O‘QUVCHILAR JAMOASI – PEDAGOGIK ASOSIY SHAKLI

Yuklangan vaqt

2024-10-17

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

165,5 KB


 
 
 
 
 
 
O‘QUVCHILAR JAMOASI – PEDAGOGIK ASOSIY SHAKLI 
 
 
 
Reja: 
1. Mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirish ta’lim va kadrlar tayyorlash 
milliy modelining asosiy maqsadi. 
2. “Jamoa” tushunchasining mohiyati. 
3. O‘quvchilar jamoasining shakllanish bosqichlari. 
 
Tayanch iboralar! 
 Jamoa, o‘quvchilar jamoasi, Jamoa belgilari, mustaqil fikrlovchi erkin shaxs, 
o‘quvchilar jamoasining shakllanish bosqichlari, sinf raxbarning vazifalari.  
 
1. Mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirish ta’lim va kadrlar 
tayyorlash milliy modelining asosiy maqsadi. Ijtimoiy munosabatlar ko‘lamining 
kengayishi o‘sib kelayotgan avlodni o‘ta murakkab xususiyatga ega munosabatlar 
jarayoniga har tomonlama yetuk etib tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Psixologik, 
intellektual va fiziologik jihatdan yetuk inson hayotiy qarama-qarshilik, xususan, 
turli buzg‘unchi g‘oyalar ta’siriga tushib qolish, nosog‘lom turmush kechirish va 
noqonuniy xatti-harakatlarni sodir etishdan o‘zini saqlab qola oladi. Shuningdek, 
shaxsning aqliy salohiyatga egaligi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini 
ta’minlovchi asosiy omildir. O‘zRda demokratik va huquqiy jamiyat barpo 
etilayotgan mavjud sharoitda yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi ro‘y 
berayotgan voqea-hodisalarga shaxsiy munosabtini bildirishga imkon beradi. 
Ijtimoiy borliqda kechayotgan o‘zgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtai nazarning 
O‘QUVCHILAR JAMOASI – PEDAGOGIK ASOSIY SHAKLI Reja: 1. Mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirish ta’lim va kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy maqsadi. 2. “Jamoa” tushunchasining mohiyati. 3. O‘quvchilar jamoasining shakllanish bosqichlari. Tayanch iboralar! Jamoa, o‘quvchilar jamoasi, Jamoa belgilari, mustaqil fikrlovchi erkin shaxs, o‘quvchilar jamoasining shakllanish bosqichlari, sinf raxbarning vazifalari. 1. Mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirish ta’lim va kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy maqsadi. Ijtimoiy munosabatlar ko‘lamining kengayishi o‘sib kelayotgan avlodni o‘ta murakkab xususiyatga ega munosabatlar jarayoniga har tomonlama yetuk etib tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Psixologik, intellektual va fiziologik jihatdan yetuk inson hayotiy qarama-qarshilik, xususan, turli buzg‘unchi g‘oyalar ta’siriga tushib qolish, nosog‘lom turmush kechirish va noqonuniy xatti-harakatlarni sodir etishdan o‘zini saqlab qola oladi. Shuningdek, shaxsning aqliy salohiyatga egaligi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlovchi asosiy omildir. O‘zRda demokratik va huquqiy jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi ro‘y berayotgan voqea-hodisalarga shaxsiy munosabtini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy borliqda kechayotgan o‘zgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtai nazarning  
 
shakllanishi shaxs faolligini ko‘rsatuvchi muhim jihatlardan biridir. Qolaversa, 
mustaqil fikr egasi bo‘lgan shaxs o‘z imkoniyatlari, qobiliyatini erkin namoyon eta 
oladi. Muvaffaqiyatli ravishda olib borilayotgan ta’limiy islohotlarning ham asosiy 
maqsadi erkin, mustaqil fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni 
tarbiyalab voyaga yetkazishdan iboratdir. Bu xususida O‘zR birinchi Prezidenti, 
I.A.Karimov quyidagilarni e’tirof etadi: “Amalga oshirilayotgan islohotlarning 
asosiy maqsadi har bir fuqaroning shaxs sifatida shakllanishi uchun, o‘z 
qobiliyatini, o‘z talantini ishga solib hayotini yanada yaxshilashi, ma’nan boyitishi 
uchun barcha imkoniyatni yaratib berishdan iboratdir”. 
Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda ham muhim ijtimoiy 
vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning 
asosi ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta’kidlansa, 
islom ta’limoti g‘oyalariga ko‘ra yetuklikning bosh mezoni – ilmlilik, bilimli 
bo‘lishdir.  
Sharq 
mutafakkirlarining 
asarlarida 
ham 
komil 
inson 
qiyofasining 
yoritilishiga alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni 
shakllantirish va fozil jamoa (etuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir 
butun, yaxlit ikki yo‘nalishi ekanligiga urg‘u beradi. Allomaning fikricha, fozil 
jamiyat komil inson sa’yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. Shu bois 
mamlakatni boshqaruvchi shaxs o‘zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta 
olishi zarur, deb hisoblaydi. “Aql to‘g‘risida” nomli risolasida Abu Nasr Forobiy 
rahbar shaxs qiyofasida namoyon bo‘lishi lozim bo‘lgan o‘n ikki fazilatni keltirib 
o‘tadi. Mazkur fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda o‘z aksini topa olishi kerak, 
zero, ular inson hayotini mo‘tadil kechishi hamda muayyan kasbiy faoliyatlarni 
tashkil etishda muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi. 
Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo‘lishda deb 
hisoblaydi va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg‘u beradi. 
Allomaning fikricha, axloqiylik, to‘g‘rilik, odillik, tadbirkorlik, o‘zini vazmin 
tutish, kamtarlik, insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, aadolatli va vijdonli bo‘lish 
                                                                 
 Каримов И.А. Бунёдкорлик йылидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 116-бет 
shakllanishi shaxs faolligini ko‘rsatuvchi muhim jihatlardan biridir. Qolaversa, mustaqil fikr egasi bo‘lgan shaxs o‘z imkoniyatlari, qobiliyatini erkin namoyon eta oladi. Muvaffaqiyatli ravishda olib borilayotgan ta’limiy islohotlarning ham asosiy maqsadi erkin, mustaqil fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iboratdir. Bu xususida O‘zR birinchi Prezidenti, I.A.Karimov quyidagilarni e’tirof etadi: “Amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi har bir fuqaroning shaxs sifatida shakllanishi uchun, o‘z qobiliyatini, o‘z talantini ishga solib hayotini yanada yaxshilashi, ma’nan boyitishi uchun barcha imkoniyatni yaratib berishdan iboratdir”. Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda ham muhim ijtimoiy vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta’kidlansa, islom ta’limoti g‘oyalariga ko‘ra yetuklikning bosh mezoni – ilmlilik, bilimli bo‘lishdir. Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni shakllantirish va fozil jamoa (etuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun, yaxlit ikki yo‘nalishi ekanligiga urg‘u beradi. Allomaning fikricha, fozil jamiyat komil inson sa’yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni boshqaruvchi shaxs o‘zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur, deb hisoblaydi. “Aql to‘g‘risida” nomli risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs qiyofasida namoyon bo‘lishi lozim bo‘lgan o‘n ikki fazilatni keltirib o‘tadi. Mazkur fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda o‘z aksini topa olishi kerak, zero, ular inson hayotini mo‘tadil kechishi hamda muayyan kasbiy faoliyatlarni tashkil etishda muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi. Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo‘lishda deb hisoblaydi va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg‘u beradi. Allomaning fikricha, axloqiylik, to‘g‘rilik, odillik, tadbirkorlik, o‘zini vazmin tutish, kamtarlik, insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, aadolatli va vijdonli bo‘lish  Каримов И.А. Бунёдкорлик йылидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 116-бет  
 
komil inson qiyofasida aks etishi zarur bo‘lgan eng asosiy sifatlardir. 
Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning birinchi mezon sifatida bilimli 
bo‘lishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli bo‘lishi esa uning yanada 
yuksalishini ta’minlaydi, deya baholab alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy 
xotirjamlik)ning muhim ko‘rsatkichi ekanligini uqtiradi. 
Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o‘rinni egallaydi 
va o‘z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida 
gavdalantirishga urinadi. Alloma qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega 
bo‘lishi borasidagi g‘oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor, 
qobiliyatli, dono, kamtar, insonparvar, saxovatli, sabr-qanoatli, adolatli, 
muruvvatli, sog‘lom, jismonan baquvvat, mard va jasur. 
Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq 
mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana 
shuningdek, vatanparvarlik va intizomlilik sifatlari ham namoyon bo‘lishi kerak, 
deb hisoblaydi.  
 
2. Jamoa tushunchasi mohiyati. Zamonaviy talqinda «jamoa» tushunchasi 
ikki xil ma’noda ishlatiladi. Birinchidan, jamoa deganda bir necha kishilarning 
muayyan maqsad yo‘lida birlashuvidan iborat tashkiliy guruhi tushuniladi 
(masalan ishlab chiqarish jamoasi, zavod jamoasi, o‘quv yurti jamoasi, xo‘jalik 
jamosi va hokazo). Ikkinchidan, jamoa deganda yuqori darajada uyushtirilgan 
guruh tushuniladi. Chunonchi, o‘quvchilar jamoasi yuqori darajada uyushtirilgan 
birlashma hisoblanadi. 
 
 
 
Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash tarbiya tizimida muhim 
                                                                 
 Педагогика тарихи // Олий ўқув юртлари ва университетлар талабалари учун ўқув 
қўлланма. К.Ҳошимов, С.Нишонова, М.Иномова, Р.Ҳасанов. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996, - 
191-бет 
Жамоа (лотинча “коллективус” сўзининг таржимаси бўлиб, йиғилма, омма, 
биргаликдаги мажлис, бирлашма, гуруҳ) бир неча аъзо (киши)лардан иборат бўлиб, 
ижтимоий аҳамиятга эга умумий мақсад асосида ташкил топган гуруҳ демак 
 
komil inson qiyofasida aks etishi zarur bo‘lgan eng asosiy sifatlardir. Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning birinchi mezon sifatida bilimli bo‘lishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli bo‘lishi esa uning yanada yuksalishini ta’minlaydi, deya baholab alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy xotirjamlik)ning muhim ko‘rsatkichi ekanligini uqtiradi. Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o‘rinni egallaydi va o‘z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida gavdalantirishga urinadi. Alloma qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega bo‘lishi borasidagi g‘oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor, qobiliyatli, dono, kamtar, insonparvar, saxovatli, sabr-qanoatli, adolatli, muruvvatli, sog‘lom, jismonan baquvvat, mard va jasur. Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek, vatanparvarlik va intizomlilik sifatlari ham namoyon bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi. 2. Jamoa tushunchasi mohiyati. Zamonaviy talqinda «jamoa» tushunchasi ikki xil ma’noda ishlatiladi. Birinchidan, jamoa deganda bir necha kishilarning muayyan maqsad yo‘lida birlashuvidan iborat tashkiliy guruhi tushuniladi (masalan ishlab chiqarish jamoasi, zavod jamoasi, o‘quv yurti jamoasi, xo‘jalik jamosi va hokazo). Ikkinchidan, jamoa deganda yuqori darajada uyushtirilgan guruh tushuniladi. Chunonchi, o‘quvchilar jamoasi yuqori darajada uyushtirilgan birlashma hisoblanadi. Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash tarbiya tizimida muhim  Педагогика тарихи // Олий ўқув юртлари ва университетлар талабалари учун ўқув қўлланма. К.Ҳошимов, С.Нишонова, М.Иномова, Р.Ҳасанов. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996, - 191-бет Жамоа (лотинча “коллективус” сўзининг таржимаси бўлиб, йиғилма, омма, биргаликдаги мажлис, бирлашма, гуруҳ) бир неча аъзо (киши)лардан иборат бўлиб, ижтимоий аҳамиятга эга умумий мақсад асосида ташкил топган гуруҳ демак  
 
ahamiyatga ega bo‘lgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning 
yetakchi rol o‘ynashi to‘g‘risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish 
davrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari o‘rtasidagi munosabatning 
alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanshini 
ta’minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham jamoa deb hisoblab bo‘lmaydi. Jamoa 
bir qator belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning yetarli darajada 
uyushgan har qanday guruhdan ajratib turadi. 
O‘quvchilar jamoasi o‘ziga xoslik kasb etuvchi muhim belgilarga egadir. 
Quyida jamoa va uning xususiyatlari (belgilari) borasida so‘z yuritamiz. 
Jamoa ijtimoiy jamiyatning bir qismi hisoblanadi, unda ijtimoiy hayot va 
kishilik munosabatlarining barcha me’yorlari o‘z ifodasini topadi. Zero, jamoa 
jamiyatdagi mavjud munosabatlar tizimida namoyon bo‘lar ekan, jamoa va 
ijtimoiy jamiyat maqsadi, intilishida o‘zaro birlik, uzviylik, aloqadorlik yuzaga 
keladi. 
Shu bois jamoa hayotining aniq (yagona) maqsadga qaratilganligi va ijtimoiy-
g‘oyaviy xususiyat kasb etishi uning yetakchi belgisi sanaladi. 
Har bir jamoa boshqa jamoalar bilan uzviy aloqadorlikda mavjud bo‘ladi. 
Muayyan jamoaning har bir a’zosi jamiyat ijtimoiy faoliyatini tashkil etish 
jarayonida o‘z jaomasi bilan birgalikda ishtirok etadi. Jamoa a’zolarini 
intilishlarini tushunish, jamoa oldiga qo‘yilgan maqsad mohiyatini chuqur his etish 
hamda uning shaxsni shakllantirishdagi o‘rni va rolini to‘g‘ri baholay olish jamoa 
a’zolarining umumiy va xususiy (shaxsiy) maqsad, qiziqishi, ehtiyoj va faoliyatlari 
o‘rtasidagi birlikni namoyon etadi hamda jamoaning bo‘linishga yo‘l qo‘ymaydi. 
Har bir jamoa o‘z-o‘zini boshqarish organiga ega va umumiy jamoaning 
uzviy qismi sanaladi. Shuningdek, u maqsadning birligi va tashkil qilish 
xususiyatlari orqali umummilliy jamoa bilan bog‘lanadi. Ijtimoiy jamiyat 
ehtiyojini 
qondirishga 
yo‘naltirilgan 
birgalikdagi 
faoliyat 
jamoaning 
navbatdagi muhim xususiyatidir. Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g‘oyaviy yo‘nalishi 
ham jamoaning faoliyati mazmunida o‘z aksini topishi muhim ahamiyatga egadir. 
Jamoa xususiyatini aniqlashda jamoani tashkil qilishda qanday usuldan 
ahamiyatga ega bo‘lgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning yetakchi rol o‘ynashi to‘g‘risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari o‘rtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanshini ta’minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham jamoa deb hisoblab bo‘lmaydi. Jamoa bir qator belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning yetarli darajada uyushgan har qanday guruhdan ajratib turadi. O‘quvchilar jamoasi o‘ziga xoslik kasb etuvchi muhim belgilarga egadir. Quyida jamoa va uning xususiyatlari (belgilari) borasida so‘z yuritamiz. Jamoa ijtimoiy jamiyatning bir qismi hisoblanadi, unda ijtimoiy hayot va kishilik munosabatlarining barcha me’yorlari o‘z ifodasini topadi. Zero, jamoa jamiyatdagi mavjud munosabatlar tizimida namoyon bo‘lar ekan, jamoa va ijtimoiy jamiyat maqsadi, intilishida o‘zaro birlik, uzviylik, aloqadorlik yuzaga keladi. Shu bois jamoa hayotining aniq (yagona) maqsadga qaratilganligi va ijtimoiy- g‘oyaviy xususiyat kasb etishi uning yetakchi belgisi sanaladi. Har bir jamoa boshqa jamoalar bilan uzviy aloqadorlikda mavjud bo‘ladi. Muayyan jamoaning har bir a’zosi jamiyat ijtimoiy faoliyatini tashkil etish jarayonida o‘z jaomasi bilan birgalikda ishtirok etadi. Jamoa a’zolarini intilishlarini tushunish, jamoa oldiga qo‘yilgan maqsad mohiyatini chuqur his etish hamda uning shaxsni shakllantirishdagi o‘rni va rolini to‘g‘ri baholay olish jamoa a’zolarining umumiy va xususiy (shaxsiy) maqsad, qiziqishi, ehtiyoj va faoliyatlari o‘rtasidagi birlikni namoyon etadi hamda jamoaning bo‘linishga yo‘l qo‘ymaydi. Har bir jamoa o‘z-o‘zini boshqarish organiga ega va umumiy jamoaning uzviy qismi sanaladi. Shuningdek, u maqsadning birligi va tashkil qilish xususiyatlari orqali umummilliy jamoa bilan bog‘lanadi. Ijtimoiy jamiyat ehtiyojini qondirishga yo‘naltirilgan birgalikdagi faoliyat jamoaning navbatdagi muhim xususiyatidir. Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g‘oyaviy yo‘nalishi ham jamoaning faoliyati mazmunida o‘z aksini topishi muhim ahamiyatga egadir. Jamoa xususiyatini aniqlashda jamoani tashkil qilishda qanday usuldan  
 
foydalanilganlikni bilish muhim hisoblandi. 
Pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etilgan jamoa a’zolari o‘rtasida 
o‘zaro ruhiy yaqinlik, ishchanlik, bir-biri uchun g‘amxo‘rlik, o‘zaro yordam, jamoa 
manfaati uchun qayg‘urish, mazkur yo‘lda amaliy harakatlarni tashkil etish hamda 
javobgarlik hissi qaror topadi. Shunga ko‘ra jamoa o‘zida quyidagi xususiyatlarni 
namoyon etadi: 
foydalanilganlikni bilish muhim hisoblandi. Pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etilgan jamoa a’zolari o‘rtasida o‘zaro ruhiy yaqinlik, ishchanlik, bir-biri uchun g‘amxo‘rlik, o‘zaro yordam, jamoa manfaati uchun qayg‘urish, mazkur yo‘lda amaliy harakatlarni tashkil etish hamda javobgarlik hissi qaror topadi. Shunga ko‘ra jamoa o‘zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi:  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Birgalikdagi faoliyat umumjamiyat ishi uchun ma’suliyat hissini uyg‘ota 
borib, jamoa a’zolarini bir-biriga yaqinlashtiradi, a’zolarda jamoaga mansublik 
hissini paydo bo‘lishiga ko‘maklashadi, jamoa bilan munosabatda bo‘lish 
ehtiyojini oshiradi. Jamoa a’zolari orasida o‘zaro hissiy birlik (bir-birini yoqtirish 
hissi) yuzaga keladi. Ushbu munosabat ko‘pincha o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi 
hamda ular o‘qituvchiik ta’sir ko‘rsatish uchun qo‘l keladi. Jamoa a’zolari 
o‘rtasidagi ruhiy birlik mazmuni ular orasida hosil bo‘lgan ishchanlik faoliyatining 
xarakteriga bevosita bog‘liqdir. 
Jamoaning rasmiy (ishchanlik) va norasmiy (hissiy) tuzilishini bir-biridan 
farqlash lozim. Jamoaning rasmiy tuzilishi deganda jamoa faoliyatining turli 
ko‘rinishlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘ladigan tashkiliy jihatlari ko‘zda 
tutiladi. Mazkur jihat bir tomondan jamoa a’zolari o‘rtasida yuzaga kelgan 
ishchanlik munosabati mazmunini ifoda etsa, ikkinchi tomondan, rahbarlik 
vazifasini bajaruvchi shaxslar tomonidan jamoa a’zolarining xatti-harakatlari va 
intilishlarini muvofiqlashtirish yo‘lida tashkil etilayotgan boshqaruv faoliyati 
mohiyatini yoritishga xizmat qiladi. 
Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a’zolari o‘rtasidagi shaxslararo 
Жамоанинг ўзига хос хусусиятлари 
Ижтимоий 
аҳамиятга  
эга ягона 
мақсаднинг 
мавжудлиги 
 
Биргаликдаги 
умумий 
фаолиятнинг 
ташкил  
этилиши 
Мажбурий, 
масъулиятли 
муносабатнинг 
йўлга  
қўйилиши 
 
