 хотиранинг барқарорлиги, кўришнинг ўткирлиги каби индивидуал психологик хусусиятлар бунга мисолдир. Ҳарактер деганда шахс учун типик ҳисобланган фаолият усулларида намоён бўладиган шахснинг турли шароитларида муносабати билан белгиланадиган индивидуал психологик хусусиятлари йиғиндиси тушунилади. Ҳарактер хусусиятларининг намоён бўлиши ҳар бир тирик вазият хиссий кечинмаларининг индивидуал ўзига хос хусусияти шахс муносабатларига боғлиқ. Ҳарактернинг интелектуал хиссий иродавий хислатларини ажратиш мумкин. Ҳарактер деганда шахсда мухит ва тарбия таъсирида таркиб топган ва унинг иродавий фаолиятида атрофдаги оламга ўз-ўзига бўлган муносабатларида намоён бўладиган индивидуал хусусиятларни тушунамиз. Ҳарактернинг жуда кўп хусусиятлари одамнинг иш ҳаракатларини белгиловчи чуқур ва фаол мойиллик ҳисобланади. Немис психиатири К. Исонгард фикрича, 20-50% кишилардан баъзи ҳарактер хусусиятлари шу даражада кучлики, баъзин бир хил типдаги зиддият ва хиссий портлашга олиб келиши мумкин. Ҳарактер акцентуацияси: бирор хусусиятнинг бошқалари зарарига кучли ривожланиши ва атрофдагилар билан муносабатларнинг ёмонлашувига олиб келишидир. Ҳарактер акцентуацияси даражада енгил ва хатто психопатия даражасига бўлиши мумкин. Ҳарактер акцентуацияси муаммоси ўрганилиб уни шахсда намоён бўлишига қараб қуйидагилар таснифланади. 1). Гилертим тип – хаддан ташқари алоқага киришувчан, кўп гапиради, имо- ишора, мимикага бой, сухбат мавзусини бўлиб юборишга мойилкўпинча хизматга доир оммавий мажбуриятларни унутиб қўйганлиги сабабли зиддиятлар келиб чиқади. 2). Дистим тип – камгап мулоқотга киришишга қийналади, пессимист, зиддиятлардан ўзини олиб қочади, уйда ёлғиз қолишни ёқтиради. 3). Циклоид тип – кайфиятни тез ўзгаришига мойил, кайфияти яхши пайтда гипертим, ёмон пайтда дистим типга ўхшаб қолади. 4). Қўзғалувчан тип – мулоқотда пассив вербал ва ковербал реакциялари 33 суст қайсар баъзан уришқоқ кўпинча турли можораларнинг ташаббускори. 5). Кучайтирувчи тип – кам гап, ақл ўргатишни ёқтиради, юқори натижаларга эришишни хоҳлайди, тез хафа бўлади, шубхаланувчан қасоскор. Кичик-кичик муаммоларни катталаштиришга, бўртиришга мойил. 6) Педарт тип – зиддиятларга кам қўшилади, кўпинча пассив холатда бўлади, атрофдагиларга кўплаб расмий талаблар қўяди тартибли, жиддий ишончли ходим. 7). Хавотирли тип – камгап одамови, ўзига ишонмайди, зиддиятлардан ўзини олиб қочади, тинчликсевар ўз-ўзини танқид қилади. Топшириқларни вақтида бажаради, иккиланувчан, эхтиёткор. 8). Эмотив тип – тор доирадаги кишилар билан мулоқотга киришишни ёқтирадилар, хафа бўлса ташқаридан сездирмасликка ҳаракат қилади, мехрибон, ғамхўр, масъулиятни хис қилади. Бошқаларнинг ютуқларидан қувонадилар. 9). Намойишкорона – (демокстратив тип) мулоқотга тез киришади, етакчиликка интилади, ҳокимят ва мақтовни ёқтиради, бошқаларни ўзига жалб қила олади, ноёб тафаккурга халқ-атворга эга. 10). Экзалтирилашган тип – ўша мулоқотга киришувчан, кўп гапиради, қизиқувчан, дўстлари ва яқинларига эътиборли, бошқаларга ёрдам беради, дид- фаросатли, самимий. 11). Экстровертлашган тип – мулоқотга киришувчан, дўстлари кўп, зиддиятлардан ўзини олиб қочади,бошқаларни диққат билан эшитиши мумкин, топшириқларни вақтида бажаради. 12). Интровертлашган тип – мулоқотга киришишга қийналади, “ичимдагини топ”, фалсафий фикр юритишни ёқтиради, қатъиятли, эътиқоди мустаҳкам, қайсар, тафаккури қотиб қолган, тўғри ташкил этилган таълим-тарбия жараёнида ҳарактер акцептуациясини тарбиялаш ва тузатиш мумкин. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, шахсни ҳарактер – хусусиятларини ҳисобга олмасдан уни етук баркамол қилиб тарбиялаш жуда қийин. ЎСМИР ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИ КАСБГА ЙЎНАЛТИРИШ 34 Ўсмир ёши ўз ичига 16 ёшларни қамраб олади. Бу даврда бола ташқи таъсирларга берилувчан бўлганликлари сабабли айрим холларда ўзлари нима хохлаётганини ҳам тўлиқ англаб етмайди. Уларни қизиқишлари эса бундай вақтда беқарор холатда бўлади. Агар ўсмир бу даврда тўғри йўлни танлаб олмаса ўзи қизиқмайдиган бирор касбни танласа ўтган вақт унинг учун жуда ачинарли холатлар келтириб чиқаради. Демак касбга йўналтириш ишларини боладаги қайси касб-ҳунарга нисбатан лаёқат ёки қобилият борлигидан бошласак назаримда ьўғри бўлар эди. Лаёқат болада туғма бўлади, у кейинчалик қобилиятга айланади. Қобилиятга айланишда ташқи муҳит ҳамда оила етакчи рол ўйнайди. Масалан: 14 ёшли қиз оилада онаси пиширган овқатни тайёрлаш жараёнини кўрса кейинги сафар уни ўзи бажаргиси келади ва шу жараённи такрорлайди ҳам кейин катталарга кўрсатишга ҳаракат қилади. Агар бола бу даврда маълум бир хатога йўл қўйган бўлса биз уларни қаттиқ танқид қилсак кейинги сафар бола бу ишни қилишга қўрқиб қолиши ўзига бўлган ишонч хиссининг йўқолишига сабабчи бўлишимиз мумкин. Умуман олганда болани бек бола бўлишини хоҳласак уни қаттиқ танқид қилмаслик, бола шахсини агар у бирор ишфаолиятини тўғрии қилган бўлса ҳам ўсмир ёшни танқид қилишидан олдин унинг ютуқлари шундан кейин иш фаолиятини бажаришда йўл қўйган хатолари тўғрисида тушунтирсак ўсмир ёш бу хатони кейинги сафар қилмасликка ҳаракат қилади. Ташқи таъсирлар асосан севги, муҳаббатга мойиллик дўстлар орттиришига ҳаракат қилиши шулардан келиб чиққан ҳолда у яъни ўзининг яқин дўстлари тасиридан беқарорлик хисси ривожданиши мумкин. Масалан: 4 ёки 5 дан ошиқ дўстлари бир касбни танласа ўсмир ҳам бунга кўр- кўрона эргашиши мумкин. Касб тўғрисидаги маслаҳат 3 та босқичга бўлинади. А). Касбга тайёрлаш. Бунга ўқувчининг мактабни битиргунга қадар бўлган жараёни киради. Бунда ўқувчининг қизиқиши хоҳиши у ёки бу касбга мойиллигини ҳисобга олган холда касбларга тайёрланади, касб тўғрисида ахборотлар бериб борилади. Б). Якунловчи Х-9 синфни битираётганда касбга йўллаш, ишларини олиб борилади. 