O‘quv jarayonini loyihalashtirish va rejalashtirish Reja: 2.1. Darsning maqsadi va kutilayotgan natijalar. 2.2. Darsning tuzilishi va uni o‘tkazish tartiblari. Tayanch iboralar: dars, dars strukturasi, darsni boshqarish, loyihalashtirish,taxlil qilish, hisoblash, bayon qilish, namoyish etish, bilish, sharhlash, foydalanish, baholash, tushunish, o‘zgartirish, qo‘llash, yaratish. 2.1. Darsning maqsadi va kutilayotgan natijalar. O‘quv jarayonini loyihalashtirish - pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda ko‘zlangan o‘quv maqsadlarini amalga oshishini ifodalovchi o‘quv jarayoni amalga oshiriladi va loyihalashtiriladi. Iqtisodiy bilim asoslari fani darslarining maqsadi o‘qitish va o‘qish jarayonlarining eng muhim omili bo‘lib, ta’lim jarayoni aynan shundan boshlanadi. U ma’lum bir o‘quv fanini o‘rganish maqsadi va mazmunidan va/yoki tarbiyaviy ta’sir mazmunidan kelib chiqqan holda shakllanadi va ushbu ta’lim shaklining asosiy mazmuniga mos keladi, maqsad ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchining umumiy natijalarga qarab harakatlanishini belgilaydi. Shunga ko‘ra biz uni tashhisli ifodalashimiz kerak, ya’ni maqsad shunchalik aniq va ma’lum bo‘lishi kerakki, unda quyidagilarga erishish lozim: - shunday didaktik va tarbiyaviy jarayonni tashkil etish kerakki, u belgilangan maqsadni ma’lum sharoitlarda va belgilangan vaqt ichida erishishni ta’minlashni kafolatlashi kerak; - o‘qitish jarayonini yakuni bo‘yicha, maqsadni amalga oshirish darajasi to‘g‘risida konkret xulosa qilish mumkin bo‘lsin. Bundan kelib chiqqan holda, o‘qitish maqsadlari ta’lim oluvchilar harakatlarida ifodalangan ta’lim natijalari orqali ifodalanadi. Maqsad va kutilayotgan natijalarni belgilashda diqqatni: - rejalashtirilayotgan mavzu bo‘yicha BKMni ta’lim oluvchilar tomonidan o‘zlashtirish darajasiga; - rejalashtirilgan ta’lim natijalariga erishish bo‘yicha o‘qituvchining ta’lim oluvchilar bilan hamkorlikda olib boradigan faoliyatiga qaratish lozim. Dars jarayonini loyihalashning keyingi eng muhim komponenti kutilayotgan natijani ifodalashdir. Kutilayotgan natija o‘qitish jarayonini samaradorligini aks ettiradi, maqsadga erishish darajasini tavsiflaydi. O‘qitish va o‘qish jarayoni qo‘yilgan maqsad kutilayotgan natijaga mos kelgandagina samarali bo‘ladi. Shundan kelib chiqib, ta’lim jarayonining loyihalash bosqichlarini kuyidagicha belgilash mumkin: O‘qitishning kutilayotgan natijalarini ishlab chiqishda zamonaviy psixologik yondashuvlar qadim davrlardayoq yaratilgan bo‘lib, Aristotel ta’lim maqsadlarining uchta asosiy kategoriyasini, ya’ni tafakkur, sezish qobiliyati va qo‘l amallarini bir-biridan farqlagan. Pestalossi esa, bu amallarga muvofiq inson tanasining uch organini keltiradi: bosh, yurak va qo‘l. Bugungi kunga kelib, uchta soha bo‘yicha o‘quv maqsadini (kutilayotgan natijalar, vazifalar)ni rejalashtirish qabul qilingan. 1. Ta’lim maqsadlarini belgilash va unga mos ravishda kutilayotgan natijalarni belgilash. 