OQSILLAR VA ULARNING AMINOKISLOTA TARKIBINI O`RGANISH Reja 1. Oqsillarning umumiy xususiyatlari 2. Oqsillarning biokimyoviy xossalari. Azot muvozanati 3. Oqsil optimum va minimum 4. Oqsillar almashinuvining boshqarilishi Oqsillarning tabiati va ularning fiziologik ahamiyati. Oqsillar, yoki proteinlar – murakkab, aminokislotalardan tashkil topgan yuqori molekulali organik birikmalardir. Ular hayvonlar va o’simliklar organizmidagi barcha to’qima va hujayralarning bosh, muhim qismini tashkil etadi, ya’ni ularsiz hayotiy muhim fiziologik jarayonlar bajaralishi mumkin emas. Oqsillar o’zlarining tarkibi va xususiyatlari bilan turli hayvonlarda va o’simliklar organizmida va hattoki bitta organizmning o’zidagi turli hujayra va to’qimalarda ham turlicha bo’ladi. Turli molekulyar tarkibga ega bo’lgan oqsillar suvda va suvli tuz eritmalarida turlicha eriydi, ammo organik eritmalarda esa u erimaydi. Oqsil molekulasida kislotali va asosli guruhlari bo’lganligi sababli ular neytral reaksiyaga ega. Oqsillar barcha kimyoviy moddalar bilan xilma-xil birikmalar hosil qiladi, bu esa ularni organizmda kechadigan va barcha hayotiy hodisalarni namoyon bo’lishini ko’rsatuvchi hamda uning zararli ta’sirlardan himoya qilishdagi kimyoviy reaksiyalarni amalga oshishida muhim ahamiyatni ta’min etadi. Oqsillar, fermentlar, antitanalar, gemoglobin, mioglobin, ko’pgina garmonlarni tarkibiy qismini tashkil etadi va vitaminlar bilan murakkab komplekslar hosil qiladi. 1-rasm. Oqsillarning biologik funksiyalari Oqsillar organizmda yog’lar va uglevodlar bilan birikib parchalanishida yog’lar va uglevodlarga aylanishi mumkin. Hayvon organizmida ular faqat aminokislotalardan va ularning komplekslari – polipeptidlardan sintezlanadi, lekin anorganik birikmalar, yog’lar va uglevodlardan sintezlanmaydi. Organizmdan tashqarida juda ko’plab past molekulali biologik faol oqsilli moddalar organizmda bo’lgan va ular bilan juda o’xshash bo’lgan, masalan, ayrim gormonlar sintez qilib olingan. Azot muvozanati. Aminokislotalardan tashkil topgan oqsillar-bular hayotiy jarayonlarga xos bo’lgan asosiy birikmalardir. Ana shu sababli ham oqsillar almashinuvini va uning parchalanish mahsulotlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Oqsillar tarkibida odatda o’rtacha 16 % massasini tashkil qiluvchi azot saqlanadi. Shu sababli, oqsillar tarkibida organizmga tushgan azotning miqdorini hisoblab va siydik, najas hamda ter tarkibidagi ajralgan azotning miqdorini hisoblab organizmdagi oqsil yoki azot muvozanatini aniqlash mumkin. Ter tarkibida odatda azotning miqdori juda kam, shu sababli ham terda azotni miqdorini aniqlash uchun tahlil qilinmaydi. Oziqlar bilan organizmga tushgan azotni, siydik, najas tarkibida ajralgan azotlarni 6,25 (16 %) koeffisiyentga ko’paytiriladi. Shundan so’ng birinchi yig’indidan, ikkinchi yig’indi olib tashlanganidan keyin, natijada organizmga tushgan va hazmlangan miqdorini aniqlash imkonini beradi. Organizmga oziqlar bilan tushgan azotning miqdori siydik va najas tarkibida ajralgan azotni miqdoriga teng bo’lsa, ya’ni dezaminlanish paytida hosil bo’lgan