O‘QUV TARBIYA JARAYONINI USLUBIY JIHATDAN BOSHQARISH Reja: 1.Oliy o‘quv yurtida ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarishning metodik va huquqiy asoslari. 2.Menejment axborot tizimlarini tashkil etish xususiyatlari va ularni rivojlantirish. 3.Mustaqil ishlashni tashkil etish hamda unga rahbarlik qilish metodikasi. 4.Oliy ta’lim tizimida menejerlarni o‘qitib-o‘rgatishni tashkil etish. Tayanch iboralar va tushunchalar: ta’lim sifati, mutaxassisliklar klassifikatori, motivatsiya, rag‘batlantirish, o‘quv tarbiyaviy jarayon, mustaqil ta’lim, ta’limda nazorat, monitoring Darsning maqsadi: oliy o‘quv yurtining boshqaruvida uslubiy va huquqiy tomonlarini asoslab berish, respublikada yangi mutaxassisliklarni ochish mexanizmini ko‘rsatib berish, asosiy o‘quv tarbiyaviy komponentlarini ochib berish, bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida motivatsiyaning va mustaqil ta’limning o‘rni va ahamiyatini tushuntirib berish, oliy ta’lim tizimida zamonaviy nazorat shakllarini tahlil qilish. 1.Oliy o‘quv yurtida ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarishning metodik va huquqiy asoslari. Hozirgi davrda ta’limning sifati oliy o‘quv yurtining raqobatbardoshlik darajasini belgilovchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Oliy o‘quv yurti professor-o‘qituvchilar tarkibi o‘quv ishining samaradorligi o‘qituvchilarning metodik mahorati darajasiga bevosita bog‘liq, shu bois metodik ishi – o‘quv jarayonining muhim qismi. Oliy o‘quv yurtida metodik ish O‘quv va Uslubiy kengashlarning ish rejalariga muvofiq tashkil etiladi va amalga oshiriladi hamda bir yilga rejalashtiriladi. O‘quv-metodik ish professor-o‘qituvchilar tarkibining metodik tayyorgarlik sifatini oshirishni, metodik qo‘llanmalar va boshqa metodik materiallarni tayyorlashni nazarda tutadi. Oliy o‘quv yurti Uslubiy kengashining majlislarida o‘quv fanlari tuzilishi va mazmunini, fanlarning dasturlarini, o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasini takomillashtirish masalalari, o‘qituvchilarning metodik Олий ўқув юртида методик ишнинг асосий мақсадлари: талабаларга таълим ва тарбия бериш методикаларини мунтазам равишда такомиллаштириш ўқитувчиларнинг педагогик маҳоратини ошириш ўқув жараёнини ташкиллаштиришнинг янги самарали методларини ишлаб чиқиш талабаларга таълим ва тарбия бериш илғор тажрибасини умумлаштириш ва амалга жорий этиш mahoratini oshirish, tajriba almashish masalalari, talabalarga ta’lim va tarbiya berish sifatini yaxshilash yo‘llari va hokazolar muhokama qilinadi. Oliy o‘quv yurti metodik ish bo‘limining asosiy vazifalari talabalar, aspirantlar, stajyorlar va o‘qituvchilarni zarur o‘quv-metodik materiallari bilan ta’minlash, tematik ko‘rgazmalar tashkil etish, tashqi tashkilotlar, ta’limni boshqarish organlari bilan o‘zaro munosabatlarga kirishishdan iborat. Методик ишнинг асосий шакллари ва турлари қуйидагилардир: ўқув-методик йиғилишлар, илмий- методик конференциялар ва семинарлар олий ўқув юрти Услубий кенгашининг йиғилишлари, кафедралар методик бўлимларининг мажлислари педагогик экспериментлар ўтказиш ва уларнинг натижаларини таълим- тарбия жараёнига татбиқ этиш Amaliyot metodikaning rivojlanish yo‘nalishlari, shakllari va usullari bo‘lg‘usi mutaxassislarni tayyorlash sifatini ko‘p jihatdan belgilashini ko‘rsatadi. 2.Menejment axborot tizimlarini tashkil etish xususiyatlari va ularni rivojlantirish. Zamonaviy ta’lim tizimining xususiyatlaridan biri bilimlarni saralash, jamg‘arish, tizimlashtirish va uzatish jarayonida yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish hisoblanadi. Axborotlashtirish ta’lim tizimiga ikki tomonlama ta’sir ko‘rsatishni nazarda tutadi. Bir tomondan, bu ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishga nisbatan butunlay yangicha yondashuvlar. Ular: mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun yangi texnologik muhitni ishlab chiqish; o‘quv jarayonida professional dasturiy ta’minotni qo‘llash; yangi ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi. O‘z-o‘zidan ravshanki, bunday tub o‘zgarishlar ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish xarajatlarini