2. Natijalar asosida nazorat topshiriqlarini va baholash mezonlarini ishlab chiqish. 3. O‘quv jarayonining texnologik xaritasi (dars ishlanmasi)ni ishlab chiqish. Ta’lim jarayonini loyihalash bosqichlari. Ta’lim maqsadlari-bu muayyan ta’lim jarayoni yakunida ta’lim oluvchi tomonidan o‘zlashtirilishi, yangi hosil qilinishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni oldindan belgilash mahorati hisoblanadi. Agar darsning maqsadlari aniqlanmasdan o‘tkazilsa, u holda uning mazmuni va didaktik tuzilishi u yoki bu darajada tasodifga bog‘liq bo‘ladi. Darsning maqsadlari aniq bo‘lgan taqdirdagina ularning mazmunini belgilash va darsni didaktik nuqtai nazardan ishlab chiqishga kirishish mumkin. Shu bois, har bir o‘qituvchi va pedagog uchun o‘quv maqsadlarini belgilash, to‘g‘ri qo‘ya olish va tanlash ko‘nikmalariga ega bo‘lish ta’lim jarayonida juda muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir darsning o‘quv maqsadlari oldindan aniqlanishi lozim. Aniqlangan o‘quv maqsadlari, dars mazmuni bo‘yicha qaysi materiallarni tanlash, uni o‘tkazish bo‘yicha qanday metodik va didaktik materiallardan foydalanish lozimligini belgilab beradi. Shunday qilib, har qanday ta’lim o‘quv maqsadlarining yo‘nalishlari O‘rganilgan materialni eslab qolish va tiklashdan to muammoni yechishga qadar maqsadlar, ya’ni dasturda, qo‘llanmada, o‘qituvchining kundalik amaliyotida qo‘yilayotgan o‘qitish maqsadlari kiradi. Ushbu soha maqsadlari ―O‘quvchi nimani o‘ylaydi va biladi? degan savolga javob beradi. Bunda o‘quvchining avval egallagan bilimlarini hisobga olish lozim. Faoliyatning u yoki bu turlarini shakllantirish bilan bog‘liq maqsadlarga tegishli. Bu sohadagi maqsadlar ―o‘quvchi nimani bajaradi? degan savolga javob beradi. Ushbu maqsadlar orasida yozuv ko‘nikmalari, nutqiy ko‘nikmalar, rasm va grafiklar orqali tasvirlash ko‘nikmalari ta’lim doirasidagi maqsadlardan joy olgan; Ta’limiy (bilishga, tafakkur sohasiga oid maqsadlar) Idrok etish, qiziqish, ta’sirga tayyorgarlik, qadriyatlar tizimini o‘zlashtirish, ularni faol namoyon bo‘lishi kiradi. Soha maqsadlari ―O‘quvchi nimani his qiladi? degan savolga javob beradi. Bular, qiziqish va moyillik, munosabat shakllantirish, u yoki bu his-tuyg‘ularni boshdan kechirish, uni faoliyatda bajarishdir. Rivojlantiruvchi (amalda bajariladigan maqsadlar) Tarbiyaviy (emotsional qadriyatlar, hissiyotlar sohasiga oid maqsadlar) jarayonida o‘quv maqsadlari ta’lim mazmuni, metodlari va vositalarini belgilar ekan. Kutilayotgan natijalar -biror bir mavzuga yoki biror bir bo‘limga oid dars bo‘yicha o‘lchanishi mumkin bo‘lgan aniq yakuniy bilim, ko‘nikma va malakalarni ifodalaydi. Kutilayotgan natijalar aniq ifoda etilganligi dars samaradorligiga erishish mumkin bo‘ladi. Shuning uchun ularni ifodalashda, maqsadlar bilan birga kutilayotgan natijalarga erishish ko‘rsatkichlarini, baholash mezonlarini va bu natijalarga erishish uchun lozim bo‘lgan shart-sharoitlar tavsifini berish ham