O‘QUVCHILAR FAOLIYATINI FAOLLASHTIRISH VA JADALLASHTIRISH ASOSIDAGI TA’LIM TEXNOLOGIYALAR

Yuklangan vaqt

2024-07-22

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

28,0 KB


O‘QUVCHILAR FAOLIYATINI FAOLLASHTIRISH VA JADALLASHTIRISH ASOSIDAGI TA’LIM TEXNOLOGIYALAR Reja: 1. O’yin texnologiyalari va ularning o’ziga hosliklari. 2. O’rgatuvchi, nazorat qiluvchi, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi, fanga oid, rolli, ishbop va boshqalar. 3. Muammoli ta’lim va uning o’ziga hosliklari. 4. Muvaffaqiyatli holatlar yaratish texnologiyasi. I. O‘zbekistonda Kadrlar tayyorlas milliy dasturi asosida jamiyatning potentsial imkoniyatlarini yuzaga chiqaris, kucli intellektual va ma‘naviy salohiyatni sakllantiris jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Fuqarolik jamyatini barpo etis kontseptsiyasi bevosita ta‘lim-tarbiya tizimini rivojlantirish, yangi texnologiyalarni loihalash va pedagogik amaliyotga tatbiq etis bilan uzviy bog‘liqdir. Respublikamiz Prezidenti Oliy Majlisning XIV sessiyasida “yangi darsliklarni, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘z vaqtida islab chiqis va joriy etisni ta‘minlasni nazorat ostiga olis zarur”ligini alohida ta‘kidladilar. Bugun olimlar va o‘qituvcilar ilg‘or pedadogik texnologiyalarni ishlab chiqisga astoydil kirishishlari shart va ular bu ishga ma‘suldirlar. Bu sohaga yaqin xorijiy davlatlar ham e‘tibor kuchaytirilmoqda. Quyida rossiyalik olimlar tomonidan taklif etilgan yangi pedagogik texnologiya loyihalari bilan tanishamiz. O‘QUVCHILAR FAOLIYATINI FAOLLASHTIRISH VA JADALLASHTIRISH ASOSIDAGI TA’LIM TEXNOLOGIYALAR Reja: 1. O’yin texnologiyalari va ularning o’ziga hosliklari. 2. O’rgatuvchi, nazorat qiluvchi, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi, fanga oid, rolli, ishbop va boshqalar. 3. Muammoli ta’lim va uning o’ziga hosliklari. 4. Muvaffaqiyatli holatlar yaratish texnologiyasi. I. O‘zbekistonda Kadrlar tayyorlas milliy dasturi asosida jamiyatning potentsial imkoniyatlarini yuzaga chiqaris, kucli intellektual va ma‘naviy salohiyatni sakllantiris jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Fuqarolik jamyatini barpo etis kontseptsiyasi bevosita ta‘lim-tarbiya tizimini rivojlantirish, yangi texnologiyalarni loihalash va pedagogik amaliyotga tatbiq etis bilan uzviy bog‘liqdir. Respublikamiz Prezidenti Oliy Majlisning XIV sessiyasida “yangi darsliklarni, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘z vaqtida islab chiqis va joriy etisni ta‘minlasni nazorat ostiga olis zarur”ligini alohida ta‘kidladilar. Bugun olimlar va o‘qituvcilar ilg‘or pedadogik texnologiyalarni ishlab chiqisga astoydil kirishishlari shart va ular bu ishga ma‘suldirlar. Bu sohaga yaqin xorijiy davlatlar ham e‘tibor kuchaytirilmoqda. Quyida rossiyalik olimlar tomonidan taklif etilgan yangi pedagogik texnologiya loyihalari bilan tanishamiz. 1. Aksiomatik yondasuv. Bu yondasuv asosida yotuvchi asosiy g‘oya: pedagogik texnologiyalarni loyihalash va yaratish didaktik aksiomalar tizimi talablariga tayanishi kerak. Olimlarning fikrica, pedagogika fani azal-azaldan aksiomalardan foydalanib keladi. Ma‘lumki, isbot talab qilinmaydigan holat aksioma deyiladi. Bunday holatlarni pedagogik jarayonda ko‘plab uchratis mumkin: sinf-dars tizimi, 45 minutlik dars, mavzuli reja va bosqa. Keyingi yillarda biz ta‘lim fazosini standartlastirish jarayonining guvohi bo‘lyapmiz. Bu is ancha murakkab va bajaruvchilar uchun kutilmaydigan holat bo‘ldi. Ta‘lim standartlarining yuzaga kelisi mavjud vaziyatni birmunca qiyinlastirib yubordi, chunki standartning shartsiz bajarilisini kafolatlaydigan va pedagogik amaliyotga joriy etadigan texnologiyalar ishlab chiqilmagan edi. Har bir o‘quvchi (talaba) ta‘lim standarti darajasiga erishishi uchun o‘quv yurtlaridagi mavjud an‘anaviy metodikalar o‘rniga yangi pedagogik qurollar zarur bo‘ladi. O‘quv jarayoni loyihasini texnologiya darajasiga chiqaris va bu loyihaning joriy eitilishi o‘quvchini yuqori malakali mutaxassisga aylantirish bilan birgalikda o‘rganuvchhining mavqeini ham kucaytiradi va ijodiy hamkorlikning yangi ufqlarini ochadi. Endi o‘qituvchi loyiha muallifi bo‘lib oladi, bu esa yangi vazifadir. Muallif aksiomalar tizimini uch guruhga ajratadi. Birinchisi – pedagogik texnologiyalarni bir butun ta‘limmiy kenglikka qo‘shish aksiomalari, ikkinchisi – o‘quv jarayonini modellashtirish aksiomalari, uchinchisi – o‘quv jarayonini me‘yorlash aksiomalari. O‘z navbatida ularning har biri o‘ziga uchtadan aksiomalarni birlastiradi. Birinchisi (A1) – pedagogik texnologiyaning ta‘lim makoniga talab qo‘yish aksiomasi; A2 – pedagogik texnologiyaning “o‘qituvchi” tizimiga moslik aksiomasi; A3 – pedagogik texnologiyaning predmet metodikasi tizimiga nisbatan universallik aksiomiyasi. Ikkinchi guruhga (A4) pedagogik texnoogiya asosini taskil etuvchi o‘quv jarayoni modelini loyihalash aksiomasi kiritiladi. Bu axborotli model quyidagi parametrli topshiriqlar yordamida tavsiflanadi: 1. Aksiomatik yondasuv. Bu yondasuv asosida yotuvchi asosiy g‘oya: pedagogik texnologiyalarni loyihalash va yaratish didaktik aksiomalar tizimi talablariga tayanishi kerak. Olimlarning fikrica, pedagogika fani azal-azaldan aksiomalardan foydalanib keladi. Ma‘lumki, isbot talab qilinmaydigan holat aksioma deyiladi. Bunday holatlarni pedagogik jarayonda ko‘plab uchratis mumkin: sinf-dars tizimi, 45 minutlik dars, mavzuli reja va bosqa. Keyingi yillarda biz ta‘lim fazosini standartlastirish jarayonining guvohi bo‘lyapmiz. Bu is ancha murakkab va bajaruvchilar uchun kutilmaydigan holat bo‘ldi. Ta‘lim standartlarining yuzaga kelisi mavjud vaziyatni birmunca qiyinlastirib yubordi, chunki standartning shartsiz bajarilisini kafolatlaydigan va pedagogik amaliyotga joriy etadigan texnologiyalar ishlab chiqilmagan edi. Har bir o‘quvchi (talaba) ta‘lim standarti darajasiga erishishi uchun o‘quv yurtlaridagi mavjud an‘anaviy metodikalar o‘rniga yangi pedagogik qurollar zarur bo‘ladi. O‘quv jarayoni loyihasini texnologiya darajasiga chiqaris va bu loyihaning joriy eitilishi o‘quvchini yuqori malakali mutaxassisga aylantirish bilan birgalikda o‘rganuvchhining mavqeini ham kucaytiradi va ijodiy hamkorlikning yangi ufqlarini ochadi. Endi o‘qituvchi loyiha muallifi bo‘lib oladi, bu esa yangi vazifadir. Muallif aksiomalar tizimini uch guruhga ajratadi. Birinchisi – pedagogik texnologiyalarni bir butun ta‘limmiy kenglikka qo‘shish aksiomalari, ikkinchisi – o‘quv jarayonini modellashtirish aksiomalari, uchinchisi – o‘quv jarayonini me‘yorlash aksiomalari. O‘z navbatida ularning har biri o‘ziga uchtadan aksiomalarni birlastiradi. Birinchisi (A1) – pedagogik texnologiyaning ta‘lim makoniga talab qo‘yish aksiomasi; A2 – pedagogik texnologiyaning “o‘qituvchi” tizimiga moslik aksiomasi; A3 – pedagogik texnologiyaning predmet metodikasi tizimiga nisbatan universallik aksiomiyasi. Ikkinchi guruhga (A4) pedagogik texnoogiya asosini taskil etuvchi o‘quv jarayoni modelini loyihalash aksiomasi kiritiladi. Bu axborotli model quyidagi parametrli topshiriqlar yordamida tavsiflanadi: 1 - parametr (maqsadga joizlik) o‘quv-tarbiyaviy jarayonning umumiy maqsad va yo‘nalisini mikromaqsadlar tizimi ko‘rinisida ifoda etadi. 