35 Бу якунловчи турда ўқувчиларни қобилиятига қараб ёки бу касбларни эгаллашга ёрдам бериш. Бу маслахатлар тури педагогик жамоа томонидан мактабда ва касбга йўллаш кенгаши томонидан иш жойида оширади. В). Аниқловчи тури. Касб танлашда ўқувчининг йўл қўйган хатони тузатишига ёрдам бериш. Бу хил маслахат мактаб доирасидан ташқарига чиқади ва кўпинча академик лицей, касб- ҳунар коллежлар ташкилотларида ўқувчи Х-9 битириб чиқиб борган жойларда амалга оширилади. Биз касб танлашда хал қилувчи аҳамиятга эга бўлиши мумкин бўлган 10 та шахсий хусусият ва фазилатларни ажратдик. Булар якка холда ёки 2-3 таси бир вақтнинг ўзида бир шахсда мавжуд бўлишига қараб деярли барча касбларни танлаш учун асос бўлиши мумкин. Психолог ўсмирда хислат ва фазилатлардан қайсилари устивор кўринишда шакллангани намоён бўлаётганини тестлар ва сўровномалар ёрдамида аниқлаши керак, лозим бўлган холларда шунингдек шубхали ва мунозарали холатларда у ёки бу хислатни бир-бирига муқобил бўлган бир нечта воситалар ёрдамида аниқланди. Ўсмирлар касб танлашда асосан қуйидаги хатоликларга йўл қўйилади. 1. Ўқувчиларнинг танлаган касблари юзасидан тўлиқ ахборотга эга бўлмасдан ўз олдиларига бирданига олий малаака талаб қилувчи юксак касбни эгаллашни мақсад қилиб қўйишлари инсон келгусида ўз ишининг ҳақиқий устаси бўлиб етишиш учун ўз меҳнат фаолиятини нимадан бошлаши тўғрисида жиддий ўйлаб кўрмоғи керак. 2. Ўқувчиларни касблар нуфузли ёки нуфузсиз бўлади деган хато тушунчага эга бўлишлари ксаб танлашдаги ҳаққонийликни бузулишига олиб келади. Бу борадаги хатоликларга йўл қўймаслик учун ўқувчиларда касбни ёмони бўлмаслиги ҳар қандай сохада етукликка эришиш аввало инсоннинг ўзида мужассам бўлган сифатларига боғлиқ эканлигини англаб етишларига кўмаклашиш талаб этилади. 3. Шерикларидан орқада қолмаслик учун касб танлаш бу борадаги хатоликларни бартараф этиш учун ўқувчиларга у ёки бу касбни танлашда биринчи ёки охирги бўлишидан кўра ўз қизиқишлари қобилиятлари ҳамда 36 саломатлигига мос келадиган касбни танлаш ахамиятлироқ эканлигини тушунтириш лозим. 4. Касбнинг фақат ташқи ёки хусусий бир жиҳатига қизиқиш ўқувчини кўп муаммоларга олиб келади. Жумладан, касб танлаш формуласига кўра ўқувчида мавжуд бўлган қобилият саломатлиги ўзаро мос келмаслиги мумкин. Касб танлашда ҳам хал қилиниши лозим бўлган ҳар қандай масалага комплекс ёндашиш муаммо барча қирраларини ўзаро мужассам ҳолда тасаввур қилиш ҳамда унинг талабларини ҳар томонлама қондирадиган ечимини топиш мухим аҳамият касб этади. ЭКСПРЕСС-СЎРОВНОМА Мазкур экспресс-сўровнома ўқувчиларнинг қизиқишлари, қобилиятлари ва интилишларини аниқлаш мақсадида қўлланилади. Экспресс-сўровнома 9 тадан таъкид-ҳукмдан иборат бўлиб, 9 та шкала бўйича ўқувчиларнинг қизиқишлари, қобилиятлари ва хоҳиш-истакларини аниқлаш имконини беради. Ўқувчиларга саволнома ва саволлар тартиб рақами ёзилган жавоб варақаси берилади. Ўқувчи жавоб варақасидаги савол тартиб рақами ёнига “Ҳа” жавоби учун “+”, йўқ жавоби учун “-” белгисини қўяди. Сўровнома саволлари: Болалигингдан сен жуда яхши кўриб бажарадиган ишларинг: 1. Узоқ вақт ҳаракатли ўйинлар ўйнашни яхши кўрасанми? 2. Ҳар-хил ўйинларни топиб, уларни бошқариш сенга ёқадими? 3. Шашка, шахмат ўйнаш сенга ёқадими? 37 4. Ичида нима борлигини билиш учун ўйинчоқларни синдиришни яхши кўрасанми? 5. Шеър ўқиш ёки қўшиқ айтишни яхши кўрасанми? 6.Бегоналар билан гаплашиш ёки саволлар беришни яхши кўрасанми? 7.Мусиқа тинглаш ва рақсга тушишни яхши кўрасанми? 8.Расм чизиш ёки бошқалар чизаётганда томоша қилиш сенга ёқадими? 9.Эртак тинглаш ёки ўзинг эртак, воқеалар ўйлаб топишни яхши кўрасанми? Сенга ҳозир ёқадими: 10.Жисмоний тарбия дарсларида ёки спорт мактабларида, секцияларда шуғулланиш сенга ёқадими ? 11.Ўз ихтиёринг билан бирор бир ишни ташкиллаштириш масъулиятини олиш ёқадими? 12.Математик вазифаларни ечишда болаларга ёрдам беришни ёқтирасанми? 13.Буюк кашфиётларҳақида ўқиш сенга ёқадими? 14.Бадиий ҳаваскорлик тўгаракларида қатнашишни ёқтирасанми? 15.Муаммоларни ҳал қилишда одамларга ёрдам бериш сенга ёқадими? 16.Санъат ҳақида бирор бир янгиликларни ўқиш ёки билиш сенга ёқадими? 17.Тасвирий санъат тўгаракларида шуғулланиш ёқтирасанми? 18.Эркин мавзуда иншо ёзишни ёқтирасанми? Катта қониқиш ҳосил қиласанми: 19. Спорт мусобақаларида қатнашишдан қониқиш ҳосил қиласанми? 20. Одамларга ишни тақсимлаб бериш малаканг борлигидан қониқиш ҳосил қиласанми? 21. Мураккаб математик масалаларни ечишингда қониқиш ҳосил қиласанми? 22.Электр ва радио асбобларни тузата олишингдан қониқасанми? 23.Саҳнада ўзингни эркин тута олишингдан қониқиш ҳосил қиласанми? 24.Одамлар билан мулоқот қилганда, қониқиш ҳосил қиласанми? 25.Янги мусиқий асбоблар ва мусиқа асарлари билан танишлигингдан қониқиш ҳосил қиласанми? 26. Бадиий кўргазмаларга ташриф буюрганингда қониқиш ҳосил қиласанми? 27. Бирор бир кўрган ёки ўқиган воқеалардан қониқиш ҳосил қиласанми? Сени кўпроқ жалб этади: 28. Узоқ муддатли жисмоний машқлар билан шуғулланиш сени кўпроқ ўзига жалб этади? 29. Сенинг ташаббусинг ва қатъиятлигинг талаб қиланадиган ишлар сенга кўпроқ ёқади? 30.Математик топишмоқларни ечиш сени кўпроқ жалб этади? 31.Бирор-бир буюмнинг моделини тайёрлаш сенга жуда ёқади? 32.Спектаклни саҳналаштиришда иштирок этиш сени кўпроқ ўзига жалб этади? 33.Одамларга ёрдам бериш, ҳамдард бўлиш сени кўпроқ ўзига жалб этадими? 34.Бирор-бир мусиқа асбобини чалиш сенга жуда ёқади? 35. Қалам ёки бўёқларда расм чизиш сени кўпроқ ўзига жалб этади? 38 36.Шеър, ҳикоя ёзишёки кундалик юритиш сени кўпроқ жалб этади? Сенга узоқ вақт шуғулланиш ёқади: 37.Спорт ёки жисмоний меҳнат биланшуғулланиш ёқади:? 38.Ғайрат билан меҳнат қилиш ёқади? 39.Чизмачилик ёки шахмат билан шуғулланиш ёқади? 40.Механизм ва асбоблар билан ишлашни ёқтирасанми? 41.