lozim bo‘ladi. Kutilayotgan natijalarni belgilashda quyidagi talablarni e’tiborga olish zarur: - real bo‘lishi kerak; - aniq bo‘lishi kerak; - vaqt jihatdan belgilangan; - o‘lchamli bo‘lishi kerak. O‘quv fani bo‘yicha darsni loyihalashtirish jarayonida o‘qitishning kutilayotgan natijalarini ishlab chiqish mas’uliyatli bosqich hisoblanadi. Chunki ushbu bosqichda yo‘l qo‘yilgan kamchilik va xatolar darsni amalga oshirishning keyingi bosqichlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli pedagogik texnologiyada o‘qituvchi o‘quv maqsadini va o‘qitishdan kutilayotgan natijalarni belgilashga alohida e’tibor qaratishi lozim. O‘qitishning kutilayotgan natijalarini ifodalash uchun ishlatiladigan fe’llar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: - umumiy tavsifga ega maqsadlarni ifodalash uchun fe’llar: taxlil qilish, hisoblash, bayon qilish, namoyish etish, bilish, sharhlash, foydalanish, baholash, tushunish, o‘zgartirish, qo‘llash, yaratish; - ijodiy tipdagi (izlanuvchan harakatlar) maqsadlarni ifodalash uchun fe’llar: turlantirish, shaklini o‘zgartirish, modifikatsiyalash, qayta guruhlash, qayta qurish, oldindan aytish, savol qo‘yish, qaytadan tashkil etish, umumlashtirish, tizimlashtirish, soddalashtirish; - og‘zaki va yozma nutq sohasidagi maqsadlarni ifodalash uchun fe’llar: ajratish, so‘z shaklida ifodalash, qayd qilish, belgilash, yakun yasash, ta’kidlash, ifodali o‘qib berish, so‘zlash, o‘qish, qismlarga ajratish, hikoya qilish, gapirib berish; - shaxslararo munosabatlar sohasidagi maqsadlarni ifodalash uchun fe’llar:muloqotga kirish, fikrni ifodalash, roziligini (rozimasligini) bildirish, javob berish, minnatdorlik bildirish, maqtash (ma’qullash), ko‘maklashish, taklif etish, qo‘shilish, hamkorlik qilish, ishtirok etish. Pedagogik texnologiya asosidagi darsni loyihalashtirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1-ish. O‘qitishning kutilayotgan natijalarini loyihalash jarayoni. 2- ish. Nazorat topshiriqlarini ishlab chiqish. Nazorat topshiriqlar mazmuni kutilayotgan natijalarga mos kelishi va o‘qituvchi maqsadlarini, darsning tuzilmasi va mazmunini, darsni o‘tkazish usul va vositalarini, qayta aloqa shakli va joyini belgilab berishi lozim. 3-ish. O‘qituvchining maqsadlarini ishlab chiqish. 4-ish. Dars mazmunini tanlab olish va tuzilmasini ishlab chiqish. 5-ish. Darsni o‘tish uchun usul va vositalarni tanlash. 6-ish. O‘quvchilar bilan qayta aloqa shakli va joyini loyihalash. O‘quv maqsadlari taksonomiyasini belgilashda pedagogik texnologiyaning quyidagi qoidalariga rioya qilish tavsiya etiladi: 1. o‘qitish sharoitlari va o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning o‘quv amallari yakuniy nazorat vaqtidagi kutilayotgan harakatlarga aynan mos kelishi; 2. o‘quvchilarga yakuniy harakatga o‘xshash, ammo teng bo‘lmagan amallarni bajarishda mashq qilishiga imkoniyat berish; 3. o‘quvchilarga har bir harakat natijasini darhol e’lon qilish; 4. o‘quvchidan kutilayotgan