2 - parametr (tasxis) mikromaqsadlarga erishish yoki erishmaslik dalili to‘g‘risida bosqaruv axborotlarni mujassamlastiradi. 3 - parametr (miqdorli o‘lcov) o‘quvcilarning mustaqil faoliyati xususiyatlari, xarakteri va hajmi haqida tasxisning muvaffaqiyatli o‘tisini kafolatlas uchun yetarli bo‘lgan mazmunli va sonli axborotlar beradi. 4 - parametr (mantiqiy tuzilma) – bu o‘qituvchining metodik fikrlarini o‘quv jarayonining yaxlit va mantiqan ko‘rsatmali iodeliga aylantiris bosqichini e‘tiborga oladi va o‘qituvchi mahoratining yuksak jarajasini belgilab beradi. Bu faoliyat shuncalik o‘quv jarayonining mantiqiy tuzilmasi fotografiyasi emas, balki maxsus shakllangan ischi maydon bo‘lib, unda barca elementlar texnologik qonuniyatlar asosida ifodalanadi va ma‘lum muolajalar yordamida yetarlicha muqobillashtiriladi. 5 - peremetr (tuzatish) pedagogik yaroqsizlik, ya‘ni tashxisdan o‘tmagan o‘quvcilar haqida va tuzatisning metodik yo‘llari to‘g‘risidagi axborotlarni tasvirlaydi. Suningdek, ikkinci guruhga (A5) o‘quv jarayoni modelining tashkil etuvchi ko‘rsatgichlari tizimi yaxlitligi va takrorlanuvchanligi aksiomasi ham kiritiladi. O‘quv jarayonini texnologiyalashtirish ob‘ekti har qanday predmetning o‘quv mavzusi bo‘lib qolisi kerak, uning hajmi esa qat‘iyanligi bilan ajralib turadi: – 6-8 dars, maksimum – 22-24 dars. Ana su mavzu loyihasida bo‘lajak o‘quv jarayoni yuqori nomlangan beshta parametr yordamida yaxlit beriladi va aynan shu o‘quv mavzusi har qaysi predmet bo‘yica o‘quv jarayonini loyihalashga imkon beradigan bir xildagi muolajalar ko‘rinishida texnologiyalashtirish va loyihalasning takrorlanuvchanligini ta‘minlaydi. Ikkinchi guruh tarkibiga kiradigan yana bir aksioma (A6) – bu o‘quv jarayonining axborttli modelini texnologiyalashtirishdir. V.M.Monaxov tajribasida bir mavzu doirasida beshta parametrlarni o‘zida mujassamlastirgan o‘quv jarayoni loyihashining texnologik xaritalari yaralitgan. Texnologiya o‘qituvchini loyhalash muolajalari tizimi bilan qurollantirsa, texnologik xaritalar o‘quv mavzusi bo‘yicha o‘quv jarayoni loyihashining pasporti sifatida kerak bo‘ladi. 1 - parametr (maqsadga joizlik) o‘quv-tarbiyaviy jarayonning umumiy maqsad va yo‘nalisini mikromaqsadlar tizimi ko‘rinisida ifoda etadi. 2 - parametr (tasxis) mikromaqsadlarga erishish yoki erishmaslik dalili to‘g‘risida bosqaruv axborotlarni mujassamlastiradi. 3 - parametr (miqdorli o‘lcov) o‘quvcilarning mustaqil faoliyati xususiyatlari, xarakteri va hajmi haqida tasxisning muvaffaqiyatli o‘tisini kafolatlas uchun yetarli bo‘lgan mazmunli va sonli axborotlar beradi. 4 - parametr (mantiqiy tuzilma) – bu o‘qituvchining metodik fikrlarini o‘quv jarayonining yaxlit va mantiqan ko‘rsatmali iodeliga aylantiris bosqichini e‘tiborga oladi va o‘qituvchi mahoratining yuksak jarajasini belgilab beradi. Bu faoliyat shuncalik o‘quv jarayonining mantiqiy tuzilmasi fotografiyasi emas, balki maxsus shakllangan ischi maydon bo‘lib, unda barca elementlar texnologik qonuniyatlar asosida ifodalanadi va ma‘lum muolajalar yordamida yetarlicha muqobillashtiriladi. 5 - peremetr (tuzatish) pedagogik yaroqsizlik, ya‘ni tashxisdan o‘tmagan o‘quvcilar haqida va tuzatisning metodik yo‘llari to‘g‘risidagi axborotlarni tasvirlaydi. Suningdek, ikkinci guruhga (A5) o‘quv jarayoni modelining tashkil etuvchi ko‘rsatgichlari tizimi yaxlitligi va takrorlanuvchanligi aksiomasi ham kiritiladi. O‘quv jarayonini texnologiyalashtirish ob‘ekti har qanday predmetning o‘quv mavzusi bo‘lib qolisi kerak, uning hajmi esa qat‘iyanligi bilan ajralib turadi: – 6-8 dars, maksimum – 22-24 dars. Ana su mavzu loyihasida bo‘lajak o‘quv jarayoni yuqori nomlangan beshta parametr yordamida yaxlit beriladi va aynan shu o‘quv mavzusi har qaysi predmet bo‘yica o‘quv jarayonini loyihalashga imkon beradigan bir xildagi muolajalar ko‘rinishida texnologiyalashtirish va loyihalasning takrorlanuvchanligini ta‘minlaydi. Ikkinchi guruh tarkibiga kiradigan yana bir aksioma (A6) – bu o‘quv jarayonining axborttli modelini texnologiyalashtirishdir. V.M.Monaxov tajribasida bir mavzu doirasida beshta parametrlarni o‘zida mujassamlastirgan o‘quv jarayoni loyihashining texnologik xaritalari yaralitgan. Texnologiya o‘qituvchini loyhalash muolajalari tizimi bilan qurollantirsa, texnologik xaritalar o‘quv mavzusi bo‘yicha o‘quv jarayoni loyihashining pasporti sifatida kerak bo‘ladi. Muallif uchinchi guruh aksiomalarini (o‘quv jarayoni loyihasini me‘yorlas) pedagogik texnologiya mavjudligining asosiy mahsuloti sifatida tavsiflaydi. O‘qituvchining kasbiy faoliyatini texnologiyalahstirish aksiomalashtirish aksiomasi (A7) kasbiy faoliyatining quyidagi innovatsion komponentlariga tegishli: - o‘quv jarayoni loyihashining pedagogik g‘oyalarini butun bir o‘quv yili uchun o‘qituvchi tomonidan o‘z xususiy metodik tajribasiga, o‘quv dasturi mazmuniga va davlat ta‘lim standartlarini talablariga tayangan holda mikromaqsadlar ketma-ketligi ko‘rinisida ifodalash kasbiy ko‘nikmasi. Boshqaca qilib aytganda, bu – standart talablarini mikromaqsadlar tiliga o‘tkazishning texnologik muolajasidir, mikromaqsad esa o‘quvchilarning bilish va rivojlanish zinapoyasidir. Bu komponent bevosita an‘anaviy o‘quv mavzularini qaytadan tuzis bilan bog‘liqdir. - Texnologik xaritani loyihalash kasbiy ko‘nikmasi. Bu jarayon pedagogik mahorat cho‘qqisi hisoblanadi, sababi o‘qituvchi bo‘lajak o‘quv jarayonin oldinidan ko‘ra biladi, o‘z g‘oyalarini texnologik xaritada qoidali tarzda tasvirlaydi. Ta‘kidlas joizki, bu kasbiy ko‘nikma yetarlicha murakkab, ko‘p bosqichli, o‘z mohiyatiga ko‘ra integrativ bo‘lib o‘qtuvchidan yaxshi rivojlangan refleks qobiliyatni talab etadi; - darsning axborotli xaritasini konstruktsiyalas kasbiy ko‘nikmasi yoki bu xaritalar yig‘indisi har bir o‘quv mavzusi uchun bo‘lajak o‘quv jarayonining aniqlastirilgan loyihasi hisoblanadi; - ikki pedagogik ob‘ektni taqqoslash kasbiy ko‘nikmasi: texnologik xaritalar ko‘rinishidagi o‘quv jarayoni loyihasi va ma‘lum sinfda real o‘quv jarayoni natijalari bilan birgalikda darsning axborotli xaritalar tizimi. Taqqoslashni aniq ko‘rsatkiclar va texnologik muolajalar bo‘yica o‘tkazis kerak. Qiyoslas muolajalari asosida tasxishlas natijasiga ko‘ra mazkur sinfda o‘quv-tarbiyaviy