Беморлар, ўзингдан кичикларҳақида ғамҳўрлик қилиш ёқтирасанми? 42.Севимли китоб қаҳрамонлари тақдири ҳақида ўйлаш ёқади? 43.Мусиқий асарларни ижро этиш ёқади? 44.Расм чизиш, лойдан бирор бир нарса ясаш ёқади? 45.Маъруза қилишга тайёрланиш ёқади? Жавобварақаси I II III IV V VI VII VIII IX 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. Методика натижаларини таҳлил қилиш учун махсус калит Ҳар бир устун жамиятдаги муайян бир фаолият турига нисбатан ўқувчиларининг қизиқиш, қобилият ва интилиш (мойиллик) ларининг мавжудлигидан далолат беради. I. Жисмоний (спорт) (1,10,19,28,37) II. Ташкилотчилик (2,11,20,29,38) III. Математик (3,12,21,30,39) IV. Конструкторлик-техника (4,13,22,31,40) V. Тасвирий(артистик) (5,14,32,32,41) VI. Коммуникатив (6,15,24,33,42) VII. Мусиқий (7,16,25,34,43) VIII. Бадиий-тасвирий (8,17,26,35,44) IX..Филологик(тил-адабиёт, журналистика) (9,18,27,36,45) 39 Натижаларнинг таҳлили Натижаларни таҳлил қилишда ҳар бир устун бўйича “Ҳа” жавобларининг йиғиндиси ҳисобга олинади ва 1 баллдан баҳоланади ва қайси устун бўйича “Ҳа” жавоблар сони кўп учраса, демак ўқувчида ушбу устун бўйича қизиқиш, қобилият ва хоҳиш-истак мотивлари етакчи саналади. Жавобварақаси Ф. И. О____________________________________- I II III IV V VI VII VIII IX 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. I. Жисмоний (спорт) II.Ташкилотчилик III. Математик IV. Конструкторлик-техника V. Тасвирий(артистик) VI. Коммуникатив VII. Мусиқий VIII. Бадиий-тасвирий IX.. Филологик(тил-адабиёт, журналистика) Жавобварақаси Ф. И. О____________________________________- I II III IV V VI VII VIII IX 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. I. Жисмоний (спорт) II.Ташкилотчилик III. Математик IV. Конструкторлик-техника V. Тасвирий(артистик) VI. Коммуникатив VII. Мусиқий VIII. Бадиий-тасвирий IX.. Филологик(тил-адабиёт, журналистика Жавобварақаси Ф. И. О____________________________________- I II III IV V VI VII VIII IX 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. I. Жисмоний (спорт) II.Ташкилотчилик III. Математик IV. Конструкторлик-техника V. Тасвирий(артистик) VI. Коммуникатив VII. Мусиқий VIII. Бадиий-тасвирий IX.. Филологик(тил-адабиёт, журналистика ЎЙИН ФАОЛИЯТИНИНГ БОЛА ҲАЁТИДА ТУТГАН ЎРНИ Кичик мактаб ёши ўқувчиларининг фикрлаши образли бўлади. Шу боис уларга киноя, кесатиш самара бермайди. Ўқитиш кўргазмали қуроллар, воситалар ёрдамида ташкил этилиши керак. Материални тушунтиришда унинг 40 образли, ифодавий бўлишига эришиш лозим. Уларнинг кайфиятига ўқишдаги ютуқлари, олган баҳолари, шунингдек, амалга оширган ижобий ишлари таъсир қилади. Шу боис ўқувчи томонидан унга берилаётган эътибор бола учун алоҳида қимматга эга. Унинг ҳар бир ҳаракати ўқитувчининг эътирозига сабаб бўлса, унда ўқиш истаги йўқолади. Мактаб таълимидан кўнгли совийди, ўқитувчидан қўрққанидан ёлғон гапира бошлайди. Бу ҳол доимий такрорланаверса, қўрқоқлик ва ёлғончилик унинг асосий ҳислати бўлиб қолади. Ўқитувчи танбеҳи оқилона бўлиб, бола шаънини ерга урмаслиги керак. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар турли муносабатларда бўлишга интиладилар, ўртоқлари билан алоқада турғунлик юзага келмаган, биргина ўртоқдан кўра, кўпчилик билан ўйнашини афзал кўрадилар. Ўйинлар халқ педагогикасининг тарбия воситасидан бири ҳисобланади. Асрлар давомида ўйинлар ривожланиб, янгиланиб келмокда. Ўйин фаолияти бола ҳаётида, унинг жисмоний, руҳий, ақлий камолатга етишида муҳим воситалардан бири ҳисобланади. Ўйин орқали болалар тафаккур, тасаввур, хотира, диққати каби барча психик жараёнлари ривожланади ва атроф - муҳит ҳақидаги билми янада кенгайиб боради. Мактабгача таълим муассасасида ўйин фаолиятидан тўғри ва унумли фойдаланиш, ҳар - бир ўтказиладиган машғулотлар ва сайр фаолиятининг самарадорлигини ошириб боради. Мактабгача тарбия муассасаларида ўйин фаолияти турли хил шаклда воқеабанд - ижроли, ҳаракатли, таълимий, мусиқий-таълимий каби йўналишда олиб борилади. Ўйин болалар учун қизиқарли, мазмунли бўлиши учун тарбиячи ўйин қоидаси билан яқиндан таниш бўлиши керак. Ўйин машғулотларидан воқеабанд - ижроли ўйинлар орқали болалар тафаккури кенгаяди ва қизиқишлари ривожланади. Ролли ўйинлар орқали болаларга уларни қуршаб турган кишиларнинг кундалик ҳаёти, ўзаро муносабатлари, турмуш кечириш йўсинлари билан танишиб боради. Болалар ҳамиша катталарга тақлид килишади, қўғирчоғини эркалаётган қизча онасининг сўзини такрорлайди, қўғирчоғини бешикка белаб алла куйлайди, мана шу биргина ўйин орқали унда оила шароитидаги кўникмалар ҳосил 41 бўлаётганлигини кузатишимиз мумкин. Бундан ташқари "Шифокор", "Сартарошхона", "Дўконда", "Қурувчилар", "Тикувчилар", "Боғча", "Мактаб - мактаб" каби ўйинлар орқали мактабгача тарбия ёшидаги болалар қалбида касбга қизиқиш, фаоллик, ўзгаларга меҳнатига ҳурмат, аҳил ва иноқлилик, ширинсуҳанлик каби ҳислатлар ўстириб борилади. Болалар ёшига мос эртаклардан, рус халқ эртаги " Шолғом", "Бўғирсок", ўзбек халқ эртаги "Зумрад ва Қиммат", "Икки эчки" кабиларни саҳналаштириш, қўшиқларни, шеърларни, ҳазилларни ёд олдириш бола хотирасини машқ қилдиради, фикрни тўплаш қобилиятини, сўз бойлигини, нутқ фаолиятини, эстетик маданиятини, болаларда ижрочилик маҳоратини, ўзига бўлган ишонч каби қобилиятларни таркиб топишига ёрдам беради. Ҳаракатли ўйинлар болалардан эпчилликни, чаққонликни, диққатни бир жойга жамлашни, сезгирликни талаб килади. Халқ ўйинларидан "Исмингни эслаб қол", "Кўз боғлагич", "Оқ теракми, кўк терак", "Ғозлар", "Қушим боши", "Тўп-тош", "Жами" ўйинлари орқали болаларда ҳаракат фаолияти ривожлантирилиб борилади, мустақил фаолияти, жисмоний қуввати оширилиб, ўзлигига ишонч руҳи ўстириб борилади. Шунингдек турли ўйинчоқлар билан уйнаш туп, арконча, от,арава, велосипед кабилар билан уйналадиган