harakatlarni ijobiy mustahkamlash va noto‘g‘ri harakatlarga tanbeh bermaslik. Pedagogik texnologiya asosida o‘quv jarayonini amalga oshirishda B.Skinner tomonidan taklif etilgan qator tamoyillarni qo‘llash mumkin. Jumladan: Kichik qadamlar tamoyili. Ushbu tamoyilga asosan o‘quv materialini imkon qadar mayda qismlarga bo‘lish lozim. Javobni zudlik bilan tasdiqlash tamoyili. O‘quvchi to‘g‘ri javob (echim) berganligi haqida ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Buning uchun u o‘z javobini to‘g‘ri javob etaloni bilan taqqoslashi kerak. O‘qish sur’atini individuallashtirish tamoyili. Bu tamoyilga asosan har bir o‘quvchining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda topshiriqlar tizimini ishlab chiqish tavsiya etiladi. Topshiriqlarning murakkabligini asta-sekin oshirib borish tamoyili. O‘quv topshiriqlari oddiydan murakkabga qarab borishi, o‘quvchi bir maqsadga erishgandan keyin boshqa maqsadni amalga oshirish lozim. Bilimlarni turli shakllarda mustahkamlash. Har bir o‘qitish qadamlarini umumiylashtirishni bir necha bor mazmunga mos ravishda turli holatlarda qaytarish va yetarli miqdorda puxtalik bilan tanlangan misollar yordamida namoyish etish. O‘qituvchi, ma’lum bir mavzuni o‘rganish bo‘yicha ishni tashkil qilmoqchi bo‘lganda, uning oldida darslarning qaysi didaktik turkumini tanlash kerak? Har bir darsda axborotning qanchalik hajmi qayta ishlanishi kerak? Qayta aloqaning qaysi mexanizmlarini darsning qaysi qismida qo‘llash kerak? Qanday usullar samaraliroq bo‘ladi?-degan qator savollar paydo bo‘ladi. Yetakchi olimlar S.V. Ivanov, V.A. Onishuk, N.P. Guziklar tomonidan dars tipologiyalari o‘rganilgan bo‘lib, ular kirish darslari; material bilan dastlabki tanishuv darslari; tushunchalar shakllanishi, qonunlar, qoidalarni o‘ratish darslari; bilimlarni amaliyotda qo‘llash darslari; ko‘nikmalar darslari; qaytarish va umumlashtirish darslari; nazorat darslari; aralash yoki kombinatsiyalangan darslar; yangi bilimlarni o‘zlashtirish darslari; yangi ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish darslari; bilimlarni kompleks holda qo‘llash darslari; bilimlarni tizimlashtirish va umumlashtirish darslari; bilimlarni, malakani va ko‘nikmalarni tekshirish, baholash va tuzatish darsi; mavzu va uni o‘rganish metodikasining umumiy taxlili darsi; kombinatsiyalangan seminar mashg‘ulotlari; bilimlarni tizimlashtirish va umumlashtirish darslari; materialni fanlararo umumlashtirish darslari; dars- praktikum kabi turlarini ajratib ko‘rsatganlar. Darsni olib borish jarayonida, qaysi dars turidan foydalanishdan qat’iy nazar, o‘quv maqsadlari to‘g‘ri shakllantirilsa va pedagogik texnologiyalar o‘z o‘rnida qo‘llanilsa, albatta bunday darslar samarali bo‘ladi. 2.2. Darsning tuzilishi va uni o‘tkazish tartiblari. Jamiyat va uning ijtimoiy taraqqiyoti iqtisodiy bilim asoslari fanining ob’ektini tashkil etadi. Bu fanning predmeti o‘tmishda ro‘y bergan voqea-hodisalar bo‘lib, ularni ilmiy, xolis o‘rganish