faoliyat rivojini qayd etuvchi maxsus monitoring yotadi. O‘quv jarayoni loyihasini me‘yorlas aksiomasining (A8) mohiyati quyidagilardan iborat: o‘quv jarayoni loyihasi texnologik xarita tarzda tayyor bo‘lgach, bevosita zaruriy hisoblar amalga osirilishi kerak: o‘quv vaqti, didaktik axborotlar hajmi, uni o‘zlashtirish tezligi, su o‘quv mavzusi chegarasida o‘quvchilarni rivojlantirishning metodik dasturiga ajratiladigan vaqt va bosqa. Muallif uchinchi guruh aksiomalarini (o‘quv jarayoni loyihasini me‘yorlas) pedagogik texnologiya mavjudligining asosiy mahsuloti sifatida tavsiflaydi. O‘qituvchining kasbiy faoliyatini texnologiyalahstirish aksiomalashtirish aksiomasi (A7) kasbiy faoliyatining quyidagi innovatsion komponentlariga tegishli: - o‘quv jarayoni loyihashining pedagogik g‘oyalarini butun bir o‘quv yili uchun o‘qituvchi tomonidan o‘z xususiy metodik tajribasiga, o‘quv dasturi mazmuniga va davlat ta‘lim standartlarini talablariga tayangan holda mikromaqsadlar ketma-ketligi ko‘rinisida ifodalash kasbiy ko‘nikmasi. Boshqaca qilib aytganda, bu – standart talablarini mikromaqsadlar tiliga o‘tkazishning texnologik muolajasidir, mikromaqsad esa o‘quvchilarning bilish va rivojlanish zinapoyasidir. Bu komponent bevosita an‘anaviy o‘quv mavzularini qaytadan tuzis bilan bog‘liqdir. - Texnologik xaritani loyihalash kasbiy ko‘nikmasi. Bu jarayon pedagogik mahorat cho‘qqisi hisoblanadi, sababi o‘qituvchi bo‘lajak o‘quv jarayonin oldinidan ko‘ra biladi, o‘z g‘oyalarini texnologik xaritada qoidali tarzda tasvirlaydi. Ta‘kidlas joizki, bu kasbiy ko‘nikma yetarlicha murakkab, ko‘p bosqichli, o‘z mohiyatiga ko‘ra integrativ bo‘lib o‘qtuvchidan yaxshi rivojlangan refleks qobiliyatni talab etadi; - darsning axborotli xaritasini konstruktsiyalas kasbiy ko‘nikmasi yoki bu xaritalar yig‘indisi har bir o‘quv mavzusi uchun bo‘lajak o‘quv jarayonining aniqlastirilgan loyihasi hisoblanadi; - ikki pedagogik ob‘ektni taqqoslash kasbiy ko‘nikmasi: texnologik xaritalar ko‘rinishidagi o‘quv jarayoni loyihasi va ma‘lum sinfda real o‘quv jarayoni natijalari bilan birgalikda darsning axborotli xaritalar tizimi. Taqqoslashni aniq ko‘rsatkiclar va texnologik muolajalar bo‘yica o‘tkazis kerak. Qiyoslas muolajalari asosida tasxishlas natijasiga ko‘ra mazkur sinfda o‘quv-tarbiyaviy faoliyat rivojini qayd etuvchi maxsus monitoring yotadi. O‘quv jarayoni loyihasini me‘yorlas aksiomasining (A8) mohiyati quyidagilardan iborat: o‘quv jarayoni loyihasi texnologik xarita tarzda tayyor bo‘lgach, bevosita zaruriy hisoblar amalga osirilishi kerak: o‘quv vaqti, didaktik axborotlar hajmi, uni o‘zlashtirish tezligi, su o‘quv mavzusi chegarasida o‘quvchilarni rivojlantirishning metodik dasturiga ajratiladigan vaqt va bosqa. Nihoyat, ucinci guruhning so‘nggi aksiomasi shunday ifodalanadi: yakuniy natijani kafolatlaydigan pedagogik texnologiyaning maqbul islasi uhcun ishchi maydonni shakllantiris aksiomasi(A9). Har qanday pedagogik texnologiya bu aksioma talablarini bir vaqtning o‘zida o‘quvchilarning ham o‘quv, ham umumiy yuklamasi bo‘yicha qanoatlantirisi shart; darsning axborotli xaritasi ichida yos jihatidan o‘z guruhi doirasida o‘quvchilarni o‘quv-bilish faoliyatlarining asosiy turlari me‘yorini saqlash zarur. Bu bevosita psixologik-pedagogik va fizio-gigienik me‘yorlarini saqlashga ham tegislidir. Shunday qilib, B. M. Monaxov tomonidan taklif etilgan to‘qqizta didaktik aksiomalar bilan kitobxonlar tanish bo‘ldi. Olimning ta‘kidlasicha, bu aksiomalarni bajarish va ularga rioya qilish bevosita pedagogik texnologiyalarni loyihalahs va ta‘lim kengligiga asosli ravishda tatbiq etis imkonini tug‘diradi. II. Muammoli o‘qitishning didaktik tizimida birmunca to‘liq tadqiq qilingan taskil etuvchisi muammoli ta‘lim hisoblanadi. U o‘rganuvchilarning fikrlas faoliyatini birmuncha faollastirisga, ularda muammoning yecimiga yondashishini shakllantirisga va nihoyat – ijodiy tafakkurini rivojlantirisga samarali ta‘sir ko‘rsatdi. Bu ta‘sir intellektual qiyinlasuvning maxsus vaziyatlarini – muammoli vaziyatlar va ularning yechimlarini tuzis yecimlarini tuzis bilan ta‘minlanadi. Muammoli vaziyat o‘qitis jarayonida muhim motiv va hayajonli vosita sanaladi. Uning samarasi to‘g‘risida A. M. Matyuskin, M. I. Maxmutov, I. Ya. Lerner kabi yirik olimlar o‘z nazariyalarini yaratdilar. Muammoli-modulli o‘qitish texnologiyasi asosiy diqqat xatoliklarni izlab topis maqsadiga muvofiq tarzda tuzilgan maxsus vaziyatlar tizimi orqali o‘rganuvchhilarda tanqidiy fikrlashni shakllantiris jihatlariga qaratiladi. U o‘zida xatoliklarning uch asossiy guruhini birlastiradi: gneseologik, metodik va o‘quv. Gnoseologik xatolar bilishga oid xarakterdagi xatolar hisoblanib, bilimlar evolyutsiyasi jarayonida olimlar tomonidan yo‘l qo‘yiladi. Tadqiqotlarning ko‘rsatisicha, o‘quv jarayonida gnoseologik xatolardan foydalanis o‘quvchi (talaba)larda borliqni tanqidiy musohadalas, tahlil qilis va o‘z xatolarini to‘g‘rlash Nihoyat, ucinci guruhning so‘nggi aksiomasi shunday ifodalanadi: yakuniy natijani kafolatlaydigan pedagogik texnologiyaning maqbul islasi uhcun ishchi maydonni shakllantiris aksiomasi(A9). Har qanday pedagogik texnologiya bu aksioma talablarini bir vaqtning o‘zida o‘quvchilarning ham o‘quv, ham umumiy yuklamasi bo‘yicha qanoatlantirisi shart; darsning axborotli xaritasi ichida yos jihatidan o‘z guruhi doirasida o‘quvchilarni o‘quv-bilish faoliyatlarining asosiy turlari me‘yorini saqlash zarur. Bu bevosita psixologik-pedagogik va fizio-gigienik me‘yorlarini saqlashga ham tegislidir. Shunday qilib, B. M. Monaxov tomonidan taklif etilgan to‘qqizta didaktik aksiomalar bilan kitobxonlar tanish bo‘ldi. Olimning ta‘kidlasicha, bu aksiomalarni bajarish va ularga rioya qilish bevosita pedagogik texnologiyalarni loyihalahs va ta‘lim kengligiga asosli ravishda tatbiq etis imkonini tug‘diradi. II. Muammoli o‘qitishning didaktik tizimida birmunca to‘liq tadqiq qilingan taskil etuvchisi muammoli ta‘lim hisoblanadi. U o‘rganuvchilarning fikrlas faoliyatini birmuncha faollastirisga, ularda muammoning yecimiga yondashishini shakllantirisga va nihoyat – ijodiy tafakkurini rivojlantirisga samarali ta‘sir ko‘rsatdi. Bu ta‘sir intellektual qiyinlasuvning maxsus vaziyatlarini – muammoli vaziyatlar va ularning yechimlarini tuzis yecimlarini tuzis bilan ta‘minlanadi. Muammoli vaziyat o‘qitis jarayonida muhim motiv va hayajonli vosita sanaladi. Uning samarasi to‘g‘risida A. M. Matyuskin, M. I. Maxmutov, I. Ya. Lerner kabi yirik olimlar o‘z nazariyalarini yaratdilar. Muammoli-modulli o‘qitish texnologiyasi asosiy diqqat xatoliklarni izlab topis maqsadiga muvofiq tarzda tuzilgan maxsus vaziyatlar tizimi orqali o‘rganuvchhilarda tanqidiy fikrlashni shakllantiris