Сайланган 
умумий 
раҳбарий 
органга эгалик 
 
Жамоа 
 
Birgalikdagi faoliyat umumjamiyat ishi uchun ma’suliyat hissini uyg‘ota borib, jamoa a’zolarini bir-biriga yaqinlashtiradi, a’zolarda jamoaga mansublik hissini paydo bo‘lishiga ko‘maklashadi, jamoa bilan munosabatda bo‘lish ehtiyojini oshiradi. Jamoa a’zolari orasida o‘zaro hissiy birlik (bir-birini yoqtirish hissi) yuzaga keladi. Ushbu munosabat ko‘pincha o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi hamda ular o‘qituvchiik ta’sir ko‘rsatish uchun qo‘l keladi. Jamoa a’zolari o‘rtasidagi ruhiy birlik mazmuni ular orasida hosil bo‘lgan ishchanlik faoliyatining xarakteriga bevosita bog‘liqdir. Jamoaning rasmiy (ishchanlik) va norasmiy (hissiy) tuzilishini bir-biridan farqlash lozim. Jamoaning rasmiy tuzilishi deganda jamoa faoliyatining turli ko‘rinishlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘ladigan tashkiliy jihatlari ko‘zda tutiladi. Mazkur jihat bir tomondan jamoa a’zolari o‘rtasida yuzaga kelgan ishchanlik munosabati mazmunini ifoda etsa, ikkinchi tomondan, rahbarlik vazifasini bajaruvchi shaxslar tomonidan jamoa a’zolarining xatti-harakatlari va intilishlarini muvofiqlashtirish yo‘lida tashkil etilayotgan boshqaruv faoliyati mohiyatini yoritishga xizmat qiladi. Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a’zolari o‘rtasidagi shaxslararo Жамоанинг ўзига хос хусусиятлари Ижтимоий аҳамиятга эга ягона мақсаднинг мавжудлиги Биргаликдаги умумий фаолиятнинг ташкил этилиши Мажбурий, масъулиятли муносабатнинг йўлга қўйилиши Сайланган умумий раҳбарий органга эгалик Жамоа  
 
ma’naviy-psixologik munosabatlarning umumiy tizimi va mikroguruhni tashqil 
qiluvchi ayrim a’zolar o‘rtasidagi tanlash munosabatlari mazmunini ifodalaydi. 
Jamoaning har bir a’zosi mavjud munosabatlar tizimida u yoki bu o‘rinni 
egallaydi. O‘quvchining jamoadagi o‘rni uning shaxs sifatida shakllanishi va 
kamolotga erishishiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Maktab yoki sinfdagi rasmiy va 
norasmiy tuzilmalar bir-biriga muvofiq bo‘lganda, jamoaning rasmiy yetakchilari 
norasmiy munosabatlar tizimida ko‘zga ko‘ringan o‘rinni egallagan holdagina u 
chinakam jamoa bo‘la oladi. Norasmiy (mikro) guruhlar umumjamoa ijtimoiy 
manfatlari uchun kurashuvchi guruhlar bo‘lgandagina o‘zini jamoa tarzida 
namoyon etadi. 
Yashash joylarida o‘zaro birikkan bolalar guruhlari qanchalik ahil va inoq 
munosabat asosida tashkil topgan bo‘lmasin haqiqiy jamoa bo‘la olmaydi. 
Chinakam jamoa ijtimoiy ahamiyatga moyillik faoliyatini tashkil eta olishi, jamoa 
a’zolari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik va ishchanlik xarakteridagi aloqa va 
munosabalarni qaror toptirishi lozim. Jamoaning majburiylik belgisi unga 
o‘qituvchiik rahbarlikning yo‘lga qo‘yilishidir. 
Demak, jamoa bir necha (a’zo) kishidan iborat guruh bo‘lib, u ijtimoiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan umumiy maqsad asosida tashkil topadi. Jamoa faoliyati 
oldinga qo‘yilgan maqsadni ifoda etadi. Jamoa a’zolari o‘rtasida qaror topgan 
o‘zaro birlik va ularning o‘zaro munosabatlari jarayonidagi tenglik jamoaga 
rahbarlik qilish, yetakchilarga bo‘ysunish, jamoa oldidagi javobgarlik hissini 
anglashga zamin yaratadi. 
Jamoa va uni shakllantirish o‘qituvchilik faoliyatining maqsadi hisoblanidi. 
Muhim tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega bo‘lgan sub’ektlarning namuna ko‘rsatishlari 
jamoani shakllantirishning muhim vositasi bo‘lib, u yordamida jamoaning barcha 
yoki muayyan a’zosini tarbiyalash mumkin. 
Jamoa tomonidan hal etilishi ko‘zda tutilgan yetakchi tarbiyaviy vazifa 
shaxsni har tomonlama tarbiyalash, unda ijobiy sifatlarni tarbiyalash hamda 
mustahkam hayotiy pozitsiyani qaror toptirishdan iboratdir. 
Umumiy o‘rta ta’lim hamda o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida 
ma’naviy-psixologik munosabatlarning umumiy tizimi va mikroguruhni tashqil qiluvchi ayrim a’zolar o‘rtasidagi tanlash munosabatlari mazmunini ifodalaydi. Jamoaning har bir a’zosi mavjud munosabatlar tizimida u yoki bu o‘rinni egallaydi. O‘quvchining jamoadagi o‘rni uning shaxs sifatida shakllanishi va kamolotga erishishiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Maktab yoki sinfdagi rasmiy va norasmiy tuzilmalar bir-biriga muvofiq bo‘lganda, jamoaning rasmiy yetakchilari norasmiy munosabatlar tizimida ko‘zga ko‘ringan o‘rinni egallagan holdagina u chinakam jamoa bo‘la oladi. Norasmiy (mikro) guruhlar umumjamoa ijtimoiy manfatlari uchun kurashuvchi guruhlar bo‘lgandagina o‘zini jamoa tarzida namoyon etadi. Yashash joylarida o‘zaro birikkan bolalar guruhlari qanchalik ahil va inoq munosabat asosida tashkil topgan bo‘lmasin haqiqiy jamoa bo‘la olmaydi. Chinakam jamoa ijtimoiy ahamiyatga moyillik faoliyatini tashkil eta olishi, jamoa a’zolari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik va ishchanlik xarakteridagi aloqa va munosabalarni qaror toptirishi lozim. Jamoaning majburiylik belgisi unga o‘qituvchiik rahbarlikning yo‘lga qo‘yilishidir. Demak, jamoa bir necha (a’zo) kishidan iborat guruh bo‘lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan umumiy maqsad asosida tashkil topadi. Jamoa faoliyati oldinga qo‘yilgan maqsadni ifoda etadi. Jamoa a’zolari o‘rtasida qaror topgan o‘zaro birlik va ularning o‘zaro munosabatlari jarayonidagi tenglik jamoaga rahbarlik qilish, yetakchilarga bo‘ysunish, jamoa oldidagi javobgarlik hissini anglashga zamin yaratadi. Jamoa va uni shakllantirish o‘qituvchilik faoliyatining maqsadi hisoblanidi. Muhim tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega bo‘lgan sub’ektlarning namuna ko‘rsatishlari jamoani shakllantirishning muhim vositasi bo‘lib, u yordamida jamoaning barcha yoki muayyan a’zosini tarbiyalash mumkin. Jamoa tomonidan hal etilishi ko‘zda tutilgan yetakchi tarbiyaviy vazifa shaxsni har tomonlama tarbiyalash, unda ijobiy sifatlarni tarbiyalash hamda mustahkam hayotiy pozitsiyani qaror toptirishdan iboratdir. Umumiy o‘rta ta’lim hamda o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida  
 
jamoani shakllantirish mas’uliyatli vazifa sanaladi. 
Ta’lim muassasasi tarkibida eng barqaror bo‘g‘in – bu muayyan guruhlar 
negizida shakllangan jamoalar sanaladi. Guruh jamoasi tarkibida o‘quvchilar 
tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy faoliyat o‘qish faoliyati sanaladi. Aynan 
guruh jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar tarkib topadi. Shuningdek, 
guruhlar jamoalari negizida maktab jamoasi shakllanadi. Muassasa jamoasi ikki 
muhim bo‘g‘in – o‘qituvchilar jamoasi hamda o‘quvchilar jamoasi asosida tarkib 
topadi. O‘quv yurtlari jamoasi tarkibida o‘quvchilar jamoasi asosiy qismni tashkil 
etadi. 
 
 
 
 
 
AL va KHK o‘quvchilarining jamoalarga o‘qituvchi va rasmiy saylangan 
(tayinlangan) o‘quvchi yo‘lboshchilik qiladi. Ular sirasiga guruh rahbari, guruh 
faollari (xususan, guruh yetakchisi (starosta), “Yoshlar” itiffoqining guruh bo‘limi 
raisi, tozalik komissiyasi raisi, devoriy gazeta muharriri va boshqalar).  
O‘quvchilar jamoasi unga rahbarlikni qiladigan o‘qituvchilar va bolalardan 
iborat jamoaning murakkab birlashmasi bo‘lib, o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z-o‘zini 
boshqarish huquqiga, o‘ziga xos psixologik muhit va an’analariga ega bo‘ladi. 
Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq 
muddatli murakkab jarayondir.  
 
Shaxsning jamoada qaror topishi. Shaxs psixologik jihatdan taraqqiy etgan, 
shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi 
muayyan jamiyat a’zosi bo‘lib, uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar 
jarayonida kechadi. Mazkur jarayonda qatnashish asosida u jamiyat tomonidan tan 
olingan 
ma’naviy-axloqiy, 
shuningdek, 
huquqiy 
me’yorlar 
mohiyatini 
o‘zlashtiradi. Jamiyatning a’zosi sifatida uning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini 
Ўқувчилар жамоаси – бу ижтимоий аҳволи, умумий сайлов органлари олдидаги 
умумий жавобгарлик, барча аъзоларнинг ҳуқуқ ва бурчлари тенглиги асосида ўзаро 
ижтимоий аҳамиятли умумий мақсад ва бирликка эга ўқувчилар гуруҳи 
jamoani shakllantirish mas’uliyatli vazifa sanaladi. Ta’lim muassasasi tarkibida eng barqaror bo‘g‘in – bu muayyan guruhlar negizida shakllangan jamoalar sanaladi. Guruh jamoasi tarkibida o‘quvchilar tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy faoliyat o‘qish faoliyati sanaladi. Aynan guruh jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar tarkib topadi. Shuningdek, guruhlar jamoalari negizida maktab jamoasi shakllanadi. Muassasa jamoasi ikki muhim bo‘g‘in – o‘qituvchilar jamoasi hamda o‘quvchilar jamoasi asosida tarkib topadi. O‘quv yurtlari jamoasi tarkibida o‘quvchilar jamoasi asosiy qismni tashkil etadi. AL va KHK o‘quvchilarining jamoalarga o‘qituvchi va rasmiy saylangan (tayinlangan) o‘quvchi yo‘lboshchilik qiladi. Ular sirasiga guruh rahbari, guruh faollari (xususan, guruh yetakchisi (starosta), “Yoshlar” itiffoqining guruh bo‘limi raisi, tozalik komissiyasi raisi, devoriy gazeta muharriri va boshqalar). O‘quvchilar jamoasi unga rahbarlikni qiladigan o‘qituvchilar va bolalardan iborat jamoaning murakkab birlashmasi bo‘lib, o‘z-o‘zini nazorat qilish, o‘z-o‘zini boshqarish huquqiga, o‘ziga xos psixologik muhit va an’analariga ega bo‘ladi. Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq muddatli murakkab jarayondir. Shaxsning jamoada qaror topishi. Shaxs psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi muayyan jamiyat a’zosi bo‘lib, uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar jarayonida kechadi. Mazkur jarayonda qatnashish asosida u jamiyat tomonidan tan olingan ma’naviy-axloqiy, shuningdek, huquqiy me’yorlar mohiyatini o‘zlashtiradi. Jamiyatning a’zosi sifatida uning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini Ўқувчилар жамоаси – бу ижтимоий аҳволи, умумий сайлов органлари олдидаги умумий жавобгарлик, барча аъзоларнинг ҳуқуқ ва бурчлари тенглиги асосида ўзаро ижтимоий аҳамиятли умумий мақсад ва бирликка эга ўқувчилар гуруҳи  
 
ta’minlovchi mehnat faoliyatini yo‘lga qo‘yadi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlari, 
manfaatlarini qondirish yo‘lida ham atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi.  
Shaxs ijtimoiy muhitdan uzilgan holda mavjud bo‘la olmaydi. Buning misoli 
sifatida R.Kipling tomonidan yaratilgan asardagi Mauglini keltirish mumkin. 
Garchi, inson bolasi bo‘lsada, ijtimoiy munosabatlar jarayonida ishtirok etish 
ko‘nikma va malakalari shakllanmaganligi bois odamlar hayotiga moslasha 
olmaydi.  
Bola yoshligidan o‘yin, mehnat va o‘qish faoliyatlarini tengdoshlari bilan 
birgalikda tashkil etish asosida ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit 
bolaga borliqni anglash uchungina emas, balki o‘zligini anglash uchun ham 
imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy ravishda jamoa orasida bo‘lishi, uning jamoa 
ta’sirida shakllanishi unda ijtimoiy faollikni yuzaga keltiradi. 
Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o‘rni va 
roliga alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning 
shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar 
insonning 
borliq, 
unda 
kechayotgan 
o‘zgarishlar, 
jarayonlar 
mohiyatini 
anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning 
shakllanishiga ham sezilarli ta’sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub 
bo‘lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta’kidlaydi. Bolani yomon 
ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi. Alloma o‘qitish samaradorligini 
ta’minlashda bolalarga jamoa asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini 
ta’kidlaydi. 
Abu Nasr Forobiyning fikricha, inson blshqalar bilan munosabatda bo‘lish, 
ularning yordami va qo‘llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana shu 
ehtiyojni qondirish yo‘lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi, deb 
hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o‘zaro yordam, 
hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o‘rnini 
belgilab beradi. 
 