ўйинлар орқали улар қалбида мусобақалашиш ҳислари уйғотиб борилади. Айниқса тўп ўйинлари болаларнинг барча тана ҳаракатларини ривожланишига катта ёрдам беради, шунинг учун тўплар ранги ёрқинроқ, енгил, юмшоқ, болалар учун ўйнашга қулай бўлиши керак. Болалар билан спорт хоналарида эмаклаш, сирпаниш, тирмашиб чиқиш, арқон тагидан ўтиш машқларини ўргатиш ва шунга доир қуйидаги: "Она товуқ ва жўжалар", "Арқонга тегмай ўтчи", "Олишиш", "Тортишмачоқ" каби ўйинларни болаларга ўргатиш орқали уларда ишорага биноан ҳаракат, жамоа билан ўйнаш, қоидага амал килиш, чамалаш, диққатни жамлаш каби ҳусусиятлар тарбияланади. Таълимий ўйинлар орқали болада мустақиллик, фаоллик, ижодкорлик масалага онгли ёндошиш малакаси ўстириб борилади. Ўйин кўргазмалилик, оддийдан мураккабга ўтиш усуллари орқали олиб борилади. Тарбиячи таълимий 42 ўйинларни ўтказиш давомида бола ҳаракатини фаоллаштиради, мустақил ҳаракат қилиш қобилиятини шакллантиради, ўйиндан тўғри фойдаланилса боланинг тафаккури, нутқи, хотираси яъни, ақлий тарбиясига асос солинади. Таълимий ўйинлар орқали болалар эшитиш, куриш, сезиш аъзолари орқали турли нарсалар ва уларни ясашда ишлатиладигин материалларнинг хоссаларини, уларни бир - бирига таққослашни, гуруҳларга ажратишни ўрганадилар. Демак, хулоса қилиб айтганда ўйин фаолиятининг кичкинтойлар ҳаётида тутган ўрни беқиёсдир. Улар шу ўйин фаолияти орқали ҳаётий вақеликларни бир-бирига таққослайдилар, ўзларини бўлғуси ҳаётга ўйин фаолияти орқали тайёрлаб борадилар ва дунёқарашларни шакллантирадилар. 1-мавзу: Билиш жараёнлари психодиагностикаси 1.1. СЕЗГИЛАР Одам сезгилар орқали моддий борлиқдаги барча предмет ва ҳодисаларни ўз онгида акс эттиради, ташқи дунёнинг предметлари ва воқеа-ҳодисалари муносабатини боғлайди. Ташқи қўзғатувчиларнинг сезги азолаирга узлуксиз таъсир этиши туфайли сезги вужудга келади. Одамни ўраб турган оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг турли хил белги ва хусусиятлари сезгиларда акс этади. Жумладан, кўриш сезгиси орқали ёруғлик нурларини, рангларни, эшитиш сезгиси орқали нафас олиш натижасида бурун бўшлиғига ҳаво заррачаларининг таъсири, предметларнинг терига таъсири натижасида тери сезгалари ҳосил бўлади. Сезгилар ўз моҳияти жиҳатидан шахснинг барча билимлари учун асос ва манба ҳисобланади. Сезгилар туфайлигина идрок, хотира, тасаввур, тафаккур ва ҳаёл каби руҳий жараёнлар ҳосил бўлади. Сезгилар ташқи таъсиротларнинг характери, йўналиши ва мазмуни билан боғлиқ ҳолда қуйидаги турларга бўлинади: 1.Кўриш сезгиси; 2.Эшитиш сезгиси; 3.Ҳид билиш сезгиси; 4.Таъм ёки маъза сезгилари; 5.Тери сезгиси; 6.Мускул-ҳаракат сезгилари; 7.Органик сезгилар. 43 1-расм Демак, сезги деб, моддий дунёдаги нарса ва ҳодисаларнинг сезги азоларига таъсири натижасида вужудга келадиган ва бу нарса ёки ҳодисаларининг айрим белгиларини акс эттирадиган психик жараёнга айтилади. 1. Сезги. Сезгиларнинг ривожланишда машиқларнинг роли. Кўрсатма: Ўқувчиларга оқ қоғоз бетига узунлиги 18 см 3 та горизонтал чизиқ чизиш таклиф этилади.Сўнг учала чизиқ кўз билан чамалаб тенг иккига бўлинади.Ҳосил бўлган бўлакларни линейка ёрдамида ўлчаб тенг ёки тенг эмаслиги аниқланади.Улардаги оғиш см билан ҳисоблаб чиқилади.Ўлчов фарқлари жамланади,ўнга тақсимланади. Кўз билан ўлчаш (қобилияти паст ўқувчи ажратилади.5 кун давомида чизиқли кўз билан чамалаб бериш машқи 10 марта такрорланади ҳамда машғулот қайтадан ўтказилади). Ўтказилган тажриба Топшириқ Натижа Оғиш фарқи (миллиметр) Изоҳ 1-тажриба 2-тажриба 1.2. ДИҚҚАТ Идрокнинг аниқлиги ва самарадорлигига бевосита алоқадор бўлган психик жараёнлардан бири – диққатдир. Шунинг учун ҳам уйқусираб ўтириб маъруза тинглаган талабанинг ўша маъруза матнини идрок қилиши қай даражада бўлиши мумкинлигини тасаввур қилиш қийин эмас. Шунинг учун ҳам биз диққатимизни керакли объектда ушлаш учун, юқорида мисолда талабанинг маърузани тўла идрок қилиши учун конспект қилиш кераклиги тавсия этилади. Чунки, шу пайтда онгимиз эшитаётган сўзларнинг мазмунига қараган бўлади. 44 2-расм 3-расм Диққат – шундай психик жараёнки, унинг ёрдамида онгимиз ўзимиз учун аҳамиятли бўлган насалар, ҳодисалар, предметлар моҳитятига қаратилади. Яъни, диққат – онгнинг йўналганлигини тушунтирувчи психик жараёндир.Масалан, ўқитувчининг саволига жавоб бераётган ўқувчини тасаввур қилинг: гапираётиб, бармоқлари билан дафтарининг қирғоғини ҳадеб буклаётганлигини ўзи сезмайди. Ўқитувчининг “дафтарни тинч қўй”, деган танбеҳигина унинг диққатини ўзи амалга ошираётган ҳаракатга йўналтиради. 2.Диққат.Диққатнинг кўламини аниқлаш. Кўрсатма:Ўқувчиларга а)бир-бирига боғланмаган ҳарфлар; б)бир-бирига боғланмаган рақамлар; в)турли рангдаги турли шакллар; г)бир-бирига боғланган сўзлар; 10 секунд кўрсатилади.Карточка яширилганидан сўнг ўқувчикарточкалада нималарни кўрганлигини ёзиб боради.Натижа қуйилагича таҳлил этилади: Текширилувчининг исми,фамилияси________________________________ Ёши_________________________ Т/ р Топшириқ Жавоб Натижада тўғри баж.иш.сони. Изоҳ 1. 1 2 3 4 Бир-бирига боғланмаган ҳарфлар ТВП ВПРС ЗОИКВ НЧЦБФЖ 45 2. 1 2 3 4 5 Бир-бирига боғланмаган рақамлар 2 5 9 0 2 4 8 6 9 7 6 4 3 5 2 4 9 6 3 7 1 3 6 8 5 4 9 7 3. 1 2 3 4 Турли рангдаги турли шакллар 4. 1 2 3 4 Бир-бирига боғланган сўзлар Автобус Автомобил Автобекат Мактаб 1.3. ИДРОК Идрок – бу билишимизнинг шундай шаклики, у борлиқдаги кўплаб, хилма-хил предмет ва ходисалар орасида бизга айни пайтда керак бўлган объектнинг хосса ва хусусиятлари билан яхлит тарзда акс этишимизни таъминлайди. Яъни, идрокнинг асосида нарса ва ҳодисанинг яҳлитлашган образ ётадики, бу образ бошқалардан фарқ қилади. Идрок юқорида таъкидлаганимиздек, соат товушига ÿхшаш, ÿнга нисбатан соддароқ сезги жараёнларидан ташкил топади. Масалан, олманинг шаклини, ҳидини, маъзасини, рангини сезамиз, яъни алохида -алохида хоссалар онгимизда акс этади.