jihatlariga qaratiladi. U o‘zida xatoliklarning uch asossiy guruhini birlastiradi: gneseologik, metodik va o‘quv. Gnoseologik xatolar bilishga oid xarakterdagi xatolar hisoblanib, bilimlar evolyutsiyasi jarayonida olimlar tomonidan yo‘l qo‘yiladi. Tadqiqotlarning ko‘rsatisicha, o‘quv jarayonida gnoseologik xatolardan foydalanis o‘quvchi (talaba)larda borliqni tanqidiy musohadalas, tahlil qilis va o‘z xatolarini to‘g‘rlash ko‘nikmalarini shakllantiradi, shuningdek, o‘quv predmeti va fanga bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartiradi: o‘rganilayotgan fan mazmuni o‘rganuvchilar oldida tayyor haqiqatlar yig‘indisi sifatida emas, balki g‘oyalar va odamlarning tarixiy dramasi tarzda, ijtimoiy maktab va yo‘nalislar kurasi tarzda, odat va yangilanis qarama-qarsiligi sifatida turadi. Metodik xatolar o‘quv xatolari bilan o‘zaro bog‘liq: o‘rganis xatolari ko‘p hollarda – o‘qitis xatolari natijasidir. O‘quv xatolari maxsus tasxislovci jadvallarda har bir muammoli modul uchun guruhlanadi va keyincalik kucli ta‘sir etuvci vositalar sifatida foydalaniladi. Agar an‘anviy o‘qitisda bilmaslikdan bilisga o‘tis standartli vaziyatlarni qo‘llas bilan cegaralansa, muammoli-modulli o‘qitisda o‘quvcining yaqindan rivojlanisi doirasi yangi bilimlarni yuzaki o‘zlastiris va noto‘g‘ri qo‘llasga olib keladigan tanqidiy vaziyatlar – xatolar sohasigaca kengaytiriladi. Bunday saroitda bilmaslikdan bilisga o‘tis sohasi o‘rganuvci uchun asosiy muammoga aylanmaydi, balki tabiiy zveno bo‘lib qoladi, ularning dolzarb rivojlanis mintaqasiga aylanadi. Muammoli-modulli o‘qitis texnologiyasining yetakci sifat belgisi – bu egiluvcanlik hisoblanadi. Zamonaviy yuqori texnoogiyali islab ciqarisda egiluvcan avtomatlastirilgan tizim muhim sanalgani kabi hozir ham, kelajakda ham pedagogik texnologiya samaradorligi ko‘p jihatdan uning ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy- iqtisodiy o‘zgaruvcan saroitga moslasa olis va zudlik bilan ta‘sir etis qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Egiluvcanlik tuzilmali, mazmunli va texnologik holda bo‘lisi mumkin. Tuzilmali egiluvcanlik qator holatlar bilan ta‘minlanadi: muammoli-modul tuzilmasining safarbarligi, muammoli-modulli dastur pog‘onaligi, egiluvcan jadval loyihasining mavjudligi va ko‘pazifali o‘quv xonalarining jihozlanganlik imkoniyatlari va bosqa. Mazmunli egiluvcanlik birinci navbatda ta‘lim mazmunini tabaqalastiris va integratsiyalas imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi. Bunday imkoniyatning o‘zi taklif etilayotgan texnologiyada o‘quv materialining blok va modulli printsip asosida saralas evaziga vujudga keladi. ko‘nikmalarini shakllantiradi, shuningdek, o‘quv predmeti va fanga bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartiradi: o‘rganilayotgan fan mazmuni o‘rganuvchilar oldida tayyor haqiqatlar yig‘indisi sifatida emas, balki g‘oyalar va odamlarning tarixiy dramasi tarzda, ijtimoiy maktab va yo‘nalislar kurasi tarzda, odat va yangilanis qarama-qarsiligi sifatida turadi. Metodik xatolar o‘quv xatolari bilan o‘zaro bog‘liq: o‘rganis xatolari ko‘p hollarda – o‘qitis xatolari natijasidir. O‘quv xatolari maxsus tasxislovci jadvallarda har bir muammoli modul uchun guruhlanadi va keyincalik kucli ta‘sir etuvci vositalar sifatida foydalaniladi. Agar an‘anviy o‘qitisda bilmaslikdan bilisga o‘tis standartli vaziyatlarni qo‘llas bilan cegaralansa, muammoli-modulli o‘qitisda o‘quvcining yaqindan rivojlanisi doirasi yangi bilimlarni yuzaki o‘zlastiris va noto‘g‘ri qo‘llasga olib keladigan tanqidiy vaziyatlar – xatolar sohasigaca kengaytiriladi. Bunday saroitda bilmaslikdan bilisga o‘tis sohasi o‘rganuvci uchun asosiy muammoga aylanmaydi, balki tabiiy zveno bo‘lib qoladi, ularning dolzarb rivojlanis mintaqasiga aylanadi. Muammoli-modulli o‘qitis texnologiyasining yetakci sifat belgisi – bu egiluvcanlik hisoblanadi. Zamonaviy yuqori texnoogiyali islab ciqarisda egiluvcan avtomatlastirilgan tizim muhim sanalgani kabi hozir ham, kelajakda ham pedagogik texnologiya samaradorligi ko‘p jihatdan uning ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy- iqtisodiy o‘zgaruvcan saroitga moslasa olis va zudlik bilan ta‘sir etis qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Egiluvcanlik tuzilmali, mazmunli va texnologik holda bo‘lisi mumkin. Tuzilmali egiluvcanlik qator holatlar bilan ta‘minlanadi: muammoli-modul tuzilmasining safarbarligi, muammoli-modulli dastur pog‘onaligi, egiluvcan jadval loyihasining mavjudligi va ko‘pazifali o‘quv xonalarining jihozlanganlik imkoniyatlari va bosqa. Mazmunli egiluvcanlik birinci navbatda ta‘lim mazmunini tabaqalastiris va integratsiyalas imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi. Bunday imkoniyatning o‘zi taklif etilayotgan texnologiyada o‘quv materialining blok va modulli printsip asosida saralas evaziga vujudga keladi. Texnologik egiluvcanlik muammoli-modulli ta‘lim jarayonining quyidagi jihati bilan ta‘minlanadi: o‘qitis metodlarining variantligi, nazorat va baholas tizimining egiluvcanligi, o‘quvcilarning o‘quv-bilis faoliyatini yakka tartibda taskil etis va bosqa. M. A. Cosanovning ta‘kidlasica, kasv maktablarida o‘qitis jarayonini muammoli-modulli asosga o‘tkazis quyidagilarga imkon beradi: - o‘quv materialining muammoli modullarini guruhlas yo‘li bilan kursni to‘liq, qisqargan va cuqurlastirilgan variantlarini islab ciqisni ta‘minlaydigan dialiktik birlikda integratsiyalas va tabaqalastirisni amalga osiris; - bilim darajasiga bog‘liq holda o‘quvci (talaba)larning u yoki bu muammoli- modulli dastur variantini mustaqil tanlasi va ularning dastur bo‘ylab individual siljis sur‘atini ta‘minlanisi; - muammoli modullardan pedagogik dasturli vositalarni yaratis uchun stsenariylar sifatida foydalanis; - o‘quvcilarning bilis faoliyatini bosqarisda o‘quvci isida maslahatci- koordinatsiyalovci vazifaga urg‘uni ko‘ciris; - o‘quv materialini bayon qilis tizligi va o‘zlastiris darajasiga putur yetkazmagan holda o‘qitis metodlari va sakllari majmuasiga moslik asosida kursni qisqartiris; Shu bilan birgalikda opponentlar tomonidan muammoli-modulli o‘qitisning qator kamciliklari ko‘rsatildi, ular: ta‘lim jarayonining bo‘laklarga bo‘linganligi, ya‘ni o‘quvcilarning mustaqil islari salmog‘i birmunca katta; o‘quv predmetining yaxlitligi va mantiqini inkor etis; o‘quvchi (talaba)larni tayyorlas torligi: o‘qitish kursining bog‘liq bo‘lmagan muammolar yoki masalalar seriyasiga qadar qisqarish; umumlasmaga ziyon yetkazadigan xususiy, aniq ko‘nikmalarnigina shakllantirishi; muammoli modullarni tayyorlash va masg‘ulotni o‘tkazisga tayyorgarlikning ko‘p mehnat talab qilishi. Sanab o‘tilgan kamciliklarning ko‘pligi modulli o‘qitish texnologiyasini o‘rnatis bosqicida