3. O‘quvchilar jamoasining shakllanish bosqichlari. Jamoaning vujudga 
ta’minlovchi mehnat faoliyatini yo‘lga qo‘yadi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlari, manfaatlarini qondirish yo‘lida ham atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi. Shaxs ijtimoiy muhitdan uzilgan holda mavjud bo‘la olmaydi. Buning misoli sifatida R.Kipling tomonidan yaratilgan asardagi Mauglini keltirish mumkin. Garchi, inson bolasi bo‘lsada, ijtimoiy munosabatlar jarayonida ishtirok etish ko‘nikma va malakalari shakllanmaganligi bois odamlar hayotiga moslasha olmaydi. Bola yoshligidan o‘yin, mehnat va o‘qish faoliyatlarini tengdoshlari bilan birgalikda tashkil etish asosida ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit bolaga borliqni anglash uchungina emas, balki o‘zligini anglash uchun ham imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy ravishda jamoa orasida bo‘lishi, uning jamoa ta’sirida shakllanishi unda ijtimoiy faollikni yuzaga keltiradi. Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o‘rni va roliga alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning borliq, unda kechayotgan o‘zgarishlar, jarayonlar mohiyatini anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta’sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub bo‘lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta’kidlaydi. Bolani yomon ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi. Alloma o‘qitish samaradorligini ta’minlashda bolalarga jamoa asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydi. Abu Nasr Forobiyning fikricha, inson blshqalar bilan munosabatda bo‘lish, ularning yordami va qo‘llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana shu ehtiyojni qondirish yo‘lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi, deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o‘zaro yordam, hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o‘rnini belgilab beradi. 3. O‘quvchilar jamoasining shakllanish bosqichlari. Jamoaning vujudga  
 
kelish uchun to‘rt bosqich zarur. Jamoaning shakllanish bosqichlarida dastlab 
o‘qituvchi butun guruhga talab qo‘yadi, bu jarayonda jamoa faollarining 
shakllanishiga e’tibor qaratadi. Navbatdagi bosqichda muayyan darajada 
shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a’zolari oldiga ma’lum talablarni 
qo‘yadi. Uchinchi bosqichda esa jamoa har a’zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni 
olib borishni talab qiladi. To‘rtinchi bosqichda esa jamoaning har bir a’zosi o‘z 
oldiga jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni qo‘yish layoqatiga ega bo‘ladi. Bu 
jarayon mohiyati qo‘yidagicha: 
kelish uchun to‘rt bosqich zarur. Jamoaning shakllanish bosqichlarida dastlab o‘qituvchi butun guruhga talab qo‘yadi, bu jarayonda jamoa faollarining shakllanishiga e’tibor qaratadi. Navbatdagi bosqichda muayyan darajada shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a’zolari oldiga ma’lum talablarni qo‘yadi. Uchinchi bosqichda esa jamoa har a’zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni olib borishni talab qiladi. To‘rtinchi bosqichda esa jamoaning har bir a’zosi o‘z oldiga jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni qo‘yish layoqatiga ega bo‘ladi. Bu jarayon mohiyati qo‘yidagicha:  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Jamoaga qo‘yilayotgan talablar mazmunidagi farq jamoa rivojlanishi 
bosqichini aniqlovchi yorqin tashkiliy ko‘rsatkich sanaladi. Jamoaning amaliy 
faoliyati mazmuni, jamoa a’zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ular o‘rtasidagi 
ijodiy hamkorlik, shuningdek, ularning xulq-atvori axloqiy kamolot darajalarini 
ko‘rsatuvchi muhim belgilar sifatida namoyon bo‘ladi. Jamoani shakllantirishda 
uning hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini inobatga olish zarur. 
Jamoaning shakllanish bosqichlarini belgilash shartli sanaladi, zero, 
jamoaning shakllanishi muayyan chegara yoki oraliqqa ega emas. Shunga qaramay 
o‘qituvchiik nuqtai nazardan jamoaning shakllanishini muayyan bosqichlarga 
ajratish mumkin. O‘quvchilar jamoasini ma’lum rivojlanish bosqichlarga ajratish 
muhim ahamiyat kasb etadi. Jamoa rivojlanishining har bir bosqichi jamoa 
a’zolariga nisbatan samarali pedagogik ta’sir ko‘rsatishning maqbul shakl, 
metodini tanlash imkonini beradi. 
Биринчи босқич 
Иккинчи босқич 
Тўртинчи босқич 
 
Учинчи босқич 
 
ўқитувчи 
талаб 
жамоа 
фаол 
талаб 
жамоа 
шахс 
талаб 
шахс 
жамоа 
талаб 
шахс 
Ўқувчилар жамоасининг ривожланиш босқичлари 
Jamoaga qo‘yilayotgan talablar mazmunidagi farq jamoa rivojlanishi bosqichini aniqlovchi yorqin tashkiliy ko‘rsatkich sanaladi. Jamoaning amaliy faoliyati mazmuni, jamoa a’zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ular o‘rtasidagi ijodiy hamkorlik, shuningdek, ularning xulq-atvori axloqiy kamolot darajalarini ko‘rsatuvchi muhim belgilar sifatida namoyon bo‘ladi. Jamoani shakllantirishda uning hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini inobatga olish zarur. Jamoaning shakllanish bosqichlarini belgilash shartli sanaladi, zero, jamoaning shakllanishi muayyan chegara yoki oraliqqa ega emas. Shunga qaramay o‘qituvchiik nuqtai nazardan jamoaning shakllanishini muayyan bosqichlarga ajratish mumkin. O‘quvchilar jamoasini ma’lum rivojlanish bosqichlarga ajratish muhim ahamiyat kasb etadi. Jamoa rivojlanishining har bir bosqichi jamoa a’zolariga nisbatan samarali pedagogik ta’sir ko‘rsatishning maqbul shakl, metodini tanlash imkonini beradi. Биринчи босқич Иккинчи босқич Тўртинчи босқич Учинчи босқич ўқитувчи талаб жамоа фаол талаб жамоа шахс талаб шахс жамоа талаб шахс Ўқувчилар жамоасининг ривожланиш босқичлари  
 
Jamoa rivojlanishining birinchi bosqichi. Mazkur bosqichda talab faqat 
o‘qituvchilar tomonidan qo‘yiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlang‘ich 
nuqtasidir. Ushbu davrdagi jammoa hali tarbiyalovchi jamoa bo‘lmay, balki 
“tashkil etuvchi birlik” (guruh) hisoblanadi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘qituvchi 
tomonidan talablarning qo‘yilishiga e’tiborsiz qaraydilar. Jamoa a’zolarining 
uzluksiz ijodiy faoliyatini tashkil qilish va ularni muayyan (yagona) maqsad 
atrofida birlashtirishga erishish orqaligina jamoa qaror topadi. O‘quvchilarning 
jamoa faoliyatida ishtirok etishi tufayli asta sekin boyib boradigan tajriba, faoliyat 
natijasini birgalikda muhokama qilish, qilinajak ishlarni rejalashtirish jamoa 
a’zolarida mas’uliyat, javobgarlik, faoliyat biriligi, shuningdek, ishchanlik 
munosabatining paydo bo‘lishi, shuningdek, o‘quvchilarda jamoa faoliyatiga 
nisbatan qiziqishni paydo bo‘lishiga olib keladi. Bolalarning jamoada faoliyat 
ko‘rsatish tajribasiga ega emasliklari bu bosqichda o‘qituvchi jamoa a’zolarini 
oddiy tarzda uyushtirish maqsadini ko‘zlaydi. 
O‘qituvchining talabchanligi, jamoaning barcha a’zolariga birday talabni 
qo‘ya olishi, u tomonidan qo‘yilayotgan talabning qat’iyligi, izchilligi hamda 
murosasizligi muhim omil hisoblanadi. Bu vaziyatda o‘qituvchining «hukmdorlik» 
davri uzoq davom etishi mumkin emasligi, bir qarashda intizomning vujudga 
kelganligi ma’lum bo‘lsada, ayni vaqtda guruh a’zolarining faolliklarini 
rivojlantirish uchun zarur bo‘luvchi sharoitning hali mavjud bo‘la olmaganligini 
hisobga olish zarur.  
Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo bo‘lishi ushbu 
davr uchun xarakterli hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning shunday 
a’zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o‘qituvchi 
faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Faollar 
o‘qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar. 
Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Bu bosqich jamoa faolining 
o‘qituvchi talabini qo‘llab-quvvatlash va uning o‘zi ham bu talablarni jamoa 
a’zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tafsiflanadi. Endilikda o‘qituvchi jamoada paydo 
bo‘lgan va u bilan bog‘liq muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zi hal qilmaydi. Jamoa 
Jamoa rivojlanishining birinchi bosqichi. Mazkur bosqichda talab faqat o‘qituvchilar tomonidan qo‘yiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlang‘ich nuqtasidir. Ushbu davrdagi jammoa hali tarbiyalovchi jamoa bo‘lmay, balki “tashkil etuvchi birlik” (guruh) hisoblanadi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan talablarning qo‘yilishiga e’tiborsiz qaraydilar. Jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatini tashkil qilish va ularni muayyan (yagona) maqsad atrofida birlashtirishga erishish orqaligina jamoa qaror topadi. O‘quvchilarning jamoa faoliyatida ishtirok etishi tufayli asta sekin boyib boradigan tajriba, faoliyat natijasini birgalikda muhokama qilish, qilinajak ishlarni rejalashtirish jamoa a’zolarida mas’uliyat, javobgarlik, faoliyat biriligi, shuningdek, ishchanlik munosabatining paydo bo‘lishi, shuningdek, o‘quvchilarda jamoa faoliyatiga nisbatan qiziqishni paydo bo‘lishiga olib keladi. Bolalarning jamoada faoliyat ko‘rsatish tajribasiga ega emasliklari bu bosqichda o‘qituvchi jamoa a’zolarini oddiy tarzda uyushtirish maqsadini ko‘zlaydi. O‘qituvchining talabchanligi, jamoaning barcha a’zolariga birday talabni qo‘ya olishi, u tomonidan qo‘yilayotgan talabning qat’iyligi, izchilligi hamda murosasizligi muhim omil hisoblanadi. Bu vaziyatda o‘qituvchining «hukmdorlik» davri uzoq davom etishi mumkin emasligi, bir qarashda intizomning vujudga kelganligi ma’lum bo‘lsada, ayni vaqtda guruh a’zolarining faolliklarini rivojlantirish uchun zarur bo‘luvchi sharoitning hali mavjud bo‘la olmaganligini hisobga olish zarur. Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo bo‘lishi ushbu davr uchun xarakterli hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning shunday a’zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o‘qituvchi faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Faollar o‘qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar. Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Bu bosqich jamoa faolining o‘qituvchi talabini qo‘llab-quvvatlash va uning o‘zi ham bu talablarni jamoa a’zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tafsiflanadi. Endilikda o‘qituvchi jamoada paydo bo‘lgan va u bilan bog‘liq muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zi hal qilmaydi. Jamoa  
 