va o‘quvchiga o‘rgatish, umuman iqtisodiy bilim asoslari fanini o‘qitish bugungi kunda davlat siyosati darajasida belgilanadi. O‘quvchilarni ijtimoiy ongini shakllantirishda iqtisodiy bilim asoslari fanining o‘rni va ahamiyati bugun har qachongidan ham yuqori. Shu sababli mazkur fan o‘qituvchilari darsni zamon talablari asosida tashkil etishga alohida e’tibor qaratishi lozim. iqtisodiy bilim asoslari fanini o‘qitishga qo‘yilgan Davlat ta’lim standartlarini bajarishda dars jarayonini loyihalash muhim ahamiyatga ega. Dars jarayonini loyihalashda o‘qitish metodlarini to‘g‘ri tanlash, ya’ni metodlarni darsning vazifalari va mazmuniga mosligi, o‘qituvchi va o‘quvchilarning imkoniyatlariga muvofiq bo‘lishi talab etiladi. O‘qituvchi darsning loyihasini ishlab chiqishda quyidagi topshiriqlarni ketma-ket bir butunlikda amalga oshirishi kerak: 1-bosqich: o‘qituvchi dastur, darslik, metodik qo‘llanma va sinf o‘quvchilarining umumiy tavsifi bilan tanishib chiqishi lozim; 2-bosqich: darsning asosiy vazifalari majmuasini: o‘qitish, ta’limiy maqsad, tarbiyaviy maqsad va rivojlantiruvchi maqsadlarni va vazifalarini belgilash; 3-bosqich: darsning asosiy bosqichlarini to‘g‘ri, aniq va izchillikda joylashtirish; 4-bosqich: darsning har bir bosqichi mazmunidagi asosiy o‘rinli ajratib olish; 5-bosqich: darsning har bir qismi uchun o‘qitish metodlarini, vositalarini, texnologiyalarni tanlash; 6-bosqich:darsning har bir qismi uchun o‘qitishning yetakchi; umumsinfiy, kichik guruh va individual shaklini tanlab olish; 7-bosqich: bo‘sh o‘zlashtiruvchi va tayyorgarligi kuchli bo‘lgan o‘quvchilar uchun tafovutlangan mashq va vazifalarni tanlash; 8-bosqich: tegishli sinf o‘quvchilari uchun vaqt me’yorlariga muvofiq uy vazifasining maqbul hajmini tanlash. Dars - o‘qituvchilar va o‘quvchilar faoliyatini tashkil etishning shakli bo‘lib, u bolalarni o‘qitish, tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshiradi. Dars o‘quv ishlarini tashkil etishning asosiy tashkiliy shaklidir. Darsda o‘quv-tarbiya ishlarining barcha komponentlari: maqsad, mazmun, vositalar, metodlar, tashkil etish va boshqarish faoliyati hamda uning barcha didaktik elementlari mujassamlangan. Metod tanlash nafaqat o‘quv maqsadidan, balki o‘quv material mazmuniga va bu fanning murakkabligiga bog‘liq. Bundan tashqari metodlarni tanlashda o‘quvchilarning soni, ularning o‘quv imkoniyatlari, ta’limning davomiyligi, o‘quv-moddiy sharoitlar va o‘qituvchining mahoratiga bog‘liq. O‘quv guruhidagi o‘quvchilarning soni muhim ahamiyatga ega. Agar ular ko‘pchilik bo‘lmasa, eng faol usuldan foydalanib, o‘qitishni jadal sur’atda olib borish mumkin. Agar o‘quvchilar ko‘p bo‘lsa, ularning har biriga yetarli e’tibor berish uchun vaqtingiz yetishi amri mahol. Katta guruhlar uchun o‘quv materialini og‘zaki bayon qilish usullari (ma’ruza, hikoya, tushuntirish) ko‘proq mos keladi. O‘qitish metodlarini tanlashda va ta’lim samaradorligini oshirishda o‘quvchilarning o‘quv imkoniyatlarini