Бу – сезгиларимиздир. 46 4- расм 47 5-расм 6-расм Bu rasmda nechta predmet yashiringan? Ot, Ayiq, Sher, Burgut, Bo’ri, Ota, Ayol... Yana nimalar??? 48 Сезгилар яхлит тарзда идрок жараёнини таъминлайди. Лекин олимлар идрокни сезгиларнинг оддийгина, механик тарзидаги бирлашуви, деган фикрга мутлоқо қаршилар. Чунки идрок – онгли, мақсадга қаратилган мураккаб жараён бўлиб, унда шахснинг у ёки бу объектга шахсий муносабати ва идрокдаги фаоллиги асосий роль ўйнайди. 3. Идрок.Идрок қилишнинг ўзига хос хусусиятлари. Мақсад: Билиш фаолиятида идрокнинг роли. Материал: Майда предметлар тўплами (резина, бўр, пахта ва ҳ.к.) Кўрсатма: Синалувчи ўқувчи аудитория томонга қараб туради, кўзларини юмади, кафтни пастга қараб узатади ва бошини қарама-қарши томонга узатилган қўли кўринмайдиган қилиб бурилади. Биринчи босқичда эксперимент ўтказувчи қўлидаги предметни синалувчи кишидан бўлак ҳамма кўрадиган тарзда намоиш қилади. Шундан кейин у предметни синалувчи киши узатган қўлининг орқа томонига қўяди ҳамда ундан предмет тўғрисида нима билса, ҳаммасини айтиш сўралади. Предмет секин, эҳтиёткорлик билан олинади, сўнг кейинги предмет қўлнинг орқа томонига кетма-кет қўйилади. Иккинчи босқичда предмет қўлнинг кафтига қўйилади. Синалувчи қўли ва бармоқлари билан предметни ушламаслиги керак, шу ҳолда предмет нима эканлигини айтиб бериши лозим. Учинчи босқичда синалувчига ўз кафтида турган предметни ушлаб кўриш топширилади. Синалувчи мазкур предмет билан иш бошланишидан олдин баённома ёзувчи, биринчи ва иккинчи босқичларда синалувчи берган маълумотлар ўқиб берилади. Тажриба қуйидагича схемада тўлдирилади: Текширувчининг исми, фамилияси __________________________________ Ёши ______________ Предмет рақами Предмет номи Синалувчининг тасаввурлари 1-босқич 2-босқич 3-босқич 1. 2. 3. 4. 1.4. ХОТИРА Одам кўрган, ҳис қилган ва эшитган нарсаларининг жуда оз миқдоринигина эслаб қола олади. Маълум бÿлишича, бир вақтнинг ўзида одам онгида 7 тадан ортиқ белгига эга бÿлган маълумотнинг қолиши қийин экан бу еттита сўз, сон, белги, нарсанинг шакли билиши мумкин. Агар телефон рақамлари 8 та белгили бÿлганда, уни ёдда сақлаш анча қийин бÿларкан. Демак, онгнинг танловчанлиги ва маълумотларни саралаб, териб ишлатиши яна бир психик жараённи – хотирани билишимиз лозимлигини билдиради. 49 7-расм 8-расм Хотира – бу тажрибамизга алоқадор ҳар қандай маълумотни эслаб қолиш, эсда сақлаш, эсга тушуриш ва унутиш билан боғлиқ мураккаб жараёндир. Хотира ҳар қандай тажрибамизга алоқадор маълумотларнинг онгимиздаги аксидир. 4. Хотира. Мақсад: Матнни структурага солишнинг эсда қолдиришга таъсири. Материал: Эсда қолдириш учун матнлар. Бўри катта итга жуда ўхшайди. Бўрининг юнглари узун-узун ва қаттиқ бўлади. Кўзлари ғилайга ўхшаш, икки томонга қараб туради. Думи пастга осилиб ётади. Бўрилар ўрмонларда, жарликларда яшайдилар. Гоҳо чўлларда ҳам учрайди. Кузда бутун бир оила бўлиб яшайдилар, қиш кунлари улар кўпинча тўда-тўда бўлиб юрадилар. Бўри йирик уй ҳайвонларига ҳужум қилади. У майда жониворларни ва ҳатто ҳашаротларни ҳам еб қорин туйғизади. Ёзда бўри ўзига кўп овқат топади, қишда у баъзи қишлоқларга келиб уй ҳайвонларини бўғизлаб кетади. Бўриларга қарши овчилар гуруҳи кураш олиб боради. Улар бўриларни қидириб овлайдилар. Тутиш учун хандақлар қазиб, қопқонлар қўядилар. Қопқонга илинган ва тутилган бўрилар ўлдирилади. Тулки (группалаштирилмаган текст) Тулкининг бўйи кичикроқ кучукдек келади. У ўрмонда, қир-адирларда яшайди. Тулки майда ҳайвонларни тутиб ейди. Тулки болалари апрель ойларида туғилади. Тулкининг тумшуғи узун бўлади. Тулки душманлари келаётганини сезиб, ўз болаларини тўплаб бошқа жойга кетади. Тулкининг думи уЗун, майин бўлади. Тулки кўпинча бошқа ёввойи ҳайвонлар ташлаб кетган бўш инларда яшайди, баъзан уй паррандаларига ҳужум қилади. Тулкининг янги туғилган болалари бир ойгача инидан чиқмайди. Тулкининг мўйнаси қалин, юмшоқ ва майин бўлади. Баъзи тулки тош уюмлари орасида ёки буталар ичидаги чуқурларда яшайди. Тулки нок, олхўри ейишни хуш кўради. Тулки болаларига овқатни уларнинг онаси олиб келади. Кўрсатма: Ўқувчиларга биринчи ҳикоя ўқиб берилади. Ҳикояни тинглаётганда улар ҳеч нарсани ёзмасликлари керак. Биринчи ҳикоя ўқиб бўлингач, синалувчилар эсларида қолган ҳамма нарсани ёзиб чиқадилар. Сўнгра иккинчи ҳикояни ҳам тинглайдилар, худди шунингдек уни ҳам эсларида қолганча ёзиб чиқадилар. 50 Т/р Ўқувчилар ф.и.ш. 1-ҳикоя 2-ҳикоя Ёзилган гап миқдори Ёзилган сўз миқдори Ёзилган гаплар миқдори Ёзилган сўзлар миқдори Амалиётчи психолог хулосаси __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________ 1.5.ТАФАККУР Бизнинг дуёни, унинг сир-асрорларини тушунишимизнинг заминида нарса ва ҳодисаларининг биз учун шахсий алоқаси, аҳамиятлилиги даражаси ётади. Ана шундай дунёни тушунишимиз, англашимиз ва унга онгли муносабатимизни билдириб, изхор қилишимизга алоқадор билиш жараёни психологияда тафаккур, фикрлаш деб аталади. 9-расм Тафаккур – инсон онгининг билиш объектлари ҳисобланмиш нарса ва ҳодисалар ўртасидаги мураккаб, ҳар тамонлама алоқаларнинг бўлишини таъминловчи умумлашган ва мавҳумлашган акс эттириш шаклидир. Мақсад: Умумийлаштириш жараёнининг характеристикаси. Кўрсатма: Ҳар бир қатордаги сўзларни ўқиб, “ортиқча” сўзни ўчириб 51 ташлаш ва қолган сўзларни нима бирлаштиришини айтиб бериш керак. 1. Кучук, сигир, қўй, лос, мушук. Кучук, сигир, қўй, лос, от. Жавоб: биринчи қатордаги “ортиқча” сўз – лос, қолган сўзлар уй ҳайвонларининг номидир, иккинчи қаторда эса “ортиқча” сўз кучук, қолган сўзлар туёқли ҳайвонларнинг номидир. 