birmunca aniq sezilsa-da, asta-sekinlik bilan dazmollanib boradi. Suni eslatis joizki, u yoki bu texnologiyani “toza” holda joriy etis mumkin emas. Texnologik egiluvcanlik muammoli-modulli ta‘lim jarayonining quyidagi jihati bilan ta‘minlanadi: o‘qitis metodlarining variantligi, nazorat va baholas tizimining egiluvcanligi, o‘quvcilarning o‘quv-bilis faoliyatini yakka tartibda taskil etis va bosqa. M. A. Cosanovning ta‘kidlasica, kasv maktablarida o‘qitis jarayonini muammoli-modulli asosga o‘tkazis quyidagilarga imkon beradi: - o‘quv materialining muammoli modullarini guruhlas yo‘li bilan kursni to‘liq, qisqargan va cuqurlastirilgan variantlarini islab ciqisni ta‘minlaydigan dialiktik birlikda integratsiyalas va tabaqalastirisni amalga osiris; - bilim darajasiga bog‘liq holda o‘quvci (talaba)larning u yoki bu muammoli- modulli dastur variantini mustaqil tanlasi va ularning dastur bo‘ylab individual siljis sur‘atini ta‘minlanisi; - muammoli modullardan pedagogik dasturli vositalarni yaratis uchun stsenariylar sifatida foydalanis; - o‘quvcilarning bilis faoliyatini bosqarisda o‘quvci isida maslahatci- koordinatsiyalovci vazifaga urg‘uni ko‘ciris; - o‘quv materialini bayon qilis tizligi va o‘zlastiris darajasiga putur yetkazmagan holda o‘qitis metodlari va sakllari majmuasiga moslik asosida kursni qisqartiris; Shu bilan birgalikda opponentlar tomonidan muammoli-modulli o‘qitisning qator kamciliklari ko‘rsatildi, ular: ta‘lim jarayonining bo‘laklarga bo‘linganligi, ya‘ni o‘quvcilarning mustaqil islari salmog‘i birmunca katta; o‘quv predmetining yaxlitligi va mantiqini inkor etis; o‘quvchi (talaba)larni tayyorlas torligi: o‘qitish kursining bog‘liq bo‘lmagan muammolar yoki masalalar seriyasiga qadar qisqarish; umumlasmaga ziyon yetkazadigan xususiy, aniq ko‘nikmalarnigina shakllantirishi; muammoli modullarni tayyorlash va masg‘ulotni o‘tkazisga tayyorgarlikning ko‘p mehnat talab qilishi. Sanab o‘tilgan kamciliklarning ko‘pligi modulli o‘qitish texnologiyasini o‘rnatis bosqicida birmunca aniq sezilsa-da, asta-sekinlik bilan dazmollanib boradi. Suni eslatis joizki, u yoki bu texnologiyani “toza” holda joriy etis mumkin emas. Xohlaymizmi yoki yo‘qmi, o‘quv jarayonini taskil etisning an‘anaviy yondasuviga va mavjud didaktik jarayonga tayanisga to‘g‘ri keladi. Ta‘lim mazmunini muammoli-modulli loyihalas quyidagi asosiy tayanclardan iborat bo‘ladi: - bilis faoliyatining fundamental metodlari doirasida kursni joy-joyiga qo‘yib tuzis. Misol uchun, matematika kursida bunday metodlarga matematik modellastiris, aksiomatik, koordinat, vektorli, mantiqiy metodlar kiradi; - tayanch muammoli modullarning mazmunini aniqlas. Saralashning muhim sarti bilis faoliyati metodlarining printsipli mazmuni hisoblanib, umummadaniy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu o‘qitisning tayanc mazmuniga oid quyidagi mezonlarni hisobga olisni taqozo etadi: - fundamental, uzviylik, uzluksizlik va ta‘limni insonparvarlastiris; - yechimi bilis faoliyati metodlarining mosini qo‘llasni talab etadigan yirik kasbiy-amaliy muammolarni turli guruh kasblarining o‘ziga xosligini hisobga olib ajratis; - ixtisosli va darajali tabaqalastirisni ta‘minlasga yo‘naltirilgan o‘zgaruvcan modullarning mazmunini tanlas va hajmini aniqlas, suningdek, muammoli- modulli dasturlarning turli-to‘liq, qisqargan va cuqurlastirilgan variantlari bo‘yica o‘quvci(talaba)larning yakka tartibda olg‘a siljisi uchun saroitlar yaratis. Muammoli modullarni qo‘llas ko‘lami quyidagi tartibotlarni qamrab oladi: tizimli, avtonom va integratsiyalasgan. Tizimli tartibot muammoli modullaridan mustaqil kurs doirasida foydalanisni taqozo etadi. Avtonom – ma‘lumot moduli sifatida bosqa fanlar doirasida, integratsiyalangan – integrativ kurs doirasida qo‘llanisi lozim. Sunday qilib, muammoli-modulli o‘qitis texnologiyasining mohiyatini quyidagica izohlas mumkin: o‘quvci (talaba)larning talab etilgan darajada bilimdonligiga erisis uchun o‘quv materiali mazmunini yirik tuzilmalas, unga mos holda o‘qitis metodlari, vositalari va sakllarini tanlas amalga osirilib, ular o‘quvci(talaba)larni to‘liq, qisqargan yoki cuqurlasgan o‘qitis variantlarini mustaqil Xohlaymizmi yoki yo‘qmi, o‘quv jarayonini taskil etisning an‘anaviy yondasuviga va mavjud didaktik jarayonga tayanisga to‘g‘ri keladi. Ta‘lim mazmunini muammoli-modulli loyihalas quyidagi asosiy tayanclardan iborat bo‘ladi: - bilis faoliyatining fundamental metodlari doirasida kursni joy-joyiga qo‘yib tuzis. Misol uchun, matematika kursida bunday metodlarga matematik modellastiris, aksiomatik, koordinat, vektorli, mantiqiy metodlar kiradi; - tayanch muammoli modullarning mazmunini aniqlas. Saralashning muhim sarti bilis faoliyati metodlarining printsipli mazmuni hisoblanib, umummadaniy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu o‘qitisning tayanc mazmuniga oid quyidagi mezonlarni hisobga olisni taqozo etadi: - fundamental, uzviylik, uzluksizlik va ta‘limni insonparvarlastiris; - yechimi bilis faoliyati metodlarining mosini qo‘llasni talab etadigan yirik kasbiy-amaliy muammolarni turli guruh kasblarining o‘ziga xosligini hisobga olib ajratis; - ixtisosli va darajali tabaqalastirisni ta‘minlasga yo‘naltirilgan o‘zgaruvcan modullarning mazmunini tanlas va hajmini aniqlas, suningdek, muammoli- modulli dasturlarning turli-to‘liq, qisqargan va cuqurlastirilgan variantlari bo‘yica o‘quvci(talaba)larning yakka tartibda olg‘a siljisi uchun saroitlar yaratis. Muammoli modullarni qo‘llas ko‘lami quyidagi tartibotlarni qamrab oladi: tizimli, avtonom va integratsiyalasgan. Tizimli tartibot muammoli modullaridan mustaqil kurs doirasida foydalanisni taqozo etadi. Avtonom – ma‘lumot moduli sifatida bosqa fanlar doirasida, integratsiyalangan – integrativ kurs doirasida qo‘llanisi lozim. Sunday qilib, muammoli-modulli o‘qitis texnologiyasining mohiyatini quyidagica izohlas mumkin: o‘quvci (talaba)larning talab etilgan darajada bilimdonligiga erisis uchun o‘quv materiali mazmunini yirik tuzilmalas, unga mos holda o‘qitis metodlari, vositalari va sakllarini tanlas amalga osirilib, ular o‘quvci(talaba)larni to‘liq, qisqargan yoki cuqurlasgan o‘qitis variantlarini mustaqil tanlas va o‘qitisga yo‘naltiriladi. Muallifning ta‘kidlasica, muammoli-modulli o‘qitis texnologiyasi bo‘yica 70 foiz o‘quv materiali yuqori darajada o‘zlastirilgan (Ka ≥ 0,75) va aniq o‘rnatilgan kompetentlik darajani kafolatli ta‘minlangan. Muammoli vaziyatlar o‘zida o‘quvcining qiyincilikni (muammoni) aniq yoki xira anglasini ifodalaydi va uni zabt etis yangi bilimlarni, yangi usul va harakatlarni izlab topisni talab etadi. Agar o‘quvcida qiynalislarni bartaraf etis yo‘llarini qidiris uchun boslang‘ic bilimlar yetismasa, u muammoli vaziyatlarni qabul qila olmaydi va tabiiyki, tafakkurida kuras va qarama-qarsilik jarayoni kecmaydi. Mavjud vaziyatlarning uc ko‘rinisini keltiris mumkin: 1. Vaziyat ma‘lum. Uni hal etis uchun sunga o‘xsas aniq namunalar mavjud bo‘ladi. Bunday holatda variantni yecis metodi standartli bo‘lisi mumkin. 