faolini bu ishga uni jalb etadi. Ushbu bosqichda jamoa hayotini tashkil qilish usuli 
murakkablashib boradi, ya’ni, jamoa o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi. 
O‘quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda murakkablashib borishi 
mazkur davrining muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda jamoaning 
muhim ishlarini o‘quvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirilishi, tadbirlarni 
o‘tkazishga tiyyorgarlik, uni o‘tkazish hamda faoliyat natijalarini muhokama qilish 
jamoa faoliyatining ijodiy xususyat kasb etishini ko‘rsatuvchi omillar sanaladi. 
Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a’zolarida motiv (rag‘bat)larning paydo 
bo‘lishi, ijodiy hamkorlik va o‘zaro yordam munosabatlarining tez sur’atlar bilan 
rivojlanishiga olib keladi. 
Jamoada mustaqil faoliyatning yuzaga kelshida jamoa faolining roli 
beqiyosdir. Ammo jamoa faolining jamoa a’zolari orasida hurmat qozona olishi, 
ularga namuna bo‘lishi, o‘z burchlarini aniq va puxta bajarishi hamda o‘z 
mavqelaridan 
noo‘rin 
foydalanmasliklari 
juda 
muhimdir. 
Bu 
o‘rinda 
A.S.Makarenkoning jamoa faoliga nisbatan “jamoa vijdoni” deya bergan ta’rifini 
eslab o‘tish joizdir. Jamoa faoli birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo‘lsada, 
ayni paytda uning o‘ziga ham oshirilgan talablarning qo‘yilishi maqsadga 
muvofiqdir. 
Jamoaning rivojlanishi bu bosqichda to‘xtab qolishi mumkin emas, chunki 
faoliyat ko‘rsatayotgan kuch jamoaning bir qismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning 
rivojlanishi ushbu bosqichda to‘xtatib qolinsa, jamoa faolining guruhning boshqa 
a’zolari bilan qarama-qarshi qo‘yish xavfli tug‘ilishi mumkin. Bu bosqichda 
jamoaning barcha a’zolarining alohida faollik ko‘rsatishga erishishlari zarur 
sanaladi. 
Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichi. Bu bosqich anchagina sermahsul 
bo‘lib, unda butun jamoa “ayrim o‘zini chetga olib qoluvchi, injiq shaxs”larga 
talab qo‘ya boshlaydi. 
Jamoa ishiga ushbu bosqichda faqat faolgina emas, balki uning butun a’zolari 
qiziqadi. Jamoa hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan 
ifodalanadi. O‘qituvchi mazkur yo‘nalishda maqsadga muvofiq va izchil ish olib 
faolini bu ishga uni jalb etadi. Ushbu bosqichda jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya’ni, jamoa o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi. O‘quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda murakkablashib borishi mazkur davrining muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda jamoaning muhim ishlarini o‘quvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirilishi, tadbirlarni o‘tkazishga tiyyorgarlik, uni o‘tkazish hamda faoliyat natijalarini muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususyat kasb etishini ko‘rsatuvchi omillar sanaladi. Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a’zolarida motiv (rag‘bat)larning paydo bo‘lishi, ijodiy hamkorlik va o‘zaro yordam munosabatlarining tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Jamoada mustaqil faoliyatning yuzaga kelshida jamoa faolining roli beqiyosdir. Ammo jamoa faolining jamoa a’zolari orasida hurmat qozona olishi, ularga namuna bo‘lishi, o‘z burchlarini aniq va puxta bajarishi hamda o‘z mavqelaridan noo‘rin foydalanmasliklari juda muhimdir. Bu o‘rinda A.S.Makarenkoning jamoa faoliga nisbatan “jamoa vijdoni” deya bergan ta’rifini eslab o‘tish joizdir. Jamoa faoli birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo‘lsada, ayni paytda uning o‘ziga ham oshirilgan talablarning qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir. Jamoaning rivojlanishi bu bosqichda to‘xtab qolishi mumkin emas, chunki faoliyat ko‘rsatayotgan kuch jamoaning bir qismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning rivojlanishi ushbu bosqichda to‘xtatib qolinsa, jamoa faolining guruhning boshqa a’zolari bilan qarama-qarshi qo‘yish xavfli tug‘ilishi mumkin. Bu bosqichda jamoaning barcha a’zolarining alohida faollik ko‘rsatishga erishishlari zarur sanaladi. Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichi. Bu bosqich anchagina sermahsul bo‘lib, unda butun jamoa “ayrim o‘zini chetga olib qoluvchi, injiq shaxs”larga talab qo‘ya boshlaydi. Jamoa ishiga ushbu bosqichda faqat faolgina emas, balki uning butun a’zolari qiziqadi. Jamoa hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. O‘qituvchi mazkur yo‘nalishda maqsadga muvofiq va izchil ish olib  
 
borgan sharoitdagina ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu 
maqsadda u yoki bu tadbir rejasi, jamoaning birgalikdagi faoliyati va uning 
a’zolari xatti-harakati jamoa bo‘lib muhokama qilinadi, turli mavzularda suhbatlar 
va ma’ruzalar uyushtiriladi, o‘quvchilar o‘rtasida samarali axborot vositalari 
yordamida ijtimoiy-g‘oyaviy, axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va 
hokazo bilimlarning targ‘iboti tashkil etiladi. O‘qituvchi jamoa a’zolarining 
birgalikdagi faoliyatini tashkil etar ekan, jamoa a’zolarining ijodiy tajribasiga hissa 
qo‘shish imkonini beradigan o‘zaro munosabatlarini shakllantirishga ta’sir 
ko‘rsatadigan shakl va metodlardan foydalanadi. 
Jamoaning har bir a’zosida ijtimoiy ahamiyatli faoliyatni maqsadga muvofiq 
ravishda tashkil etish ko‘nikmasini hosil qila olishi jamoa a’zolari orasida barqaror 
insoniy munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. 
Jamoada barqaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi – 
uning a’zolarini ijobiy, madaniy-ma’rifiy mazmunga ega bo‘lgan ishlarni 
tashkil etishda faol ishtirok etishlaridir. 
Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichda ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlar 
shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faoligina emas, balki jamoaning 
har bir a’zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy mazmundagi talablarni qo‘ya 
boshlaydilar. 
Jamoa rivojlanishining to‘rtinchi bosqichi. Bu bosqich uning barcha 
a’zolari jamoa oldida turgan vazifalar asosida o‘z-o‘zlariga talablar qo‘ya olishlari 
bilan tavsiflanadi. Har bir bosqich jamoa a’zolarining o‘ziga nisbatan muayyan 
talab qo‘yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo‘yilgan har bir talab o‘ziga xos 
yo‘nalishi (masalan o‘yindan umuminsoniyat baxti yo‘lida kurashishiga intilish 
o‘rtasidagi farq) bilan ajralib turadi. 
To‘rtinchi bosqich jamoa a’zolarining o‘ziga nisbatan yuksak axloqiy talablar 
qo‘ya olishlari bilan ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni jamoa 
a’zolarining har biri uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni 
o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Biroq bu holat jamoaning muayyan 
shaxsni yanada rivojlantirishdagi roli va o‘rnini pasaytirmaydi. To‘rtinchi 
borgan sharoitdagina ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maqsadda u yoki bu tadbir rejasi, jamoaning birgalikdagi faoliyati va uning a’zolari xatti-harakati jamoa bo‘lib muhokama qilinadi, turli mavzularda suhbatlar va ma’ruzalar uyushtiriladi, o‘quvchilar o‘rtasida samarali axborot vositalari yordamida ijtimoiy-g‘oyaviy, axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ‘iboti tashkil etiladi. O‘qituvchi jamoa a’zolarining birgalikdagi faoliyatini tashkil etar ekan, jamoa a’zolarining ijodiy tajribasiga hissa qo‘shish imkonini beradigan o‘zaro munosabatlarini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadigan shakl va metodlardan foydalanadi. Jamoaning har bir a’zosida ijtimoiy ahamiyatli faoliyatni maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish ko‘nikmasini hosil qila olishi jamoa a’zolari orasida barqaror insoniy munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. Jamoada barqaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi – uning a’zolarini ijobiy, madaniy-ma’rifiy mazmunga ega bo‘lgan ishlarni tashkil etishda faol ishtirok etishlaridir. Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichda ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faoligina emas, balki jamoaning har bir a’zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy mazmundagi talablarni qo‘ya boshlaydilar. Jamoa rivojlanishining to‘rtinchi bosqichi. Bu bosqich uning barcha a’zolari jamoa oldida turgan vazifalar asosida o‘z-o‘zlariga talablar qo‘ya olishlari bilan tavsiflanadi. Har bir bosqich jamoa a’zolarining o‘ziga nisbatan muayyan talab qo‘yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo‘yilgan har bir talab o‘ziga xos yo‘nalishi (masalan o‘yindan umuminsoniyat baxti yo‘lida kurashishiga intilish o‘rtasidagi farq) bilan ajralib turadi. To‘rtinchi bosqich jamoa a’zolarining o‘ziga nisbatan yuksak axloqiy talablar qo‘ya olishlari bilan ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni jamoa a’zolarining har biri uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Biroq bu holat jamoaning muayyan shaxsni yanada rivojlantirishdagi roli va o‘rnini pasaytirmaydi. To‘rtinchi  
 