2. Футбол, хоккей, қўл тўпи, баскетбол, бадминтон. Жавоб: Биринчи қаторда “ортиқча” сўз – баскетбол, чунки шундан бошқа ўйинларда дарвозабон бўлади. Ўқувчи фамилияси, исми, шарифи __________________________________ Ёши _______________ 1-топшириқ учун берилган жавоблар 1-топшириқ учун берилган жавоблар 1-қатордаги “ортиқча” сўз 1-қатордаги “ортиқча” сўз Изоҳ 1-қатордаги “ортиқча” сўз 1-қатордаги “ортиқча” сўз Изоҳ 1.6. ХАЁЛ Хаёл еки фантазия, тафаккур каби, юксак билищ жараенлари каторида кириб, кишининг узига хос инсоний характерга эга булган фаолиятларида намоен булади. Мехнатнинг таер натижасини хаелга келтирмай туриб, ишга киришиб булмайди.Фантазия ердами билан кутилаетган натижани тасаввур килиш инсон мехнатининг хайвонлар инстиктив фаолиятидан туб фаркидир. Исталган мехнат жараени зарур тарзда хаелни уз ичига камраб олади.Хаел бадиий, конструкторлик, илмий адабий, музикавий ва умуман ижодий фаолиятнинг зарур томони сифатида намоен булади. 10-расм Хаел инсон ижодий фаолиятининг зарур элементи булуб, мехнатнинг охирги ва оралик махсулотларида уз ифодасини топади, шунингдек муамоли вазият ноаниклик курсатган холларда хулк-атвор кулланмасини тузишни таъминлайди. Хаелнинг психик жараен сифатидаги биринчи ва мухим вазифаси шундан иборатки, у мехнатни бошламасдан олдин унинг натижасини тасаввур килиш имкониятини беради. Мақсад: Ижодий хаёлнинг хусусиятлари. Сўз орқали ифодаланган ижодий 52 хаёлнинг баъзи бир хусусиятларини аниқлаш. Кўрсатма: Ўқувчилар ҳикоянинг бошланиш қисмини тинглайдилар. Сўнг тугалланмаган ҳикояни давом эттириш сўралади, бунга 10 минут вақт берилади. “Қош қорайди. Ёмғир зерикарли даражада майдаланиб ёға бошлади: автобус бекатида бир соябон остида икки қиз туришарди. Улар алланималар ҳақида секин-секин пичирлашиб гаплашарди. Шу пайт бирдан...”. Хулоса: Ҳикоя тугалланмаганлиги, образларнинг ёрқинлиги, оригиналлиги, сюжетнинг одатдан ташқари йўналишда қурилиши, якунининг кутилмаган ҳолда қизиқарли бўлиши баҳоланади. Сиз ўзингиз турли хилдаги ҳикояларни тузиб улардан фойдаланган ҳолда ўқувчи шахсида ижодий хаёлни шакллантиришингиз мумкин. 2. Индивидуал психологик хусусиятлар психодиагностикаси 2.1.ТЕМПЕРАМЕНТ Шахснинг инидвидуал хусусиятлари ҳақида гап кетганда, уларнинг туғма, биологик хусусятларига алоҳида эътибор берилади. Чунки, аслида бир томондан шахс ижтимоий мавжудот бўлса, иккинчи томондан – биологик яхлитлик, туғма сифатларни ўз ичига олган субстракт – индивид ҳамдир. Темперамент ва лаёқатлар индивиднинг динамик-ўзгарувчан психик фаолияти жараёнини таъминловчи сифатларни ўз ичига олади. Бу сифатларнинг аҳамияти шундаки, улар шахсда кейин онтегинетик тараққиёт жараёнида шаклланадиган бошқа хусусиятларга асос бўлади. Одам тепераментига алоқадор сифатларнинг ўзига хослиги шундаки, улар одам бир фаолият туридан иккинчисига, бир эмоционал ҳолатдан бошқасига, бир малакаларни бошқаси билан алмаштирган пайтларда реакцияларнинг эгилувчи ва динамиклигини таъминлайди ва шу нуқтаи назардан қараганда темперамент – шахс фаолияти ва хулқининг динамик (ўзгарувчан) ва эмоционал- ҳиссий тамонларини характерловчи индивидуал хусусиятлар мажмуидир. 53 11-расм “Теперамент” сўзи лотинча temperamentum сўзидан олинган бўлиб, қисмларнинг нисбати деган маънони билдиради. Холерик – темперамент тез пайдо бўлувчи ва кучли туйғулар, зўр таъсирланиши, тажанглик, кўп-ғайрат, кўпроқ ҳаракатчанлик аниқ имо- ишоралар, бой мимика билан характерланади. Сангвиник – тез пайдо бўлувчи ва осон алмашинадиган туйғулар билан фарқ қилади; сангвиник киши учун хатти- ҳаракатнинг барқарорлиги хосдир. Флегматик – темперамент туйғуларнинг суст пайдо бўлиши билан характерланади: флегматик кишини унинг учун оддий бўлиб, қолган тинч ҳолатдан олиб чиқиш осон эмас, у ҳаракат ва гапиришдан ҳам шошилмайди, унинг мимикаси кам ифодали, ҳаракатлари сустдир. Мелонхолик – темперамент туйғуларнинг нисбатан кам хилма-хил бўлгани ҳолда уларнинг секин пайдо бўлиши билан ажралиб туради: ташқи тамондан туйғулар деярли кўзга ташланмайди: мелонхолик кишини кўп нарса безовта қилмай лекин хис туйғудар пайдо бўлганда у одатда чуқур давомли ва анча кучли бўлади. Мелонхолик кишининг кайфияти кўпинча ғамгин бўлади. (сиқилган психик ҳолатни ифодалаши). МИЖОЗНИ АНИҚЛАШ СЎРОВ ВАРАҚАСИ (темперамент) Берилган тўрт фикрдан бирини танлаб жадвалга ўша ҳарфга (+), қолганларига (-) қўйилади. Ҳамма (10 та) фикрлардан ўзингизга тааллуқлисини белгилаганингиздан сўнг қайси қаторда кўп (+) бўлса, ўша сизнинг темпераментингиз ҳисобланади. Саволлар варақасини ўқишдан олдин ўзингизга жавоблар варақасини чизиб олинг. 54 Саволлар Жавоблар т/р 1 2 3 4 1 А Б В Г 2 В А Г Б 3 Б Г А В 4 В Г Б А 5 А В Б Г 6 В Б А Г 7 Б Г В А 8 Г Б В А 9 А Г Б В 10 А В Б Г Жами (+) САВОЛЛАР ВАРАҚАСИ 1. А – кайфиятингиз тез-тез ўзгариб туради, хурсандчилик тез хафачиликка айланиши мумкин, аччиғингизни чиқариш осон. Б – доимо хушчақчақсиз ва шу кайфиятингиз одамларга ўтиб туради. В – доим кайфиятингиз бир хил, аччиғингизни чиқариш қийин. Г – доим кайфиятингиз ёмон, сизни кулдириш қийин. 2. А – чаққон ва ҳаракатчансиз. Б – секин ва паст овозда гапириш ёқади. В – тез ва шошилиб фикрингизни билдиришни хоҳлайсиз. Г – секин ва баланд овозда кам ҳаракат билан гапирасиз. 3. А – агар ишингиз юришмаса ҳам бошлаган йўлингиздан қайтмайсиз ва бошқа йўлни излайсиз. Б – ишингиз юришмаса ташлайсиз ва бошқа йўлни излайсиз. В – ишингиз юришмаса хафа бўласиз ва ташлаб юборасиз. Г – ишингиз юришмаса у ёдингиздан чиқади ва давом эттирасиз. 4. А – тез чарчайсиз. Б – кўп ва охиригача етказиб ишлайсиз. В – ютуқ бўладиган ишни яхши кўрасиз. Г – ҳар қандай ишни бажарасиз, кўпинча активлик қиласиз. 5. А – танбеҳни ёқтирмайсиз, баҳслашасиз. Б – танбеҳни жим тинглайсиз, лекин яна хато қиласиз. В – танбеҳни диққат билан тинглаб тузатасиз. Г – танбеҳни эшитиб хафа бўласиз, лекин баҳслашмайсиз. 