2. Vaziyat o‘xsas. Bunday holatda uni sunga o‘xsas bosqa vaziyatlar bilan taqqoslas zarur. Ular bir-biriga aynan o‘xsas bo‘lmasligi mumkin, biroq yaxlit asosga ega bo‘lganligi uchun uning ko‘rinisini o‘zgartirib qaralayotgan vaziyatga yaqinlastirib maqbullastiriladi va oqilona yecis yo‘li topiladi. 3. Noma‘lum vaziyat. Bunday vaziyat amaliy faoliyatda ucramaydi, uni bosqa qandaydir namuna bilan solistiris imkoni yo‘q. Su boisdan yecimning yangi metodini izlab topis zarur bo‘ladi. Muammoli vaziyatlar ta‘lim maqsadini ko‘zlab oldindan konstruktsiyalanadi va o‘qitis jarayonining ma‘lum qismiga kiritiladi. Didaktik jarayonning motivatsiya bosqici esa muammoli topsiriqlarni ko‘proq darsning boslang‘ic qismiga kiritisni va o‘quvcilar diqqatini dars mavzusiga to‘liq jalb etisni taqozo qiladi. O‘quvci ham o‘z navbatida tanis vaziyatlardan yangi muammolarni ko‘ra olisi, ob‘ektning yangi vazifalarini, ob‘ekt tuzilisini aniqlab olisi, muqobil yecimlarni topa bilisi kabi ijodiy faoliyatni namoyis qilisi kerak. B. F. Shatalov texnologiyasining asosiy g‘oyasi: darsda o‘quvcilarning yalpi faolligini ta‘minlaydigan o‘quv faoliyati tizimi yaratiladi. O‘quv faoliyatining andozasi asosida tayanc konspektlari (signallari) – o‘quv materialining kodlastirilgan ko‘rsatmali cizmalari yotadi. tanlas va o‘qitisga yo‘naltiriladi. Muallifning ta‘kidlasica, muammoli-modulli o‘qitis texnologiyasi bo‘yica 70 foiz o‘quv materiali yuqori darajada o‘zlastirilgan (Ka ≥ 0,75) va aniq o‘rnatilgan kompetentlik darajani kafolatli ta‘minlangan. Muammoli vaziyatlar o‘zida o‘quvcining qiyincilikni (muammoni) aniq yoki xira anglasini ifodalaydi va uni zabt etis yangi bilimlarni, yangi usul va harakatlarni izlab topisni talab etadi. Agar o‘quvcida qiynalislarni bartaraf etis yo‘llarini qidiris uchun boslang‘ic bilimlar yetismasa, u muammoli vaziyatlarni qabul qila olmaydi va tabiiyki, tafakkurida kuras va qarama-qarsilik jarayoni kecmaydi. Mavjud vaziyatlarning uc ko‘rinisini keltiris mumkin: 1. Vaziyat ma‘lum. Uni hal etis uchun sunga o‘xsas aniq namunalar mavjud bo‘ladi. Bunday holatda variantni yecis metodi standartli bo‘lisi mumkin. 2. Vaziyat o‘xsas. Bunday holatda uni sunga o‘xsas bosqa vaziyatlar bilan taqqoslas zarur. Ular bir-biriga aynan o‘xsas bo‘lmasligi mumkin, biroq yaxlit asosga ega bo‘lganligi uchun uning ko‘rinisini o‘zgartirib qaralayotgan vaziyatga yaqinlastirib maqbullastiriladi va oqilona yecis yo‘li topiladi. 3. Noma‘lum vaziyat. Bunday vaziyat amaliy faoliyatda ucramaydi, uni bosqa qandaydir namuna bilan solistiris imkoni yo‘q. Su boisdan yecimning yangi metodini izlab topis zarur bo‘ladi. Muammoli vaziyatlar ta‘lim maqsadini ko‘zlab oldindan konstruktsiyalanadi va o‘qitis jarayonining ma‘lum qismiga kiritiladi. Didaktik jarayonning motivatsiya bosqici esa muammoli topsiriqlarni ko‘proq darsning boslang‘ic qismiga kiritisni va o‘quvcilar diqqatini dars mavzusiga to‘liq jalb etisni taqozo qiladi. O‘quvci ham o‘z navbatida tanis vaziyatlardan yangi muammolarni ko‘ra olisi, ob‘ektning yangi vazifalarini, ob‘ekt tuzilisini aniqlab olisi, muqobil yecimlarni topa bilisi kabi ijodiy faoliyatni namoyis qilisi kerak. B. F. Shatalov texnologiyasining asosiy g‘oyasi: darsda o‘quvcilarning yalpi faolligini ta‘minlaydigan o‘quv faoliyati tizimi yaratiladi. O‘quv faoliyatining andozasi asosida tayanc konspektlari (signallari) – o‘quv materialining kodlastirilgan ko‘rsatmali cizmalari yotadi. Tayanc – mo‘ljalli harakaktlar asosi, bolaning icki aqliy faoliyatini tasqi ko‘rinisda taskil etis usuli. Tayanc signal – assotsiativ ramz (belgi, so‘z, rasm, cizma, sakl va bosqa) bo‘lib,ma‘lum fikriy ma‘noni bildiradi. Tayanc konspekt – qisqaca sartli matn ko‘rinisidagi tayancli signallar tizimi bo‘lib, yaxlit o‘quv materialining o‘zaro bog‘liq elementlari sifatida tusuncalar, faktlar, g‘oyalar tizimining ko‘rsatmali konstruktsiyasini o‘zida aks ettiradi. Bu texnologiyada o‘qituvci mehnati asosiy mavqeni egallaydi va bu mehnatga o‘quvcilar ayrim hollardagina (nazorat, maslahat, yordam) jalb etiladi. Tayanc signallari yordamida o‘qitis jarayoni qator bosqiclardan iborat: 1. Sinfda o‘qitis: mavzu o‘qituvci tomonidan odatdagidek sinf doskasi yonida (bo‘r, latta yordamida) tusuntiriladi, keyin esa tayanc konspektlar asosida mavzuni tusuntiris takrorlanadi. O‘quvcilarning o‘z konspektlari ustida mustaqil islasi ta‘minlanadi va frontal tarzda bilimlar mustahkamlanadi. 2. Uyda mustaqil islas: tayanc konspektdagi kodlastirilgan o‘quv materiallarini o‘quvci darslik yordamida oydinlastiradi. 3. Nazorat va baholas: mavzu bo‘yica o‘quvcining bilim, ko‘nikma va malakalari tasqi nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilis yordamida teksiriladi. Nazorat sakli: tayanc konspekti bo‘yica yozma, mustaqil is, og‘zaki so‘rov; juftli o‘zaro nazorat, guruhli o‘zaro nazorat. IV. Ta‘limiy uclik – “maqsad – jarayon (vosita) – natija” ning o‘rta bo‘g‘iniga o‘zbekistonlik va rossiyalik olimlar ko‘proq e‘tibor qaratisgan bo‘lsa, amerikalik pedagoglar bu zanjirning ikki cetidagi xalqasini cuqur tadqiq qilisganlar. Ayniqsa Cikago universiteti professori Benjamin Blum rahbarligida o‘tgan asrning 50 – yillarida “o‘quv maqsadi taksonomiyasi” kontseptsiyasining yaratilisi klssik tadqiqot sifatida e‘tirof etildi va u bugun ham o‘zining qiymatini yo‘qotgani yo‘q. “Taksonomiya” atamasi yunonca taxis (tartib bo‘yica joylasuv) va nomos (qonun) so‘zlaridan iborat bo‘lib, ob‘ektlarni o‘zar aloqadorlik asosida tasniflas va tizimlastiris ma‘nosini anglatadi. Blum taksonomiyasi o‘quv faoliyatining turli Tayanc – mo‘ljalli harakaktlar asosi, bolaning icki aqliy faoliyatini tasqi ko‘rinisda taskil etis usuli. Tayanc signal – assotsiativ ramz (belgi, so‘z, rasm, cizma, sakl va bosqa) bo‘lib,ma‘lum fikriy ma‘noni bildiradi. Tayanc konspekt – qisqaca sartli matn ko‘rinisidagi tayancli signallar tizimi bo‘lib, yaxlit o‘quv materialining o‘zaro bog‘liq elementlari sifatida tusuncalar, faktlar, g‘oyalar tizimining ko‘rsatmali konstruktsiyasini o‘zida aks ettiradi. Bu texnologiyada o‘qituvci mehnati asosiy mavqeni egallaydi va bu mehnatga o‘quvcilar ayrim hollardagina (nazorat, maslahat, yordam) jalb etiladi. Tayanc signallari yordamida o‘qitis jarayoni qator bosqiclardan iborat: 1. Sinfda o‘qitis: mavzu o‘qituvci tomonidan odatdagidek sinf doskasi yonida (bo‘r, latta yordamida) tusuntiriladi, keyin esa tayanc konspektlar asosida mavzuni tusuntiris takrorlanadi. O‘quvcilarning o‘z konspektlari ustida mustaqil islasi ta‘minlanadi va frontal tarzda bilimlar mustahkamlanadi. 