hisobga olish juda muhim: yoshi, tayyorgarlik darajasi hamda jamoada o‘zaro munosabatlarning o‘ziga xosligini. O‘z- o‘zini boshqarishning birinchi darajasi. O‘quvchi vazifani to‘liq qabul qiladi, ish oxirigacha uni to‘liq saqlaydi. Diqqat bilan, chalg‘imasdan ishlaydi. Asosan aniq ishlaydi, xatoga yo‘l qo‘ysa, tekshirayotganida buni sezadi va to‘g‘rilaydi. O‘quvchi: ishini topshirishiga shoshilmaydi, ishni to‘g‘ri , chiroyli, tartibli bajarilganini yana bir bor tekshiradi. O‘z-o‘zini boshqarishning ikkinchi darajasi. O‘quvchi vazifani to‘liq qabul qiladi, uni ish oxirigacha saqlaydi. Ish jarayonida ba’zi bir xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin, lekin ularni sezmaydi va tuzatmaydi. Ishni tekshirish hozir maktablarimizda qo‘llanilayotgan sinf dars tizimi quyidagi tashkiliy shakllarda olib boriladi: 1. Har qaysi sinf yoshi va bilimiga ko‘ra bir xil darajadagi bolalarning doimiy guruhiga ega bo‘ladi. 2. Dars mashg‘uloti asosan minutga mo‘ljallangan bo‘lib, qat’iy jadval orqali olib boriladi. 3. Dars bevosita o‘qituvchining rahbarligida jamoa va yakka shaklda olib boriladi. 4. Dars o‘tilayotgan materialning mazmuniga qarab xilma-xil usul bilan olib boriladi, ta’lim tizimining bir qismi sifatida, albatta, tugallangan bilim beradi va navbatdagi bilimlarni o‘zlashtirish uchun zamin yaratadigan qilib uyushtiriladi. Vaqtida o‘z xatolarini sezmaydi. Yaxshi baho olishga intilishi bo‘lgani bilan, ishni bezatilish sifati uni qiziqtirmaydi. O‘z-o‘zini boshqarishning uchinchi darajasi. O‘quvchi vazifaning faqat bir qismini qabul qiladi, lekin mashg‘ulot oxirigacha uni qabul qilgan hajmini ham saqlab qolmasligi mumkin. Vazifani bajarayotganda faqat e’tiborsizlik tufayli emas, balki vazifani bajarish qoidalarini eslab qolmaganligi uchun ham xatolarga yo‘l qo‘yadi. Xatolarni odatda sezmaydi, ish jarayonida tuzatmaydi, vazifani tekshirayotganida ham sezmaydi. I shni yaxshilashga hoxish bildirmaydi. Olingan natijalarga sovuqqonlik bilan qaraydi. O‘z-o‘zini boshqarishning to‘rtinchi darajasi. O‘quvchi vazifaning kichik qisminigina qabul qiladi, lekin shu zahoti uni batamom yo‘qotadi. Xatolarni sezmaydi, ularni tuzatmaydi, vazifaning to‘g‘ri bajarilganligini tekshirishga vaqt ketkazmaydi. Bajarilgan ish sifatiga befarq. O‘z-o‘zini boshqarishning beshinchi darajasi. O‘quvchi vazifani umuman qabul qilmaydi. Uning oldiga qandaydir vazifa qo‘yilganini tushunmaydi ham. Vazifadan, qalam bilan qog‘ozdan foydalanish kerakliginigina ilg‘ab oladi. Hoshiya, satrlarni hisobga olish varag‘ini yozib bitiradi. Yuksak mahoratli o‘qituvchida bilim qobiliyat, malaka yuqori darajada bo‘lishi kerak. Chunki, mahoratli o‘qituvchi o‘quvchilar ruhiyatini, bilim va kamolot darajasini hisobga oladi. Ba’zi o‘qituvchilarga o‘quv materiali oddiy, tushunarli va qandaydir alohida izohni talab etmaydigandek tuyuladi. Bunday o‘qituvchilar talabalarni emas, balki o‘zlarni nazarda tutadilar. Qobiliyatli, tajribali o‘qituvchi o‘zini talabaning