6. А – ишлашдан олдин режа тузиб, кейин ишни бошлайсиз. Б – агар ишда қийинчилик бўлса тезда мослашасиз (шу ишга). В – ишга тез киришасиз, лекин кейин қийин бўлса тузатасиз. Г – ишни бошлашдан олдин ўйлайсиз, ёқмаса ишламайсиз. 7. А – бир қарорга келишдан олдин ўйлайсиз, ҳаяжонланасиз. Б – бир қарорга келишдан олдин ўйлайсиз. В – бир қарорга келишингиз қийин. 55 Г – бир қарорга тез келасиз. 8. А – мулоқотда мулойим, тактикали, ҳозиржавобсиз. Б – мулоқотда бошловчи, чаққонликни яхши кўрасиз. В – мулоқотни кўп яхши кўрмайсиз, бир ўзингиз бўлсангиз яхши. Г – ёлғизликни ёмон кўрасиз, мулоқот учун доимо киши излайсиз. 9. А – хафачиликдан қаттиқ ранжийсиз, лекин тезда унутасиз. Б – хафачиликдан қаттиқ ранжийсиз, тез унута олмайсиз, бошқаларга билдиришни ёмон кўрасиз. В – хафачиликни тез унута оласиз. Г – хафачиликни оптимистик равишда қабул қиласиз, тез унутасиз. 10.А – ҳазилни, ҳазил қилишни яхши кўрасиз. Б – ҳазилни яхши кўрасиз, фақат энг яқин кишингиз билан. В – бўлар-бўлмас ҳазил қиласиз, лекин одамлар буни тушунмайди. Г – ҳазилни унчалик ёқтирмайсиз, ҳазил қилишни ҳам. 1 – Холерик, 2 – Сангвиник, 3 – Флегматик, 4 – Меланхолик. I. Холерик. (кучли барқарор, ҳаракатчан тип). 1. Қунимсиз ва шошқалоқ. 2. Ўзини босиши қийин. 3. Чидамсиз. 4. Муаммоларда кескин ва тўғри сўзли. 5. Ташаббускор ва тез бир қарорга келади. 6. Ўжар. 7. Тортишувда топқир. 8. Ишга гоҳ берилиб кетади, гоҳ ташлаб қўяди. 9. Таваккалчи. 10. Кишиларга кек сақламайди, хафа бўлмайди. 11. Сўзлаганда нутқи тез, эҳтиросли. 12. Табиати беқарор, қизишишга мойил. 13. Тажавузкор, жанжалчи. 14. Камчилик ва нуқсонларга бешафқат. 15. Юз кўриниши очилиб-сочилиб турган. 16. Масалага тез таъсир қилиш ва ҳал қилишга қобилиятли. 17. Доим янгиликка интилади. 18. Ҳаракатлари кескин ва шиддатли. 19. Мақсадга эришишга чидамли. 20. Кайфияти тез ўзгарувчан. II. Сангвиник (кучли барқарор – ҳаракатчан тип). 1. Хушчақчақ ва қувноқ. 2. Ишчан, ғайратли. 3. Кўпчилик ҳолларда бошлаган ишини охрига етказмайди. 4. Ўзига ортиқча баҳо беришга мойил. 5. Янгиликни тез эгаллашга лаёқатли. 6. Қизиқиши ва майли турғун эмас. 56 7. Муваффақиятсизлик ва кўнгилсизликни енгил ўтказади. 8. Ҳар хил шароитга осон мослашади. 9. Ҳар қандай ишга зўр қизиқиш билан киришади. 10. Ўзини қизиқтирмаган ишдан тез совийди. 11. Бир ишдан иккинчи ишга осон ва тез кириша олади. 12. Бир хил, машаққатли ишдан қийналади. 13. Жамоатчи, одамгарчиликли, дилкаш ва кўнгилчан. 14. Чидамли ва ишчан. 15. Сўзлаган нутқи қаттиқ, тез, аниқ, имо-ишоралари жонли ва кескин. 16. Мураккаб шароитда ҳам ўзини тута билади. 17. Ҳамма вақт кайфияти яхши, тетик. 18. Тез ухлайди ва тез уйғонади. 19. Кўпчилик ҳолларда масалани ҳал қилишда хаёлпараст ва шошқалоқ. 20. Асосий масаладан четга чиқишга мойил. III. Флегматик (кучли барқарор, кам ҳаракат тип). 1. Совуққон ва хотиржам. 2. Ишда батартиб ва шароитни ҳисобга олади. 3. Эҳтиёткор ва андишали. 4. Кутишга, чидамга лаёқатли. 5. Камгап, беҳуда сўзлашни ёқтирмайди. 6. Гапирганда нутқи бир хил, текис имо-ишорасиз ва ҳаяжонсиз. 7. Чидамли ва ўзини тута билади. 8. Бошлаган ишни охирига етказади. 9. Ишга беҳуда куч сарф қилмайди. 10. Иш тартиби ва режимига қатъий амал қилади. 11. Ўзини тута билади. 12. Мақтовларга бефарқ. 13. Кек сақламайди, кечиримли. 14. Ўз қизиқиш ва муаммоларида ҳамма вақт бир хил. 15. Бир ишдан иккинчи ишга қийин мослашади. 16. Муомаласи ҳаммага бир хил. 17. Тартиб ва интизомни яхши кўради. 18. Янги шароитга қийин мослашади. 19. Чидамли, сабр тоқатли. 20. Кўпчилик ҳолларда атрофидаги воқеа-ҳодисаларни сезмай қолади. IV. Меланхолик (бўшанг тип). 1. Тортинчоқ ва уятчанг. 2. Янги шароитда ўзини йўқотиб қўяди. 3. Нотаниш киши билан тез тил топиша олмайди. 4. Ўз кучи ва имкониятларига ишонмайди. 5. Ёлғизликни яхши ўтказади. 6. Муваффақиятсизликларда ўзини йўқотиб қўяди. 7. Ўзи билан ўзи бўлишни яхши кўради. 8. Тез чарчайди. 9. Сўзлаганда нутқи кучсиз, баъзан шивирлаб қолади. 57 10. Суҳбатдошининг характерига иложсиз кўникади. 11. Таъсирчан, ҳатто йиғлаши ҳам мумкин. 13. Ўзига ва атрофдагиларга талабчан. 14. Гумонсирашга, майдачиликка мойил. 15. Гапга таъсирчан ва тез ўзига олади. 16. Ҳаддан ташқари тез хафа бўлади. 17. Ҳеч ким билан фикр олишмайди. Кўпчиликни ёқтирмайди. 18. Камҳаракат ва бесўнақай. 19. Индамас, ўта итоаткор. 20. Атрофдагилардан ўзи учун куйиниш ва ёрдам кутади. 2.2. ХАРАКТЕР Характер. Кундалик ҳаётимизда тилимизда “характер”и сўзи энг кўп ишлатиладиган сўзлардан. Уни биз доимо бировларга баҳо бермоқчи бўлсак, ишлатамиз. Бу сўзнинг маъносини олимлар “босилган тамға” деб ҳам изоҳлашади. Тамғалик аломатлари нимада ифодаланади ўзи? Характер – шахсдаги шундай психологик, субъектив муносабатлар мажмуики, улар унинг борлиққа, одамлардаги, предметли фаолиятга ҳамда ўз- ўзига муносабатни ифодалайди. “Темперамент” ва “Характер” тушунчалари бир-бирига яқин туради. Характер шахснинг му\им ва ўзига хос сифатли томонидир. Айни пайтда, шахснинг айрим хусусиятлари ҳам характерга \ам темпераментга алоқадор бўлиши мумкин. Хулқ-атвор шахснинг йўналганлиги, иродаси ва фаолияти билан узвий боғлангандир. Характернинг кўп сонли таснифлари мавжудлигига қарамасдан, унинг умум қабул қилинган таснифи ҳанузгача йўқ. Характернинг хусусиятлари жуда кўпдир. Унга қатъиятлилик, шижоатлилик, тиришқоқлик, вазминлик, довюраклик ва аксинча қатъиятсизлик, журъатсизлик, қўрқоқлик, гумонсираш каби хусусиятлар хосдир. Одамнинг индивидуал хусусиятларини етарлича акс эттирувчи характернинг умум қабул қилинган таснифи йўқлиги туфайли, одатда, характерга баҳо бериш учун кишига хос бўлган энг муҳим белгиларни шунчаки санаб ўтишади холос, масалан, сахий, мақтанчоқ, қувноқ, ёлғончи, камсуқум, қасоскор, хасис, довюрак, бағри кенг, қатъиятли. Агар темперамент туғма хусусият бўлса, характер кўп жиҳатдан тарбияга ва кишиларнинг ҳаёт тажрибасига алоқадор бўлади. Характерни шакллантиришда тарбия. Таълим бериш ва оиланинг тутган ўрнини ҳам эслатиб ўтиш жоиздир. Айзенк шахсни ўрганиш бўйича ўз кузатувларига асосланиб одамларни икки тоифага ажратиб ўрганган, яъни экстравертлар ва интеравертларларга. Экстроверсия – фаол, барча фаолият жараёнларида ўзга кишилар билан ўзаро таъсирлашувни афзал кўрувчи, жуда дилкаш, хис-туйғулари ташқарига йўналган, сир-синоатларини ҳаммага ошкор этадиган ва атрофдагилар билан мулоқатда бўлишни хуш кўрадиган инсонлардир. Бироқ шу билан бирга тез қўзғалувчан, сержаҳл ва жиззаки ҳамдир. Улар билан бирга жиддий ишларга киришганда, ҳамкорлик қилинганда эҳтиёткорликни қўлдан бермаслик зарур. 