azotni miqdoriga teng bo’lsa, bunga azot tengligi yoki muvozanati deyiladi. Odatda azot muvozanati sog’lom voyaga yetgan organizmlarga xos bo’lgan xususiyatdir. Agarda organizmga tushgan azotning miqdori organizmdan chiqarilayotgan azotning miqdoridan ko’p bo’lsa bu paytda musbat azot muvozanati kuzatiladi, ya’ni organizmga kirgan azotlar miqdori parchalangan miqdordan kattadir. Musbat azot muvozanati sog’lom o’sayotgan yoki kasallikdan turgan organizmga xosdir. Organizmga ozuqalar bilan tushayotgan azotning miqdori ortganda, aynan siydik tarkibida ajralayotgan azot miqdori ham ortadi. Nihoyat organizmga tushayotgan azotning miqdori organizmdan chiqayotgan azot miqdoridan kam bo’lsa bu paytda manfiy azot muvozanati kuzatiladi, bunda azotning parchalanishi uning sintezlanishidan yuqori bo’ladi, ya’ni organizmda oqsillarning parchalanishi kuchli bo’ladi. Bu holat oqsilga taqchillik kuzatilganida yoki organ va to’qimalarda kuchli oqsil parchalanishini chaqiruvchi kuchli ionlantiruvchi nurlanish dozasi ortganda kuzatiladi. Oqsil optimumi muammosi. Organizmda faqat uglevodlar bilan oziqlangan paytda parchalanayotgan oqsillarning o’rnini to’ldirish uchun zarur bo’lgan oziqlar bilan tushayotgan oqsillarning eng kam miqdoriga yeyilish koeffiyenti deb yuritiladi. Voyaga yetgan sog’lom odamlarda bu koeffisiyentning o’lchami bir kecha-kunduzda 30 g ni tashkil etadi. Yog’lar va uglevodlar plastik maqsadlar uchun kerak bo’lgan minimumdan yuqori darajada oqsillarning sarflanishiga ta’sir ko’rsatadi. Ya’ni ular minimumdan yuqori oqsillarning parchalanishi uchun kerak bo’lgan energiyani ajratadi. Mo’tadil oziqlangan paytda uglevodlar to’liq ochlik paytidagidan oqsillarning parchalanishini 3-3,5 barobar kamaytiradi. Tirik vazni 70 kg bo’lgan voyaga yetgan odamlar aralash oziqalar iste’mol qilganida uglevodlar va yog’larning miqdori yetarlicha bo’lganida bir kecha- kunduzlik oqsilning normasi 105 g ni tashkil etadi. Organizmning mo’tadil hayot faoliyati va o’sishini to’lig’icha ta’minlaydigan oqsil miqdoriga oqsil minimumi deyiladi va bu minimum odamlar yengil ish bajarganida 100-125 g oqsilga teng bo’lsa, agar ish bajarganida – 165 g va juda og’ir ish bajarganida esa 220-230 g ga teng bo’ladi. Bir kecha-kunduzda iste’mol qilinadigan oqsilning miqdori iste’mol qilinadigan oziqlar umumiy massasining 17 % ni, energiya bo’yicha esa 20 % ni tashkil qilishi shart. To’la qiymatli va to’la qiymatli bo’lmagan oqsillar. Oziqlar bilan tushayotgan oqsillar odatda ikki: biologik jihatdan to’la qiymatli va biologik jihatdan to’la qiymatli bo’lmagan oqsillarga bo’linadi. Hayvonlar organizmi oqsillarining sintezlanishi uchun zarur bo’lgan barcha aminokislotalarni saqlovchi oqsillar biologik jihatdan to’la qiymatli oqsillar deb ataladi. To’la qiymatli oqsillar tarkibiga organizmning o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan barcha almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar kiradi. Bu aminokislotalardan boshqa aminokislotalar, gormonlar va boshqa hayotiy zarur moddalar hosil bo’ladi. Masalan, fenilalanindan tirozin hosil bo’lsa, tirozinni