bosqichda amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas’uliyatlidir. 
Mazkur bosqichda jamoa oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo‘yish 
uchun mutlaqo qulay sharoit yaratiladi. 
Bir guruh pedagoglar o‘quvchilar jamoasini uning shakllanish va 
rivojlanishiga ko‘ra uch bosqichga ham bo‘ladilar. Ya’ni: a) jamoani dastlabki 
jipslashtirish; b) jamoani shakllantirish asosida uning har bir a’zosini individual 
rivojlantirish; v) jamoaning umumiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish. 
Jamoa hayotida muhim o‘rin tutuvchi har bir bosqichni ajratib ko‘rsatish 
yuqorida bayon etilgan fikrlarga zid emas, balki shaxsning rivojlanishida 
jamoaning yetakchi ahamiyatini ta’kidlaydi. 
O‘quvchilar jamoasi o‘zida quyidagi xususiyatlarni namoyish etadi: 1) 
o‘quvchilarning jamoaviy faoliyatga tayyorliklari, ruhiy tetiklikka egaliklari; 
2) jamoa uchun ahamiyatli bo‘lgan qadriyatlar mohiyatini anglash, ularni 
ardoqlash va o‘z qadr-qimmatini baholash; 3) jamoa a’zolari o‘rtasida 
do‘stlik, o‘zaro birlik, hamjihatlik va yordam ko‘rsatish tuyg‘usining qaror 
topganligi; 4) jamoadagi ishchan, jamoa faoliyatini tashkil etishda faollik 
ko‘rsatish; 6) jamoa a’zolarida o‘z hissiy tuyg‘ularini boshqara olishlari, 
muomala, 
muloqot, 
nutq 
va 
yurish-turish 
qoidalariga 
amal 
qilish 
ko‘nikmasining shakllanganligi. 
Jamoani 
shakllantirishda 
jamoa 
a’zolari 
va 
ularning 
faoliyatlariga 
qo‘yiladigan yagona talablar muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona talab 
o‘quvchilarning dars jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi, 
shuningdek, jamoat joylari hamda oiladagi xulq-atvor qoidalarni o‘z ichiga oladi. 
Puxta o‘ylangan talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda 
muayyan tartibning o‘rnatilishini ta’minlaydi. 
O‘qituvchilar tomonidan puxta o‘ylab qo‘yilgan talablar quyidagi holatlarda 
ijobiy natija beradi: 
1. Qo‘yilayotgan talablar o‘quvchi shaxsini hurmat qilish tuyg‘usi bilan 
uyg‘unlashgan bo‘lishi kerak. 
2. Talablar muayyan maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga olgan 
bosqichda amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas’uliyatlidir. Mazkur bosqichda jamoa oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo‘yish uchun mutlaqo qulay sharoit yaratiladi. Bir guruh pedagoglar o‘quvchilar jamoasini uning shakllanish va rivojlanishiga ko‘ra uch bosqichga ham bo‘ladilar. Ya’ni: a) jamoani dastlabki jipslashtirish; b) jamoani shakllantirish asosida uning har bir a’zosini individual rivojlantirish; v) jamoaning umumiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish. Jamoa hayotida muhim o‘rin tutuvchi har bir bosqichni ajratib ko‘rsatish yuqorida bayon etilgan fikrlarga zid emas, balki shaxsning rivojlanishida jamoaning yetakchi ahamiyatini ta’kidlaydi. O‘quvchilar jamoasi o‘zida quyidagi xususiyatlarni namoyish etadi: 1) o‘quvchilarning jamoaviy faoliyatga tayyorliklari, ruhiy tetiklikka egaliklari; 2) jamoa uchun ahamiyatli bo‘lgan qadriyatlar mohiyatini anglash, ularni ardoqlash va o‘z qadr-qimmatini baholash; 3) jamoa a’zolari o‘rtasida do‘stlik, o‘zaro birlik, hamjihatlik va yordam ko‘rsatish tuyg‘usining qaror topganligi; 4) jamoadagi ishchan, jamoa faoliyatini tashkil etishda faollik ko‘rsatish; 6) jamoa a’zolarida o‘z hissiy tuyg‘ularini boshqara olishlari, muomala, muloqot, nutq va yurish-turish qoidalariga amal qilish ko‘nikmasining shakllanganligi. Jamoani shakllantirishda jamoa a’zolari va ularning faoliyatlariga qo‘yiladigan yagona talablar muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona talab o‘quvchilarning dars jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi, shuningdek, jamoat joylari hamda oiladagi xulq-atvor qoidalarni o‘z ichiga oladi. Puxta o‘ylangan talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning o‘rnatilishini ta’minlaydi. O‘qituvchilar tomonidan puxta o‘ylab qo‘yilgan talablar quyidagi holatlarda ijobiy natija beradi: 1. Qo‘yilayotgan talablar o‘quvchi shaxsini hurmat qilish tuyg‘usi bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi kerak. 2. Talablar muayyan maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga olgan  
 
holda qo‘yilishi lozim. 
3. Jamoaga nisbatan qo‘yilayotgan talablar aniq bo‘lishi lozim. 
4. 
O‘quvchilarning 
tashqi 
qiyofasi, 
kiyinishi, 
yurish-turishi 
hamda 
muomalasiga nisbatan qo‘yilayotgan talablar, ularda ma’naviy madaniyatni 
shakllantirishga xizmat qilishi shart. 
O‘quvchi qo‘yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, talab 
qo‘yish metodikasini ham o‘zlashtira olgan bo‘lishi kerak. 
O‘quvchilar jamoasiga nisbatan talablarni qo‘yish metodikasi bolalarni 
talablar mazmuni bilan tanishtirish, talablarning ahamiyatini tushuntirish, tajriba 
orttirish, o‘quvchilar faoliyati, qo‘yilayotgan talablarning bajarilishini muntazam 
nazorat qilib turishdan iborat. 
O‘quvchilarni talablar bilan tanishtirish ko‘pincha umumiy majlislarda amalga 
oshiriladi, bunda ta’lim muassasasining direktori yoki o‘quv ishlari bo‘yicha 
direktr o‘rinbosari istiqbol rejalari va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar 
mazmuni bilan o‘quvchilarni tanishtiradi. Tanishtirish ko‘pincha amalda 
ko‘rsatish, guruhlarda guruh majlislari yoki maxsus suhbatlarni uyushtirish asosida 
amalga oshiriladi. 
Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan talablar bilan tanishtirish mazkur 
talablar ustida mashq qildirish bilan qo‘shib olib borilishi kerak. Xulq-atvorni 
tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha murakkab ish. O‘quvchilar 
talablarni yaxshi anglashlari mumkin, biroq aksariyat hollarda ularga rioya 
qilmaydilar. Shu bois muntazam ravishda mashq qildirish madaniy xulq-atvorni 
odatga aylantiradi. 
Talablarning qo‘yilishi jarayonida ularga o‘quvchilarning amal qilishi ustidan 
nazorat o‘rnatish lozim. Nazorat qilib borish turli shakllar yordamida amalga 
oshiriladi, chunonchi, xulq-atvor jurnalini yuritish, sinfdagi navbatchilik uchun 
stendda baholarni qayd etib borish va boshqalar. Qo‘yilayotgan talablarning 
bajarilishi yuzasidan olib borilayotgan nazorat muntazam ravishda, izchil olib 
borilishi va haqqoniy bo‘lishi zarur. Olib borilgan nazorat natijalaridan 
o‘quvchilarni ogoh etib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
holda qo‘yilishi lozim. 3. Jamoaga nisbatan qo‘yilayotgan talablar aniq bo‘lishi lozim. 4. O‘quvchilarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi hamda muomalasiga nisbatan qo‘yilayotgan talablar, ularda ma’naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi shart. O‘quvchi qo‘yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, talab qo‘yish metodikasini ham o‘zlashtira olgan bo‘lishi kerak. O‘quvchilar jamoasiga nisbatan talablarni qo‘yish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan tanishtirish, talablarning ahamiyatini tushuntirish, tajriba orttirish, o‘quvchilar faoliyati, qo‘yilayotgan talablarning bajarilishini muntazam nazorat qilib turishdan iborat. O‘quvchilarni talablar bilan tanishtirish ko‘pincha umumiy majlislarda amalga oshiriladi, bunda ta’lim muassasasining direktori yoki o‘quv ishlari bo‘yicha direktr o‘rinbosari istiqbol rejalari va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni bilan o‘quvchilarni tanishtiradi. Tanishtirish ko‘pincha amalda ko‘rsatish, guruhlarda guruh majlislari yoki maxsus suhbatlarni uyushtirish asosida amalga oshiriladi. Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan talablar bilan tanishtirish mazkur talablar ustida mashq qildirish bilan qo‘shib olib borilishi kerak. Xulq-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha murakkab ish. O‘quvchilar talablarni yaxshi anglashlari mumkin, biroq aksariyat hollarda ularga rioya qilmaydilar. Shu bois muntazam ravishda mashq qildirish madaniy xulq-atvorni odatga aylantiradi. Talablarning qo‘yilishi jarayonida ularga o‘quvchilarning amal qilishi ustidan nazorat o‘rnatish lozim. Nazorat qilib borish turli shakllar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, xulq-atvor jurnalini yuritish, sinfdagi navbatchilik uchun stendda baholarni qayd etib borish va boshqalar. Qo‘yilayotgan talablarning bajarilishi yuzasidan olib borilayotgan nazorat muntazam ravishda, izchil olib borilishi va haqqoniy bo‘lishi zarur. Olib borilgan nazorat natijalaridan o‘quvchilarni ogoh etib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi.  
 