o‘zgartirishni va o‘qituvchilar mehnatiga haq to‘lash yangi iqtisodiy mexanizmini shakllantirishni talab qiladi. Boshqa tomondan, bu ta’limda yangi axborot texnologiyalarini qabul qilishga tayyorlik, chunki ular inson ular bilan ishlashga qay darajada tayyor bo‘lsa, shu darajada samaralidir. Ta’lim sohasiga axborot texnologiyalarini joriy etish asosan quyidagi yangi imkoniyatlarni beradi: zaruriy o‘quv va ilmiy axborotni izlash vaqtining qisqarishi ўқув-методик материалларни ишлаб чиқиш ва янгилаш, ўқув жараёнининг моддий-техника таъминоти методик машғулотлар ўқув машғулотлари устидан назорат олиб бориш va ulardan foydalanish imkoniyati; yangi o‘quv va uslubiy adabiyotlarni ishlab chiqishga o‘qituvchilar vaqtining qisqarishi hisobiga yangilash jarayonining jadallashuvi; ta’lim oluvchilarda individual mustaqil ishlash uchun qo‘shimcha vaqt paydo bo‘lishi. Ta’limda axborot texnologiyalarini qo‘llash ta’lim tizimini o‘zgartirish va ta’lim jarayonining sifatini oshirish vazifalarini hal qilish imkoniyatini beradi. Ta’lim jarayoniga telekommunikatsiya vositalarini joriy etish mazkur jarayonga chet el universitetlarining o‘qituvchilarini jalb qilish, videokonferensiyalar o‘tkazish, xalqaro ta’lim loyihalarini qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash imkoniyatini beradi. Bugungi kunda Internet axborotni saqlash va qidirish, yer yuzining narigi burchagidagi hamkasblar bilan xat yozishish, virtual forum va konferensiyalarda ishtirok etish imkonini beruvchi qudratli tizimgina emas, balki alohida dunyodir. Ayrimlar uchun Internet yashash uslubiga aylangan. Har qanday ilmiy tadqiqot faoliyati jahon fani va texnikasining o‘rganilayotgan sohadagi eng so‘nggi yutuqlarini aks ettiruvchi ko‘p sonli maxsus adabiyotlarni topish va o‘rganishni talab etadi. Internet dunyoning deyarli har qanday kutubxonasidan foydalanish imkoniyatini ta’minlab, global “kutubxona” vazifasini bajaradi. Internet tarmog‘ining yana bir afzalligi – muayyan mavzu bo‘yicha ilmiy konferensiyalarning kalendar ro‘yxatlari bilan tanishish imkoniyati. Aniq elektron adresni olgach, konferensiya dasturini aniqlash va ma’ruza tezislarini yuborish mumkin. Axborot texnologiyalari yangi bilimlarni yaratmoqda. Yangi bilimlar, o‘z navbatida, yangi axborot texnologiyalari yaratilishiga sabab bo‘layotir. Yosh avlod amalga joriy etilayotgan axborot texnologiyalarining afzalliklarini yaxshi anglaydi. Ayni shu sababli zamonaviy talablar ta’limning odatdagi strategiyasini qayta ko‘rishni taqozo etadi. 3.Mustaqil ishlashni tashkil etish hamda unga rahbarlik qilish metodikasi. Hozirgi sharoitda insonning ijodiy iqtidori va mustaqil nostandart faoliyati jamiyat rivojlanishining asosiy resursiga aylanmoqda. Ayni shu sababli oliy maktab oldida jamiyatimizning progressiv ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga qodir mutaxassislarni tayyorlash vazifasi turibdi. Bu vazifani hal qilish uchun talabalarning bilish faoliyatini yanada faollashtirish lozim. Mustaqil ishlash o‘quv jarayonining muhim elementlaridan biri hisoblanadi. Mazkur jarayon bilim, uquv va ko‘nikmalarning, ilmiy va texnikaviy vazifalarni yechish qobiliyatining shakllanishiga imkoniyat yaratadi. Shu tufayli ham talaba mustaqil ishlashini rejalashtirish va tashkillashtirish oliy o‘quv yurtida talabaga ta’lim berishning muhim vazifasi hisoblanadi. Talabaning mustaqil ishi samarali bo‘lishi uchun quyidagi shartlarni bajarish talab etiladi: 1. auditoriya ishi va mustaqil ish hajmlarining to‘g‘ri uyg‘unligini ta’minlash; 2. talabaning auditoriyadagi va auditoriyadan tashqaridagi ishini metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil etish, talabalar mustaqil ishlash zarurligini to‘g‘ri tushunishi; 3. zarur metodik materiallar bilan ta’minlash; 4. mustaqil ishlash jarayoni ustidan nazorat va talabani mazkur ishni sifatli bajarishga rag‘batlantirish. Mustaqil o‘qib-o‘rganish uchun asos bo‘lib kafedra mudiri tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan talabaning individual rejasi xizmat qiladi. Kafedralar va professor-o‘qituvchilar tarkibining vazifasi talabalarning mustaqil ishiga metodik rahbarlikni