58 Эктровертнинг дўстлари кўп бўлади. Улар ўзларини эркин тутишга, вазият таъсирида ҳаракат қилишга мойил бўлади. Хушчақчақ, сузамол, хазилни яхши кўради. Бундай кишилар беташвиш, оқ кўнгил, хушчақчақ, оптимист, кулишни ёқтирадиган, серҳаракат. Уларнинг эмоциялари қатъий назорат қилинмайди, \амиша ҳам тўлиқ ишониб бўлмайди. Интроверт – ўта кам гап, индивидуал яккаликка мойил, мулойим, уятчан, хис-туйғулари яшириш шахс. Унинг сир-асрорини билиб олиш ўта мушкул, дарров мулоқатга боравермайди, қайси бир жамоада суҳбатларга аралашиб қолса, кам сўзлайди ёки индамай ўтиришни хуш кўради. Ўз хатти- ҳаракатларини таҳлил қилади, ҳаммага ҳам қўшалавермайди, дўстлари кам бўлади. Қилиниши керак бўлган ишларни яхгилаб ўйлаб олади, кейин режасини тузади, унинг бирор қарорга келиши қийин, ўз хис-туйғуларини назорат қила олади, унинг жаҳлини чиқариш ҳам қийин. Ахлоқий нормаларга амал қилувчи, босиқ табиатли, китоб ўқишни ёқтиради. Бехосдан пайдо бўлган интилишларга ишонмайди. Қарор қабул қилишга жиддий муносабатда бўлади, ҳар бир нарсада тартибни яхши кўради. Бироқ пессимистроқ бўлади. Характер типини аниқлаш методикаси 1. Қайси бири сиз учун муҳимроқ? а) кичиккина дўстлар давраси; б) кўпгина дўстлар давраси. 2. Қандай китоблар сизга ёқади? а) қизиқарли сюжетли; б) одамлар руҳий кечинмалари акс эттирилган. 3. Ишда нимага кўпроқ йўл қўйишингиз мумкин? а) кечикиш; б) хатоликлар. 4. Агар ёмон иш қилиб қўйсангиз? а) жуда қайғурасиз; б) унчалик қайғурмайсиз. 5. Одамлар билан қандай чиқишасиз? а) жуда тез ва осон; б) секин, эҳтиёткорлик билан. 6. Ўзингизни аразкаш деб ҳисоблайсизми? а) ҳа; б) йўқ. 7. Чин дилдан кулишга мойилмисиз? а) ҳа; б) йўқ. 8. Сиз қандайсиз? а) камгап; б) сергап. 9. Сиз очиқмисиз ёки ҳисларингизни бировлардан яширасизми? а) очиқман; б) яшираман. 59 10. Ўз хис-кечинмаларингизни таҳлил қилишни ёқтирасизми? а) ҳа; б) йўқ. 11. Кўпчилик даврасида бўлганда, сиз: а) тинмай гапирасиз; б) бошқаларни тинглайсиз. 12.Тез-тез ўзингиздан норози бўлиб турасизми? а) ҳа; б) йўқ. 13. Бирор нарсаларни ташкил қилишни ёқтирасизми? а) ҳа; б) йўқ. 14. Сирларингиз ёзилган кундалик тутишни хоҳлармидингиз? а) ҳа; б) йўқ. 15. Бирор нарсанинг қароридан уни бажаришга тез ўтасизми? а) ҳа; б) йўқ. 16. Кайфиятингизни тез ўзгартира оласизми? а) ҳа; б) йўқ 17. Ўзгаларни ишонтириб, уларга ўз фикрингизни ўтказишни яхши кўрасизми? а) ҳа; б) йўқ. 18. Сизнинг ҳаракатларингиз? а) тез; б) секин. 19. Сиз бўлиши мумкин бўлган нохуш ҳодисалардан ташвишланасиз? а) тез-тез; б) баъзан. 20. Қийин ҳолатларда Сиз: а) ёрдам сўрашга шошиласиз; б) ҳеч кимга мурожаат қилмайсиз. Энди жавобларингизни ҳисоблаб чиқинг. Тестнинг калити. Жавоблар ичидаги қуйидагилар Сиздаги экстроверсияни кўрсатади: 1б, 2а, 3б, 5а, 6б, 7а, 8б, 9а, 10б, 11а, 12б, 13а, 14б, 15а, 16а, 17а, 18а, 19б, 20а. Мос келган жавоблар сонин 5 га кўпайтиринг. 0-35 баллар-интроверсия; 36-65 баллар-амбиверсия; 66-100 баллар-экстраверсия. 60 2.3. ҚИЗИҚИШ Қизиқиш шахснинг муҳим психологик жараёнларидан бири ҳисобланиб, унда инсоннинг индивидуал хусусияти бевосита мужассамлашади. Қизиқиш- инсонларнинг дунёқараши, эътиқодлари, идеаллари, яъни унинг олий мақсадлари,эзгу ниятлари, орзу умидлари билан бевосита муҳим ролъ ўйнайди ҳамда уларнинг муваффақиятли кишинин таъминлаш учун хизмат қилади. Қизиқиш билимларни онгли, пухта, барқарор, англанган ҳолда ўзлаштиришда, кўникма ва малакаларни шакллантиришда, шахс қобилияти, зеҳни, уқувчанлаги ривожлантиришга, оламни мукаммалроқ тушунишга, билим савиясининг кенгайишига ёрдам беради. Қизиқиш мотив сингари борлиқнинг мўъжизакор томонларини билишга, фан асосларини эгаллашга фаолиятнинг турли-туман шаклларига нисбатан ижодий ёндашишни вужудаг келтиради, меҳнатга, таълимга маъсулият билан муносабатда бўлишни шакллантиради, ҳар қайси яккаҳол (индивидуал) шахсда ишчанлик, ғайрат-шижоат, эгилмас иродани таркиб топтиришга пухта психологик шарт-шароитлар яратади. Қизиқишнинг психологик моҳиятидан келиб чиққан ҳолда ёндашилганда, қизиқиш, инсонда интилиш, фаоллик, ички туртки, эҳтиёжни рўёбга чиқариш манбаи ролини бажаради. Фойдаланган адабиётлар 1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон келажагининг пойдевори.Т. 1997. 2. Каримов И.А. “Баркамол авлод орзуси”. Т. 1999 . 3. Каримов И. Ватанимизнинг тинчлиги ва ҳавфсизлиги ўз куч - қудратимизга, ҳалқимизнинг ҳамжиҳатлиги ва буқилмас иродасига боғлиқ. Т. “Ўзбекистон” нашриёти. 2004. 32 б. 4. Давлетшин М.Г. Умумий психология. Т. ТошДПУ.2002.(ўқув қўлланма). 5. Каримова В. Ижтимоий психология ва ижтимоий амалиёт. Т. 1999. 6. Каримова В. Акрамова Ф. Психология. Т. 2000. 7.Каримова В. Психология. (ўқув қўлланма).Т. 2002. 8. Каримова В. Ижтимоий психология ва ижтимоий амалиёт. Т. 1999. 9.Ибодуллаев З.Р. Тиббиёт психологияси. Дарслик., Тошкент., 2008 йил, 384 бет. 10.Абрамова Г.С. Юдгис Н.Ю. Психология в медицине (учебное пособие) М.; 1998 г., 256 стр. 11.Александровский Ю.А. Пограничные психические расстройства. М.; 2000 г., 301 стр. 61 12.Карвасарский Б.Д. Клиническая психология. М.; 2004 г., 540 стр. 13.Лакосина Н.Д. Медицинская психология. М.; Медицина.2003 г.