o‘rniga qo‘ya oladi. U fanning ilmiy-nazariy asoslarini talabalarga tushuntirish maqsadida ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishning xarakter va shaklini alohida o‘ylab chiqadi. Kasbiy mahoratga ega bo‘lgan o‘qituvchi talabalarga professional ta’lim berish va tarbiyalash; mustaqil ishlash malakasini o‘stirish; talabalarni mantiqiy fikrlashga o‘rgatish; nutq so‘zlash, ilmiy munozaralar olib borishga o‘rgatish; mustaqil fikr yuritish va o‘z fikrini o‘rtoqlashishga o‘rgatish; o‘rtoqlari fikrini tanqidiy nuqtai nazardan baholashga o‘rgatish; talabalar bilimini nazorat qilish va baholash kabilarni yuqori saviyada amalga oshiradi. Zamonaviy darsda kasb mahoratiga ega bo‘lgan o‘qituvchi o‘z faoliyatida o‘quv vazifalarini aniq belgilaydi. Ulardagi asosiy va ikkinchi darajali vazifalarni ajratib ko‘rsatadi. Ta’limiy va tarbiyaviy vazifalarning birligiga erishadi. Bilimlardan o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda foydalanadi. Dars vazifalariga mos holda o‘quv materialining eng qulay mazmunini tanlab oladi. Darsni kerakli jihozlar bilan ta’minlaydi. Eng maqsadga muvofiq o‘qitish metodlari va usullarini tanlaydi. O‘quvchilarning bilish faolliklarini ta’minlaydi. Jamoa o‘quv ishini har bir o‘quvchining mustaqil o‘quv faoliyati bilan birgalikda olib boradi. Dars mazmunini hayot va amaliyot bilan bog‘laydi. Darsning tashkiliy jihatdan puxtaligi (o‘z vaqtida boshlanishi, har bir daqiqaning tejalishi, mantiqiy tugallanganligi, dars mobaynida o‘quvchilarning ongli intizomi)ga erishadi. Pedegogning kompetentligiga yo‘naltirilgan darsning texnologik xaritasi Dars bosqichlari O‘qituvchi faoliyati O‘quvchi faoliyati Tavsiya etiladigan metodlar Tayyorlov Dars maqsadi, kompetentlik elementlarini natijalarini belgilaydi, texnologik xarita tuzadi, ta’lim metodlarini, dars shaklini, baholash mezonlari va usullarini aniqlaydi. Kirish Darsning maqsadini e’lon qilish; o‘quvchilarning yangi mavzuni o‘rganishlarini rag‘batlantirish (motivatsiya); Daftarga qayd etadilar – kompetentlik elementlarini belgilaydi. Og‘zaki, Aqliy xujum 1. Mavzuga oid yangi tushuncha yoki axborotlarni ma’lum bir izchillikda, mayda tugal bo‘laklarga bo‘lgan holda, bosqichma-bosqich bayon etish; 2. Mavzuga oid eng asosiy tushuncha va tayanch ma’lumotlarga urg‘u berish, ularni ajratib ko‘rsatish hamda yodda saqlab qolish bo‘yicha ko‘rsatmalar berish; 3. Yangi mavzu materiallarini mustahkamlashga qaratilgan amaliy mashq o‘qituvchi tomonidan namoyish qilinadi; 4. O‘qituvchi nazorati ostida o‘quvchilar tomonidan muhokamada ishtirok etadilar. Daftarga qayd etadilar. O‘quvchilar mashqlarni qanday bajarilishini va ketma-ketligini kuzatib boradilar Amaliy mashq bajaradilar Amaliy mashq bajaradilar Bajarilgan amaliy mashq natijalarini taqdimot Munozarali ma’ruza Aqliy xujum yoki pinbord Kichik guruhlarda ishlash Kichik guruhlarda ishlash Kichik guruhlarda ishlash Bahsmunozara Bahs- bajarilgan yangi materialni mustahkamlashga