Zamonaviy tabiatshunoslik fanining ikkita
muhim muomolaridan biri- tirik xujayrada
oqsillar biosintezidir. Ikkinchisi esa
noorganik tabiatda insoniyat uchun
kelgusida energeya ajratish elementar
zarralarning fizikavay tadqiqoti asosida
amalga oshishi mumkin. Tirik tabiatda
xayotiy jarayonlarni boshqarish oqsillarni
o’rganish asnosida sodir boladi.
Organizmning tiriklik belgisi muayyan oqsil
DNK
RNK
OQSIL
BELG
I
Ma’lumki sochimiz va terimizning rangi melonin degan
pigmentga bog’liq bo’lib, albinoslarda u bo’lmaydi.
Melonin sintezi oqsil-ferment tirozinazaga bog’liq. Mazkur
oqsilning mutatsiyasi yoki inaktivatsiyasi albinoslarning
paydo bolishiga sababchi boladi. Oqsillarga bog’liq
bunday jarayonlarni organizmda juda ko’p kuzatish
mumkin.
Oqsillar sintezi organizmda intensiv ravishda amalga
oshadi.
Odam jigarida 10 kun davomida oqsillarning yarmi
yangilanadi Qon ardobida 20 30 kundaoqsillar
Oqsil sinezlavchi strukturalar
Ribosomalar
Matritsa RNK;
Transport RNK;
Oqsil sintezidagi bosqichlar bo’lmish initsiatsiya,
elongatsiya, terminatsiya va translatsiya
jarayonlarini amalga oshiruvchi oqsillar va
fermentlar;
Proteinogenli aminokislatalar;
Aminoatsil t RNK larni xosil qiluvchi aminoatsil t RNK
sintetaza fermentlari;
Mg, Ca, K, NH4 ionlari;
Oqsil biosintezi mexanizmi
Ribosomalar- nukleoprotein zarralari bo’lib, tarkibida 60%
ribosom RNK va 40% oqsil mavjud. Uzunligi 160 A,diametri
250A molyar massasi 4 mln. Bir qancha ribosomalar
to’plami poliribosoma yoki polisomalar deyiladi.
Oqsil biosintezida 200dan ortiq makromalekulalar
ishtirok etadi. Ribosoma
60 xil makromolekuladan tashkil topib,
translatsiyada 10 dan ortiq oqsil turlari ishtirik etadi.
H
C
R
NH2
COOH + O
P~O
OH
OH
P~O
P
O
OH
O
OH
O
CH2
H
H
OH
OH
Аденин
H
H
O
Аминокислота
АТФ
Аминоацил-т-РНК-синтетаза
АТФ
H2N
C
R
H
CO~O
O
H
H
Аденин
OH
OH
H
H
CH2
O
OH
O
P
+ PP
Пирофосфат
Аминоациладенилат
Aminokislataning
faollashishininig
1- bosqichi
Aminokislataning faollashishining
2- bosqichi
Aminokislataning faollashishi
Hosil bo’lgan aminoatsil-t-RNK o’z aminokislatasini
ribosomaga yetkazib, u yerda peptidlanish jarayoni
ketadi. Xujayrada oqsilning sitoplazmatik sintezi
aminokislataning faollashishi, transport RNK bilan
bog’lanishi va ribosomaga ko’chirilishidan iborat.
ГТФ
АТФ
Амино-
кислота
оксил
транспорти
Фаолланиши
рибосома
т-РНК
фермент
пептидланиши
Oqsillarning biosintezi oqsil sintezlovchi
mikrofabrika bo’lmish ribosomalarda sodir
bo’ladi.
Ribosomalar ko’p komponentli oqsil sintezlovchi
tizimni o’zida qamrab, genetik informatsiya to’liq
o’qilishi va realizatsiyasini bexato amalga oshiradi.
Ribosomalar katalitik
xususiyatga ega bo’lib,
peptid bog’larni hosil qilib, peptidli tRNK ni mexanik
ravishda ko’chirilishini xam ta’minlaydi. Ular
o’zlarining asosiy vazifalari oqsillarni sintezlashdan
tashqari, ribosomalar xususiy
Biogenezlarini xam amalga oshiradi. Ribosomalar
faol holatda oqsillarni genetik kod asosida
sintezlaydi.
Genetik kod
Sintezlanadegan oqsil molekulasidagi
aminokislatalarning joylanish tartibi to’g’risidagi
informatsiya DNK molekulasidagi 4 xil
mononukleotidlar yordamida ifodalanishiga genetik
kod deb ataladi. DNK molekulasidagi nukleotidlar
soni faqat 4ta bo’lganligi uchun bitta nukleotid
yagona aminokislatani ifoda eta olmasligi ma’lum.
Xuddi shunga o’xshash, ikkita nukleotiddan tashkil
topgan juft to’plami xam 20 ta aminokislatani
ifodalash uchun kifoya qilmaydi. G.Gamov genetik
kod 3ta nukleotid to’plamidan tashkil topgan
bo’lishi kerak degan g’oyani ilgari suradi. Tajribalar
tufayli oqsil tarkibida uchraydegan barcha
aminokislatalarni ifodalovchi tripletlar aniqlandi.
Genetik kod
GENETIK KOD
Bitta aminokislatani uchta nukleotid kodlaydi
Tripled kodlari o’ziga hos spetsifik hususiyatga ega
Bitta aminokislata bir nechta tripletlar orqali kodlanadegan ‘aslidan
chekinish’ xususiyatiga ega
Genetik kod barcha tirik organizmlar uchun bir hil universaldir
Genetik informatsiyaning boshlanish va oxirgi nuqtalariga ega
Triplet kodlar o’rtasida ularni bir biridan ajratuvchi nuqta, vergul,
tirelar bo’lmaydi.
Translyatsiyaning initsiatsiyasi
CH2 S CH3
CH2
HC NH2
CO~O AMФ
Аминоацил-
метионил
+ т-РНК
f Met
АМФ
CH2 S CH3
CH2
HC
N
CO~O AMФ
C
O
H
H
N-формилметионил-
т-РНК
Translatsiyaning initsiatsiyasi oqsil sintezining asosiy yo’nalishi bo’lib,
aminokislatalarni birin ketin bog’lanishlari I-RNK dagi reja asosida sodir
bo’ladi.
Translatsiyaning initsiatsiyasi
Translyatsiyaning elongatsiyasi
To’liq shakillangan ribosomada polipeptidning xosil
bo’lishi va uning uzunasiga ko’payish jarayoni sodir
bo’ladi. Bu jarayonda uchlik elongatsiya omili ishtirok
etadi.