2. Uyda mustaqil islas: tayanc konspektdagi kodlastirilgan o‘quv materiallarini o‘quvci darslik yordamida oydinlastiradi. 3. Nazorat va baholas: mavzu bo‘yica o‘quvcining bilim, ko‘nikma va malakalari tasqi nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilis yordamida teksiriladi. Nazorat sakli: tayanc konspekti bo‘yica yozma, mustaqil is, og‘zaki so‘rov; juftli o‘zaro nazorat, guruhli o‘zaro nazorat. IV. Ta‘limiy uclik – “maqsad – jarayon (vosita) – natija” ning o‘rta bo‘g‘iniga o‘zbekistonlik va rossiyalik olimlar ko‘proq e‘tibor qaratisgan bo‘lsa, amerikalik pedagoglar bu zanjirning ikki cetidagi xalqasini cuqur tadqiq qilisganlar. Ayniqsa Cikago universiteti professori Benjamin Blum rahbarligida o‘tgan asrning 50 – yillarida “o‘quv maqsadi taksonomiyasi” kontseptsiyasining yaratilisi klssik tadqiqot sifatida e‘tirof etildi va u bugun ham o‘zining qiymatini yo‘qotgani yo‘q. “Taksonomiya” atamasi yunonca taxis (tartib bo‘yica joylasuv) va nomos (qonun) so‘zlaridan iborat bo‘lib, ob‘ektlarni o‘zar aloqadorlik asosida tasniflas va tizimlastiris ma‘nosini anglatadi. Blum taksonomiyasi o‘quv faoliyatining turli sohalarini qamrab oladi: kognitiv (bilish), affektiv(hissiy-qadriyatli), psixomotor(harakat)li. 1. Kognitiv soha. Bunga mavjud bilimlarni qayta tafakkurlas, ularni o‘zlastirilgan harakat usullari bilan cag‘istiris, ya‘ni g‘oyalar tuzis zaruriyatiga tegisli o‘quv maqsadlari kiritiladi. Ular o‘quvcining kundalik faoliyati uchun kerakli hisoblanib, o‘quv dasturi va darsliklarda o‘z ifodasini topadi. 2. Affektiv soha. Bunga qiziqis va moyilliklarni sakllantiris, u yoki bu sezgilar ta‘sirida hayajonlanis, munosabatni sakllantiris, uni faoliyat davomida anglas va yuzaga ciqaris maqsadlari kiritiladi. Bosqaca qilib aytganda, ob‘ektiv borliqqa bo‘lgan hayajonli-saxsiy munosabatlarni sakllantiris maqsadlari bu sohaning asosini taskil etadi. 3. psixomotorli soha. Bunga u yoki bu motorli, manipulyativ faoliyat turlarini, asab muskullarni markazlastiris ko‘nikmalarini sakllantiris bilan bog‘liq maqsadlar kiritiladi. Misol uchun, mehnat ta‘limi dasturida belgilangan o‘quv maqsadlari aynan su sohaga tegislidir. Blum taksonomiyasi quyidagi to‘rt printsip asosida qurilgan: amaliy: o‘qutuvci-amaliyotci uchun taksonomiya samarali qurol bo‘lisi, o‘zida maqsadlar ierarxiyasini ifodalasi lozim; psixologik: taksonomiya zamonaviy psixologiya fani yutuqlariga tayanisi lozim; mantiqiy: taksonomiya mantiqiy tugallangan va muayyan icki tuzilmaga ega bo‘lisi lozim; ob‘ektivlik: maqsadlar ierarxiyasi ular qadriyatlari ierarxiyasini belgilamaydi. Ayni su printsiplarga tayangan holda o‘quv faoliyatining yuqorida ta‘kidlangan turlari bo‘yica o‘quv maqsadlari taksonomiyasi yaratildi. Ma‘lumki, pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati oldindan o‘rnatilgan maqsadlarga erisisni kafolatlaydigan o‘quv jarayonini loyihalas va amalga osirisdir. Ta‘limni maqsadga ketma-ket yo‘naltiris asosi tezkor tezkari aloqa hisoblanib o‘quv jarayonining barca bo‘g‘inlariga kirib boradi. Su boisdan ta‘limga texnologik yondasuvda quyidagilar ajralib turadi: sohalarini qamrab oladi: kognitiv (bilish), affektiv(hissiy-qadriyatli), psixomotor(harakat)li. 1. Kognitiv soha. Bunga mavjud bilimlarni qayta tafakkurlas, ularni o‘zlastirilgan harakat usullari bilan cag‘istiris, ya‘ni g‘oyalar tuzis zaruriyatiga tegisli o‘quv maqsadlari kiritiladi. Ular o‘quvcining kundalik faoliyati uchun kerakli hisoblanib, o‘quv dasturi va darsliklarda o‘z ifodasini topadi. 2. Affektiv soha. Bunga qiziqis va moyilliklarni sakllantiris, u yoki bu sezgilar ta‘sirida hayajonlanis, munosabatni sakllantiris, uni faoliyat davomida anglas va yuzaga ciqaris maqsadlari kiritiladi. Bosqaca qilib aytganda, ob‘ektiv borliqqa bo‘lgan hayajonli-saxsiy munosabatlarni sakllantiris maqsadlari bu sohaning asosini taskil etadi. 3. psixomotorli soha. Bunga u yoki bu motorli, manipulyativ faoliyat turlarini, asab muskullarni markazlastiris ko‘nikmalarini sakllantiris bilan bog‘liq maqsadlar kiritiladi. Misol uchun, mehnat ta‘limi dasturida belgilangan o‘quv maqsadlari aynan su sohaga tegislidir. Blum taksonomiyasi quyidagi to‘rt printsip asosida qurilgan: amaliy: o‘qutuvci-amaliyotci uchun taksonomiya samarali qurol bo‘lisi, o‘zida maqsadlar ierarxiyasini ifodalasi lozim; psixologik: taksonomiya zamonaviy psixologiya fani yutuqlariga tayanisi lozim; mantiqiy: taksonomiya mantiqiy tugallangan va muayyan icki tuzilmaga ega bo‘lisi lozim; ob‘ektivlik: maqsadlar ierarxiyasi ular qadriyatlari ierarxiyasini belgilamaydi. Ayni su printsiplarga tayangan holda o‘quv faoliyatining yuqorida ta‘kidlangan turlari bo‘yica o‘quv maqsadlari taksonomiyasi yaratildi. Ma‘lumki, pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati oldindan o‘rnatilgan maqsadlarga erisisni kafolatlaydigan o‘quv jarayonini loyihalas va amalga osirisdir. Ta‘limni maqsadga ketma-ket yo‘naltiris asosi tezkor tezkari aloqa hisoblanib o‘quv jarayonining barca bo‘g‘inlariga kirib boradi. Su boisdan ta‘limga texnologik yondasuvda quyidagilar ajralib turadi: maqsadlarni o‘rganis va ularni mumkin qadar aniqlastiris (bu bosqicga o‘qituvci birinci darajali ahamiyat beradi); butun o‘qis jarayonini o‘quv maqsadlariga qat‘iyan qaratis; o‘quv maqsadlarini mo‘ljallas va su tariqa natijalarni qo‘lga kiritisga butun o‘quv davomiyligini yo‘naltiris; joriy natijalarni baholas, o‘rnatilgan maqsadlarga erisis borasida o‘qitis jarayonini tuzatis; natijalarni yakuniy baholas. O‘quv jarayonini texnologik jihatdan qurising mohiyati aniq belgilangan maqsadlar sari harakatlanis hisoblanadi. Quyida bugungi kunda birmunca keng tarqalgan B.Blum tizimining kognitiv sohasi bo‘yica o‘quv maqsadlari taksonomiyasini keltiramiz. U o‘zida olti toifadagi asosiy o‘quv maqsadlarini qamrab oladi: bilis, anglas, qo‘llas, tahlil, sintez va baholas. 1. Bilis. Bu daraja o‘quv materiallarining asosiy unsurlarini eslas, tusunib yetis va qayta tiklasga yo‘naltirilgan o‘quv maqsadlarini islab ciqisni ko‘zda tutadi. Bu darajadagi maqsadga uc toifadagi bilimlarni sakllantirisni kiritis mumkin: - xususiyatli bilimlar(masalan, muddatlar, faktlar, sonlar, atamalar, nomlar); - mulohazali bilimlar (masalan, yo‘nalislar, mezonlar, sinflar, toifalar); - abstrakt bilimlar (masalan, printsiplar, aksiomalar, teoremalar, umumlasmalar, nazariyalar, tuzilmalar). 2. Anglas. Bu daraja o‘zida uc toifadagi o‘quv maqsadlarini mujassamlastiradi: - ko‘ciris (yangi vaziyatlarni o‘rganisda bilimlarni qo‘llas ko‘nikmasi); - interpretatsiya (masalan, hisoblasda qo‘lga kiritilgan natijani og‘zaki tusuntirib beris); - ekstropolyatsiya (masalan, egallangan bilimlarni o‘xsas vaziyatlarga ko‘ciris ko‘nikmasi). 