qaratilgan amaliy mashq; 5. O‘quvchilarning yangi materiallarni dastlabki o‘zlashtirish natijalarini nazorat qilish; 6. O‘zlashtirilgan bilimlarni takrorlash asosida yangi bilim va ko‘nikmalarni mustaqil mustahkamlash; O‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash maqsadida asosiy tushuncha va tayanch materiallardan tez-tez foydalanish va amalda qo‘llash qiladilar Asosiy tushuncha va tayanch meteriallarni amalda qo‘llash bo‘yicha misollar keltiradilar munozara Yakuniy Dars o‘quv maqsadlariga erishilganini, ya’ni o‘zlashtirilgan yangi bilim va ko‘nikmalarni baholash; Darsga yakun yasash va uyga vazifa berish. Baholash mezonlariga muvofiq birbirlarini baholaydilar Kichik guruhlarda ishlash O‘z-o‘zidan ravshanki, biz dasturini bajarish jarayonida ma’qul bo‘lgan metodlarni qo‘llashni bilishimiz kerak. O‘qituvchining metodlarni to‘g‘ri tanlay olishi uning metodik malakasining darajasini ko‘rsatib beradi. O‘qituvchi to‘g‘ri savol berish malakasiga ega bo‘lishi va savol-javob texnikasini egallagan bo‘lishi lozim. Bundan tashqari o‘qituvchi noan’anaviy metodlarni qo‘llaganda fikr-mulohazalarni umumlashtirishni va xulosalar chiqarishni bilishi hamda guruhni boshqarish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Modellashtirish modelining metodlarini qo‘llaganda o‘qituvchi o‘yin rejasini tuza olishi, vaziyat mazmunini va ishtirokchilarning vazifalarini ishlab chiqishni bilishi lozim. Darsning oltin qoidalari: * Darsda faol ishtirok etish; * O‘z fikrini to‘liq va ravon ifoda etish; * O‘zgalar fikrini xurmat qilish; * Vaqtdan unumli foydalanish; * Tartibli va intizomli bo‘lish. 56 Darsning borishi 1-bosqich: Tashkiliy qism. Dars boshlangandan keyin o‘qituvchi tinglovchilar bilan salomlashib, davomatni aniqlaydi. 2-bosqich:Uyga vazifani tekshirish. 3-bosqich: Refleksiya. Ehtiyojlarni aniqlash. Yangi mavzu bayonidan avval o‘quvchilarning ―Aqliy hujum‖ metodi yordamida fikrlar jamlanmasi olinadi. Bunda,yangi mavzudan (masalan, ―Soliqlar va ularning turlari‖mavzusida ―soliq‖, ―to‘lov‖ va b.) atamasining ma’no- mazmuni; 3-bosqich:Yangi mavzuning bayoni. 4-bosqich: Mustahkamlash. O‘quvchilar savollar va topshiriqlarga javob beradilar, test va masalalarni yechimini topadilar. 5-bosqich: Baholash. Savollar va topshiriqlar, test va masalalar natijalari tahlil qilinadi, baholanadi va o‘quvchilarga e’lon qilinadi. 6-bosqich: Dars yakuni. Dars yakuni savol-javob ―Charxpalak‖ mashqi individual olib boriladi. Mustaqil bajarish uchun uyga vazifa va topshiriqlar beriladi. Nazorat savollari 1. ―Ta’lim jarayonini loyihalash‖ deganda nimani tushunasiz? 2. Ta’lim jarayonining loyihalash bosqichlarini bilasizmi? Ular qanday tartibda berilgan? 3. Ta’lim jarayonini loyihalashda qanday tamoyillar ustuvor sanaladi? 4. O‘qituvchi darsning loyihasini ishlab chiqishda qaysi ketma-ketlikda topshiriqlarni amalga oshirishi kerak? 5. Umumta’lim maktablarda darsning olib borish bosqichlarining kanday ketma-ketlikda olib borishi kerak?