amalga oshirishdan iborat. Kafedralar o‘quv fanlarining barcha bo‘limlari bo‘yicha dastur talablarini belgilaydi. Ular mazkur fandan dars soatlari hajmini hisobga olib mustaqil ish uchun topshiriqlarni ishlab chiqadi, majburiy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxatini tuzadi; metodik kabinetlar ishini tashkil etadi. Talabalarning mustaqil ishiga o‘qituvchining metodik rahbarligi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 5. mustaqil ishni mazmun jihatidan yo‘lga solish; 6. gruppaviy va individual maslahatlar berish orqali izchil yordam ko‘rsatish; 7. talabalar dastur materialini o‘zlashtirishi sifatini tekshirish. Oliy o‘quv yurti o‘rganilayotgan hodisalar va fanlarni baholash va tahlil qilish uchun qiziqtirayotgan mavzu bo‘yicha o‘z bilimlarini mustaqil chuqurlashtirish uchun yetarli bo‘lgan kuchli metodik yondashuvni beradi. 4.Oliy ta’lim tizimida menejerlarni o‘qitib-o‘rgatishni tashkil etish. Hozirgi zamon fanida boshqaruv mutaxassislarini kasbiy tayyorlash muammolariga jiddiy e’tibor beriladi. Samarali boshqaruvning ahamiyati bu sohaga eng yangi ilmiy ma’lumotlar, shu jumladan psixologik tadqiqotlarning natijalari jalb qilinishiga sabab bo‘layotir. Trening menejerlar bilim, uquv va ko‘nikmalari hajminigina emas, balki shaxsning mo‘ljallari va motivatsion munosabatlarini ham o‘zgartirish imkoniyatini berishi treningni talabalarni tayyorlashning odatdagi usullaridan farqlash uchun imkoniyat yaratadi va undan foydalanish ko‘lamini kengaytiradi. Metodik vositalarning rang-barangligi treningda real vaziyatga mumkin qadar yaqinlashish imkoniyatini beradi. Trening ishtirokchilari muhitni yaratish borasidagi tajribaga qo‘shilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Menejmentda treningning umumiy maqsadi menejer o‘z tashkiloti, tashkilot ishlab chiqarayotgan mahsulot va bu sohadagi boshqaruvchi sifatidagi o‘zining obrazini qabul qilishiga erishishdir. Trening dasturlari orasida menejerlarda samarali munosabatlar ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan dastur alohida o‘rin egallaydi. Mazkur dasturda treningning munozaralar, qisqa ma’ruzalar, rolli o‘yinlar kabi texnikalari qo‘llaniladi. Jahonda M.Fortingning ijtimoiy-psixologik trening metodikasi nazariy va amaliy jihatdan rivojlantirilgan. Ushbu metodika zamirida quyidagi vazifalarni yechish orqali kasbiy mahoratni oshirish yotadi: 8. shaxs, guruh psixologiyasi sohasida bilimlarni o‘zlashtirish; 9. samarali munosabatlar uquv va ko‘nikmalarini shakllantirish; 10. o‘ziga, boshqa odamlarga, ularning o‘zaro munosabatlariga to‘g‘ri baho berish qobiliyatini rivojlantirish; 11. shaxs munosabatlari tizimiga tuzatish kiritish va uni rivojlantirish. Menejerlarni kasbiy tayyorlash manfaatlarida amalga oshiriladigan trening dasturlarining navbatdagi guruhini intellektual trening dasturlari tashkil etadi. Ularga kreativlik, qarorlar qabul qilish, strategik fikrlash treninglari kiradi. Komandani shakllantirish treningi samarali ishlaydigan boshqaruv guruhlarini tashkil etishni nazarda tutadi. AQSh, G‘arbiy Yevropada keng tarqalgan sotuvlar treningining maqsadi tashkilot ishlab chiqarilayotgan mahsulotni ilgari surish jarayonlarini boshqarishdir. Sotuvlar treningining asosiy vazifalariga o‘zini o‘zi targ‘ib qilish, mahsulotni tanishtirish ko‘nikmalarini shakllantirish, iste’molchining ehtiyojlarini hisobga olish kiradi. Shunday qilib, trening ko‘p funksiyali metod sifatida, turli daraja menejerlarning kasbiy mahorati va shaxsiy ko‘nikmalarini oshirishning samarali vositasi hisoblanadi. Nazorat uchun savollar: 1.OTMda ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarishning metodik asoslariga nima kiradi? 2.Mustaqil ish mazmuni va ahamiyatini aytib bering. 3.Mustaqil ishlarining qaysi turlari bakalavr bosqichida bajariladi? 4.Trening nima? 5.Ta’lim tizimi muassasasida o‘quv tarbiya jarayonini boshqarishda huquqiy va uslubiy asoslari. 6.Ta’lim tizimi yo‘nalishi va mutaxassisliklari klassifikatori. 7.OTMda yangi mutaxassisliklarni ochish va tayyorlashni tashkil etish. 8.Ta’lim jarayonini boshqarishda axborot texnologiyalaridan foydalanish xususiyatlari.