Jamoani uyushtirish va jipslashtirish unda faol (aktiv)ni tarbiyalash bilan 
chambarchas bog‘liq. Har bir o‘qituvchining jamoani shakllantirish borasidagi 
harakti jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi. 
Jamoa faolini shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatiga nisbatan ehtiyoji 
mazmunidan kelib chiqadi. 
Ishchan jamoa faolini shakllantirish uchun o‘qituvchi o‘quvchilarning jamoa 
ishlaridagi ishtiroki, xulq-atvorini kuzatib borishi har bir o‘quvchining ijtimoiy 
faoliyatni tashkil etish layoqatini aniqlash zarur. 
Faollarni tarbiyalashda o‘quvchilarning jamoadagi obro‘si ham inobatga 
olinadi. Jamoa faoli tarkibini bolalarning o‘zlari o‘qituvchi ishtiroki va 
rahbarligida tanlasa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi jamoa faoli bilan 
maslahatlashish asosida tarbiyaviy faoliyatni tashkil etadi. 
Jamoa faolining har bir a’zosi zimmasiga muayyan vazifani yuklash, ularning 
ma’lum davrda ana shu vazifalar yuzasidan hisobot berib borishlariga erishish 
maqsadga muvofiq. O‘qituvchi aynan faolga oshirilgan talab qo‘yadi. O‘quvchilar 
jamoasida faol rahbarligida o‘z-o‘zini boshqarish jamoa a’zolaridan ayrimlarining 
boshqasi ustidan ustun kelishiga olib kelmasligi kerak. Shu bois o‘qituvchi faolni 
maqsadga muvofiq faoliyat yuritishini nazorat qilib borishi lozim. 
O‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarishi bu o‘qituvchilar tomonidan tashkil 
qilinadigan jamoa ishini uyushtirish va boshqarishda o‘quvchilarning faol ishtirok 
etishidir. O‘z-o‘zini boshqarishning shakllari orasida jamoa a’zolarining yig‘ilishi, 
konferensiyasi hamda turli komissiyalar (masalan, o‘quv komissiyasi yoki tozalik 
komissiyasi) faoliyati muhim o‘rin tutadi. 
O‘quvchilar jamoasini shakllantirishda an’analar muhim o‘rin tutadi. Jamoa 
an’analari 
jamoa 
a’zolari 
tomonidan 
birdek 
qo‘llab-quvvatlanuvchi 
barqarorlashgan odatlar bo‘lib, ularning mazmunida munosabatlar xususiyati va 
jamoaning ijtimoiy fikri yorqin ifodalanadi. 
Jamoa an’analari shartli ravishda ikkiga bo‘linadi: 
 
 
Jamoani uyushtirish va jipslashtirish unda faol (aktiv)ni tarbiyalash bilan chambarchas bog‘liq. Har bir o‘qituvchining jamoani shakllantirish borasidagi harakti jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi. Jamoa faolini shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatiga nisbatan ehtiyoji mazmunidan kelib chiqadi. Ishchan jamoa faolini shakllantirish uchun o‘qituvchi o‘quvchilarning jamoa ishlaridagi ishtiroki, xulq-atvorini kuzatib borishi har bir o‘quvchining ijtimoiy faoliyatni tashkil etish layoqatini aniqlash zarur. Faollarni tarbiyalashda o‘quvchilarning jamoadagi obro‘si ham inobatga olinadi. Jamoa faoli tarkibini bolalarning o‘zlari o‘qituvchi ishtiroki va rahbarligida tanlasa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi jamoa faoli bilan maslahatlashish asosida tarbiyaviy faoliyatni tashkil etadi. Jamoa faolining har bir a’zosi zimmasiga muayyan vazifani yuklash, ularning ma’lum davrda ana shu vazifalar yuzasidan hisobot berib borishlariga erishish maqsadga muvofiq. O‘qituvchi aynan faolga oshirilgan talab qo‘yadi. O‘quvchilar jamoasida faol rahbarligida o‘z-o‘zini boshqarish jamoa a’zolaridan ayrimlarining boshqasi ustidan ustun kelishiga olib kelmasligi kerak. Shu bois o‘qituvchi faolni maqsadga muvofiq faoliyat yuritishini nazorat qilib borishi lozim. O‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarishi bu o‘qituvchilar tomonidan tashkil qilinadigan jamoa ishini uyushtirish va boshqarishda o‘quvchilarning faol ishtirok etishidir. O‘z-o‘zini boshqarishning shakllari orasida jamoa a’zolarining yig‘ilishi, konferensiyasi hamda turli komissiyalar (masalan, o‘quv komissiyasi yoki tozalik komissiyasi) faoliyati muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilar jamoasini shakllantirishda an’analar muhim o‘rin tutadi. Jamoa an’analari jamoa a’zolari tomonidan birdek qo‘llab-quvvatlanuvchi barqarorlashgan odatlar bo‘lib, ularning mazmunida munosabatlar xususiyati va jamoaning ijtimoiy fikri yorqin ifodalanadi. Jamoa an’analari shartli ravishda ikkiga bo‘linadi:  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kundalik faoliyat an’analari o‘quvchilarning o‘quv faoliyati (o‘zaro yordam 
turlari) va mehnat faoliyati (ko‘chatlar o‘tkazish, hasharlar uyushtirish va 
boshqalar)ni o‘z ichiga oladi. 
Bayram an’analariga ijtimoiy ahamiyatga ega turli voqea hamda hodisalar 
bilan bog‘liq sanalar (xususan, “Alifbe bayrami”, “Mustaqillik bayrami”, “Navro‘z 
bayrami”, “Xotira va qadrlash kuni” va boshqalar)ni nishonlash maqsadida tashkil 
etilgan faoliyat kiradi. 
An’analarning yuzaga kelishida o‘quvchilarning unga nisbatan munosabati 
katta ahamiyatga ega. Maktab rahbariyati va o‘qituvchilar o‘quvchilar jamoasiga 
muayyan sanalarga bag‘ishlab haddan ziyod ortiqcha tadbirni uyushtirish talabini 
qo‘ymasligi zarur. Tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazishda o‘qituvchilar jamoasi 
yoki o‘qituvchi o‘quvchilar jamoasi bilan birgalikda ish olib borish, ularni 
an’analarni davom ettirishga o‘rgatish masalasiga e’tiborning qaratilishi ijobiy 
natijalarni beradi. 
Jamoa va uning shaxsni shakllanishidagi o‘rni va roli muammosi yuzasidan 
olib borilgan ilmiy tadqiqotlar shaxs va jamoa o‘rtasidagi munosabatlarning 
rivojlanishi borasida quyidagi andozaning yaratilishini ta’minlaydi: 
 
 
 
 
 
Жамоа 
анъана 
(қадрият) 
ларни 
қабул 
қилади
Жамоа  
анъаналари  
ва 
 қадрият 
ларига  
амал
Тўлақонли 
бирликнинг 
қарор 
 топиши 
Шахс жамоага 
ихтиёрий 
(конфор 
мизм) 
равишда 
бўйсунади
Шахс 
жамоани 
ўзига 
бўйсунди 
ради 
(конфор
Жамоа 
аъзолари 
нинг жамоа 
фаолияти 
ни ташкил 
этишдаги
Шахс ва жамоа 
Шахс жамоага 
бўйсунади 
Муносабатларнинг ўзаро 
мувофиқлиги 
Шахс жамоани ўзига 
бўйсундиради 
Анъаналар 
Кундалик фаолият анъаналари 
Байрам анъаналари 
Жамоа анъаналарининг турлари 
Kundalik faoliyat an’analari o‘quvchilarning o‘quv faoliyati (o‘zaro yordam turlari) va mehnat faoliyati (ko‘chatlar o‘tkazish, hasharlar uyushtirish va boshqalar)ni o‘z ichiga oladi. Bayram an’analariga ijtimoiy ahamiyatga ega turli voqea hamda hodisalar bilan bog‘liq sanalar (xususan, “Alifbe bayrami”, “Mustaqillik bayrami”, “Navro‘z bayrami”, “Xotira va qadrlash kuni” va boshqalar)ni nishonlash maqsadida tashkil etilgan faoliyat kiradi. An’analarning yuzaga kelishida o‘quvchilarning unga nisbatan munosabati katta ahamiyatga ega. Maktab rahbariyati va o‘qituvchilar o‘quvchilar jamoasiga muayyan sanalarga bag‘ishlab haddan ziyod ortiqcha tadbirni uyushtirish talabini qo‘ymasligi zarur. Tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazishda o‘qituvchilar jamoasi yoki o‘qituvchi o‘quvchilar jamoasi bilan birgalikda ish olib borish, ularni an’analarni davom ettirishga o‘rgatish masalasiga e’tiborning qaratilishi ijobiy natijalarni beradi. Jamoa va uning shaxsni shakllanishidagi o‘rni va roli muammosi yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar shaxs va jamoa o‘rtasidagi munosabatlarning rivojlanishi borasida quyidagi andozaning yaratilishini ta’minlaydi: Жамоа анъана (қадрият) ларни қабул қилади Жамоа анъаналари ва қадрият ларига амал Тўлақонли бирликнинг қарор топиши Шахс жамоага ихтиёрий (конфор мизм) равишда бўйсунади Шахс жамоани ўзига бўйсунди ради (конфор Жамоа аъзолари нинг жамоа фаолияти ни ташкил этишдаги Шахс ва жамоа Шахс жамоага бўйсунади Муносабатларнинг ўзаро мувофиқлиги Шахс жамоани ўзига бўйсундиради Анъаналар Кундалик фаолият анъаналари Байрам анъаналари Жамоа анъаналарининг турлари  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
O‘quvchilar 
jamoalarida 
rasmiy 
yetakchilar 
bilan 
birga 
norasmiy 
yo‘lboshchilarning mavjudligi ko‘zga tashlanadi. Odatda rasmiy yo‘lboshchilar 
tarkibini a’lo baholarga o‘qiydigan, jamoa ishlarida faol ishtirok etuvchi 
o‘quvchilar tashkil etsa, norasmiy liderlar garchi bu kabi sifatlarni namoyon 
etmasalarda, ayrim sifatlariga ko‘ra tengdoshlarini o‘z ortlaridan ergashtira 
oladilar. Bunday o‘quvchilar boshqalardan jismonan kuchliligi, qat’iyatliligi, hech 
narsadan cho‘chimasligi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi bilan ajralib turadilar. Norasmiy 
liderlarning ma’naviy-axloqiy qiyofasi boshqa o‘quvchilarga jiddiy ta’sir 
ko‘rsatadi. Shu bois sinf rahbari hamda maktab pedagogik jamoasi bunday 
liderlarning faoliyatini bevosita va bilvosita nazorat qilib borishlari zarur. 
O‘quvchilar uyushmasiga pedagogik rahbarlik, yuqorida qayd etilganidek, 
aksariyat holatlarda sinf rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Shu sababli sinf 
rahbari guruhning umumiy hamda har bir a’zosining individual xususiyatlarini 
O‘quvchilar jamoalarida rasmiy yetakchilar bilan birga norasmiy yo‘lboshchilarning mavjudligi ko‘zga tashlanadi. Odatda rasmiy yo‘lboshchilar tarkibini a’lo baholarga o‘qiydigan, jamoa ishlarida faol ishtirok etuvchi o‘quvchilar tashkil etsa, norasmiy liderlar garchi bu kabi sifatlarni namoyon etmasalarda, ayrim sifatlariga ko‘ra tengdoshlarini o‘z ortlaridan ergashtira oladilar. Bunday o‘quvchilar boshqalardan jismonan kuchliligi, qat’iyatliligi, hech narsadan cho‘chimasligi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi bilan ajralib turadilar. Norasmiy liderlarning ma’naviy-axloqiy qiyofasi boshqa o‘quvchilarga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois sinf rahbari hamda maktab pedagogik jamoasi bunday liderlarning faoliyatini bevosita va bilvosita nazorat qilib borishlari zarur. O‘quvchilar uyushmasiga pedagogik rahbarlik, yuqorida qayd etilganidek, aksariyat holatlarda sinf rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Shu sababli sinf rahbari guruhning umumiy hamda har bir a’zosining individual xususiyatlarini  
 
bilishi, ularni inobatga olgan holda jamoaga yondashishi zarur. Sinf rahbarining 
norasmiy liderlar va ularning shaxsi haqida to‘laqonli ma’lumotlarga ega bo‘lishi 
pedagogik faoliyatni samarali tashkil etishga yordam beradi. 
Demak, jamoa bir necha a’zo (kishi)lardan tashkil topgan muayyan guruh 
bo‘lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan umumiy maqsad asosida birlashadi 
hamda mazkur maqsadni amalga oshirish uchun yo‘naltirilgan faoliyatni tashkil 
etadi. Jamoa o‘zida bir necha xususiyat (belgi)larni namoyon qiladi. Jamoani 
shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq muddatli, murakkab 
jarayon bo‘lib, u ko‘pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlariga ko‘ra to‘rt 
bosqichdan iborat bo‘ladi. Jamoani shakllantirish o‘ziga xos metodika asosida 
amalga oshiriladi. Jamoaning mustahkam bo‘lishi, a’zolari o‘rtasida o‘zaro yordam 
hamda hamkorlikning qaror topishida jamoa an’analari muhim ahamiyat kasb 
etadi.  
 