3. Qo‘llas. Bu daraja, asosan, o‘quvcida amaliy ko‘nikmalarni skllantirisini nazarda tutadi (bilimlarni amaliyotga qo‘llas qobiliyati): - tusuncalarni qo‘llas; maqsadlarni o‘rganis va ularni mumkin qadar aniqlastiris (bu bosqicga o‘qituvci birinci darajali ahamiyat beradi); butun o‘qis jarayonini o‘quv maqsadlariga qat‘iyan qaratis; o‘quv maqsadlarini mo‘ljallas va su tariqa natijalarni qo‘lga kiritisga butun o‘quv davomiyligini yo‘naltiris; joriy natijalarni baholas, o‘rnatilgan maqsadlarga erisis borasida o‘qitis jarayonini tuzatis; natijalarni yakuniy baholas. O‘quv jarayonini texnologik jihatdan qurising mohiyati aniq belgilangan maqsadlar sari harakatlanis hisoblanadi. Quyida bugungi kunda birmunca keng tarqalgan B.Blum tizimining kognitiv sohasi bo‘yica o‘quv maqsadlari taksonomiyasini keltiramiz. U o‘zida olti toifadagi asosiy o‘quv maqsadlarini qamrab oladi: bilis, anglas, qo‘llas, tahlil, sintez va baholas. 1. Bilis. Bu daraja o‘quv materiallarining asosiy unsurlarini eslas, tusunib yetis va qayta tiklasga yo‘naltirilgan o‘quv maqsadlarini islab ciqisni ko‘zda tutadi. Bu darajadagi maqsadga uc toifadagi bilimlarni sakllantirisni kiritis mumkin: - xususiyatli bilimlar(masalan, muddatlar, faktlar, sonlar, atamalar, nomlar); - mulohazali bilimlar (masalan, yo‘nalislar, mezonlar, sinflar, toifalar); - abstrakt bilimlar (masalan, printsiplar, aksiomalar, teoremalar, umumlasmalar, nazariyalar, tuzilmalar). 2. Anglas. Bu daraja o‘zida uc toifadagi o‘quv maqsadlarini mujassamlastiradi: - ko‘ciris (yangi vaziyatlarni o‘rganisda bilimlarni qo‘llas ko‘nikmasi); - interpretatsiya (masalan, hisoblasda qo‘lga kiritilgan natijani og‘zaki tusuntirib beris); - ekstropolyatsiya (masalan, egallangan bilimlarni o‘xsas vaziyatlarga ko‘ciris ko‘nikmasi). 3. Qo‘llas. Bu daraja, asosan, o‘quvcida amaliy ko‘nikmalarni skllantirisini nazarda tutadi (bilimlarni amaliyotga qo‘llas qobiliyati): - tusuncalarni qo‘llas; - algoritmlarni qo‘llas; - nazariyalarni qo‘llas va hokazo. 4. Tahlil. Bu daraja o‘quv maqsadlarini quyidagi toifalar bo‘yica aniqlastiradi: - unsurlar tahlili (butunni qismlarga bo‘lis, ajratis); - munosabatlar tahlili (unsurlar o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatis); - tamoyillar tahlili (unsurlarni tizimlastiris). 5. Sintezlas. Bu daraja “alohida qismlardan yaxlitini tuzis” ko‘nikmasini sakllantiris bo‘yica o‘quv maqsadlarini belgilaydi: - g‘oyalar sintezi (masalan, muammo yecimi bo‘yica bildirilgan g‘oyalarning umumlasisi); - mulohazalar sintezi (masalan, saxs sifatlarining sakllanganlik darajalari, mezonlarini islab ciqis); - tuzilma sintezi (masalan, ob‘ekt ko‘rinisi cizmasi, koordinat yordamida funktsiyani ifodalas). 6. Baholas. Bu toifa muayyan maqsad uchun u yoki bu materiallarning ahamiyatini baholas ko‘nikmalarini nazarda tutadi. O‘quvci mulohazasi aniq mezonlarga tayanisi zarur. Baholas sifatida icki bilis va isonclar (argumentlas, mantiq) hamda tasqi mezonlar (standartlar, qoida, me‘yorlar)ga tayaniladi. Mezonlarni o‘quvcining o‘zi aniqlasi yoki tasqi tomondan berilisi mumkin. Bu daraja oldingi toifalar bo‘yica o‘quv natijalariga erisganligi to‘g‘risida xulosa ciqaradi. Sunday qilib, har qanday o‘quv predmeti maqsadlarini usbu taksonomiya asosida aniqlastiris mumkin. Buning uchun o‘quv predmetlarining mavzu(bo‘lim)lari vertikal ustunga yoziladi. O‘quvcilarning aqliy faoliyati turlari esa gorizontal ustunda qayd etiladi. Ular mantiqiy asosda ma‘lum corrahada kesisadi va joriy o‘quv maqsadiga erisis darajasi (bilis, aniqlas, qo‘llas, tahlil) aniqlastiriladi. Maxsus adabiyotlarda Blum taksonomiyasining turlica modifikatsiyalari keltiriladi. Gap sundaki, bu taksonomiya subhasiz, afzalliklarga ega bo‘lisi bilan ba‘zi bir nuqsonlardan xoli emas. Incunun, kognitiv sohasi bo‘yica o‘quv maqsadlarini tizimlastirisga da‘vo qilayotgan taksonomiya bilis tuzilmasining qabullas, tafakkur, xotira kabi darajalarida qaralmagan, ba‘zi bir o‘quv maqsadlari aqliy faoliyatning - algoritmlarni qo‘llas; - nazariyalarni qo‘llas va hokazo. 4. Tahlil. Bu daraja o‘quv maqsadlarini quyidagi toifalar bo‘yica aniqlastiradi: - unsurlar tahlili (butunni qismlarga bo‘lis, ajratis); - munosabatlar tahlili (unsurlar o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatis); - tamoyillar tahlili (unsurlarni tizimlastiris). 5. Sintezlas. Bu daraja “alohida qismlardan yaxlitini tuzis” ko‘nikmasini sakllantiris bo‘yica o‘quv maqsadlarini belgilaydi: - g‘oyalar sintezi (masalan, muammo yecimi bo‘yica bildirilgan g‘oyalarning umumlasisi); - mulohazalar sintezi (masalan, saxs sifatlarining sakllanganlik darajalari, mezonlarini islab ciqis); - tuzilma sintezi (masalan, ob‘ekt ko‘rinisi cizmasi, koordinat yordamida funktsiyani ifodalas). 6. Baholas. Bu toifa muayyan maqsad uchun u yoki bu materiallarning ahamiyatini baholas ko‘nikmalarini nazarda tutadi. O‘quvci mulohazasi aniq mezonlarga tayanisi zarur. Baholas sifatida icki bilis va isonclar (argumentlas, mantiq) hamda tasqi mezonlar (standartlar, qoida, me‘yorlar)ga tayaniladi. Mezonlarni o‘quvcining o‘zi aniqlasi yoki tasqi tomondan berilisi mumkin. Bu daraja oldingi toifalar bo‘yica o‘quv natijalariga erisganligi to‘g‘risida xulosa ciqaradi. Sunday qilib, har qanday o‘quv predmeti maqsadlarini usbu taksonomiya asosida aniqlastiris mumkin. Buning uchun o‘quv predmetlarining mavzu(bo‘lim)lari vertikal ustunga yoziladi. O‘quvcilarning aqliy faoliyati turlari esa gorizontal ustunda qayd etiladi. Ular mantiqiy asosda ma‘lum corrahada kesisadi va joriy o‘quv maqsadiga erisis darajasi (bilis, aniqlas, qo‘llas, tahlil) aniqlastiriladi. Maxsus adabiyotlarda Blum taksonomiyasining turlica modifikatsiyalari keltiriladi. Gap sundaki, bu taksonomiya subhasiz, afzalliklarga ega bo‘lisi bilan ba‘zi bir nuqsonlardan xoli emas. Incunun, kognitiv sohasi bo‘yica o‘quv maqsadlarini tizimlastirisga da‘vo qilayotgan taksonomiya bilis tuzilmasining qabullas, tafakkur, xotira kabi darajalarida qaralmagan, ba‘zi bir o‘quv maqsadlari aqliy faoliyatning turlica darajalarida takrorlanadi. Sunga qaramasdan o‘quv maqsadlarini fan mavzulari bo‘yica tasniflas o‘qituvciga o‘z xususiy pedagogik faoliyatini to‘g‘ri belgilasga, o‘quvcilarning nafaqat icki holatini ifodalasga, balki tasqi namoyon bo‘lisiga, saxs sifatida sakllanisiga katta imkoniyat tug‘diradi. turlica darajalarida takrorlanadi. Sunga qaramasdan o‘quv maqsadlarini fan mavzulari bo‘yica tasniflas o‘qituvciga o‘z xususiy pedagogik faoliyatini to‘g‘ri belgilasga, o‘quvcilarning nafaqat icki holatini ifodalasga, balki tasqi namoyon bo‘lisiga, saxs sifatida sakllanisiga katta imkoniyat tug‘diradi.