 
Nazorat uchun savollar: 
1. Jamoa nima? 
2. O‘quvchilar jamoasi ishlab chiqarish jamoalaridan qanday farqlanadi? 
3. Jamoaning o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflang.  
4. Jamoani shakllantirish qanday bosqichlarda kechadi?  
5. Jamoani tashkil etish metodikasida nimalar aks etishi lozim? 
 
1. Bolalar (o‘quvchilar) jamoasining shakllanishi qanday bosqchlarda 
kechadi? 
A) uch bosqchda; 
V) ikki bosqchda; 
*S) to‘rt bosqchda; 
D) bir bosqchli bo‘ladi; 
2. Bolalar (o‘quvchilar) jamoasi shakllanishining qaysi bosqchida guruh (sinf) 
faollari shaxsga nisbatan talablar qo‘yadi? 
bilishi, ularni inobatga olgan holda jamoaga yondashishi zarur. Sinf rahbarining norasmiy liderlar va ularning shaxsi haqida to‘laqonli ma’lumotlarga ega bo‘lishi pedagogik faoliyatni samarali tashkil etishga yordam beradi. Demak, jamoa bir necha a’zo (kishi)lardan tashkil topgan muayyan guruh bo‘lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan umumiy maqsad asosida birlashadi hamda mazkur maqsadni amalga oshirish uchun yo‘naltirilgan faoliyatni tashkil etadi. Jamoa o‘zida bir necha xususiyat (belgi)larni namoyon qiladi. Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq muddatli, murakkab jarayon bo‘lib, u ko‘pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlariga ko‘ra to‘rt bosqichdan iborat bo‘ladi. Jamoani shakllantirish o‘ziga xos metodika asosida amalga oshiriladi. Jamoaning mustahkam bo‘lishi, a’zolari o‘rtasida o‘zaro yordam hamda hamkorlikning qaror topishida jamoa an’analari muhim ahamiyat kasb etadi. Nazorat uchun savollar: 1. Jamoa nima? 2. O‘quvchilar jamoasi ishlab chiqarish jamoalaridan qanday farqlanadi? 3. Jamoaning o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflang. 4. Jamoani shakllantirish qanday bosqichlarda kechadi? 5. Jamoani tashkil etish metodikasida nimalar aks etishi lozim? 1. Bolalar (o‘quvchilar) jamoasining shakllanishi qanday bosqchlarda kechadi? A) uch bosqchda; V) ikki bosqchda; *S) to‘rt bosqchda; D) bir bosqchli bo‘ladi; 2. Bolalar (o‘quvchilar) jamoasi shakllanishining qaysi bosqchida guruh (sinf) faollari shaxsga nisbatan talablar qo‘yadi?  
 
A) ikkinchi bosqchda; 
V) to‘rtinchi bosqchda; 
S) beshinchi bosqchda; 
*D) uchinchi bosqchda. 
3.Shaxsni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. 
A) Aqliy, axloqiy, estetik jismoniy tarbiya 
V) Irsiyat, muxit, ta’lim-tarbiya 
S) Tabiiy, ijtimoiy mikro muxit 
*D) Irsiyat, tabiiy muxit, ta’lim-tarbiya, shaxs faolligi 
4. Qanday omillar ta’siri ostida inson rivojlanadi va shaxsga aylanadi? 
*A) Ijtimoiy hayot va tarbiya. 
V) Genetik qulay shart-sharoit 
S) Har tomonlama ta’minlangan oilada. 
D) Aqliy saloxiyati yetuk kishilar orasida.. 
5. Oilada, jamoada, mahallada va tashkilotlarda tarbiya ishlarini to‘g‘ri 
yo‘lga qo‘yishni tadqiq qiluvchi pedagogikaning tarmog‘ini belgilang. 
A) Kasbiy pedagogika 
V) Yoshga xos pedagogika 
S) Xalq pedagogikasi 
*D) Ijtimoiy pedagogika 
 
ADABIYoTLAR: 
1. Abdullaeva Sh., Asqarov A. Umumiy pedagogika. Nopedagogik oliy ta’lim 
muassasalari uchun o‘quv qo‘llanma. -Toshkent: Fan va axborot texnologiyalari, 
2019.  
2. Mavlonova R.A.,Raxmonqulova N.X. va boshqalar. Umumiy 
pedagogika//darslik// Toshkent: 2016 y.  
3. Ataeva N., Rasulova F., Xasanov S. Umumiy pedagogika. 1-kitob – T., 2011  
4. Ataeva N., Salaeva M., Xasanov S. Umumiy pedagogika. 2-kitob – T., 2013 
A) ikkinchi bosqchda; V) to‘rtinchi bosqchda; S) beshinchi bosqchda; *D) uchinchi bosqchda. 3.Shaxsni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. A) Aqliy, axloqiy, estetik jismoniy tarbiya V) Irsiyat, muxit, ta’lim-tarbiya S) Tabiiy, ijtimoiy mikro muxit *D) Irsiyat, tabiiy muxit, ta’lim-tarbiya, shaxs faolligi 4. Qanday omillar ta’siri ostida inson rivojlanadi va shaxsga aylanadi? *A) Ijtimoiy hayot va tarbiya. V) Genetik qulay shart-sharoit S) Har tomonlama ta’minlangan oilada. D) Aqliy saloxiyati yetuk kishilar orasida.. 5. Oilada, jamoada, mahallada va tashkilotlarda tarbiya ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishni tadqiq qiluvchi pedagogikaning tarmog‘ini belgilang. A) Kasbiy pedagogika V) Yoshga xos pedagogika S) Xalq pedagogikasi *D) Ijtimoiy pedagogika ADABIYoTLAR: 1. Abdullaeva Sh., Asqarov A. Umumiy pedagogika. Nopedagogik oliy ta’lim muassasalari uchun o‘quv qo‘llanma. -Toshkent: Fan va axborot texnologiyalari, 2019. 2. Mavlonova R.A.,Raxmonqulova N.X. va boshqalar. Umumiy pedagogika//darslik// Toshkent: 2016 y. 3. Ataeva N., Rasulova F., Xasanov S. Umumiy pedagogika. 1-kitob – T., 2011 4. Ataeva N., Salaeva M., Xasanov S. Umumiy pedagogika. 2-kitob – T., 2013  
 
5. Toxtaxodjaeva M.X. va boshqalar. Pedagogika. 1-qism //darslik//. – Toshkent. 
O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2010 y.  
6. Xoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. – T: “Alisher Navoiy 
nomidagi Milliy kutubxona”, 2005y 
8. Podlasыy I.P. Pedagogika. V 3-x chastyax. Uchebnik. - M, izd-vo “Vlados”, 
2008g. 
9. Golovanova N.F. Obщaya pedagogika. Uchebnoe posobie. – M.: “Rech”, 
2005g.  
Qo‘shimcha adabiyotlar: 
10. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T: O‘zbekiston, 2018y.  
11. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni /Barkamol avlod - 
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.: “Sharq”, 1998y. 
12. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi 
Qonuni / Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.: “Sharq”, 
1998y. 
13. O‘zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi 
Qonun. –T.: O‘zRQ-406-son. 2016 yil 14 sentyabr. 
14.“2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi 
bo‘yicha Harakatalar strategiyasi”. –T.: “Adolat”, 2017 y. 
15. O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish” Qonuni. 
O‘RQ-419-son. 2017 y.  
16.Mirziyoev Sh.M. Erkin va faravon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda 
barpo etamiz. //O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali 
marosimiga bag‘ishlangan oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi // 
T: “O‘zbekiston”, 2016. – 56 b. 
17. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – 
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.//Mamlakatimizni 2016 
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga 
mo‘ljallangan 
iqtisodiy 
dasturning 
eng 
muhim 
ustuvor 
yo‘nalishlariga 
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza// –T.: 
5. Toxtaxodjaeva M.X. va boshqalar. Pedagogika. 1-qism //darslik//. – Toshkent. O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2010 y. 6. Xoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. – T: “Alisher Navoiy nomidagi Milliy kutubxona”, 2005y 8. Podlasыy I.P. Pedagogika. V 3-x chastyax. Uchebnik. - M, izd-vo “Vlados”, 2008g. 9. Golovanova N.F. Obщaya pedagogika. Uchebnoe posobie. – M.: “Rech”, 2005g. Qo‘shimcha adabiyotlar: 10. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T: O‘zbekiston, 2018y. 11. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni /Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.: “Sharq”, 1998y. 12. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonuni / Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.: “Sharq”, 1998y. 13. O‘zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonun. –T.: O‘zRQ-406-son. 2016 yil 14 sentyabr. 14.“2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatalar strategiyasi”. –T.: “Adolat”, 2017 y. 15. O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish” Qonuni. O‘RQ-419-son. 2017 y. 16.Mirziyoev Sh.M. Erkin va faravon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. //O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi // T: “O‘zbekiston”, 2016. – 56 b. 17. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.//Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza// –T.:  
 
“O‘zbekiston”, 2017y. – 104 b. 
18. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt 
taraqqiyoti 
va 
xalq 
farovonligining 
garovi 
//O‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasi 
qabul 
qilinganining 
24 
yilligiga 
bag‘ishlangan 
tantanali 
marosimdagi ma’ruzasi 07-12-2016 // -T: “O‘zbekiston”, 2017 y. - 48 b. 
19. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga 
quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017 y. – 491 b. 
20. 2019- 2023 yillarda Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy 
universitetida talab yuqori bo‘lgan malakali kadrlar tayyorlash tizimini tubdan 
takomillashtirish va ilmiy salohiyatni rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. PQ – 4358 – son. 2019 yil 17 iyun 
21. Mirziyoev Sh.M. Bilimli avlod – buyuk kelajakning,tadbirkor xalq – farovon 
hayotning, do‘stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir. Prezidentning 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga 
bag‘ishlangan 
tantanali 
marosimdagi 
ma’ruzasi. 
8.12.2018// 
O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining rasmiy veb-sayti. 
22. Quronov M. Milliy tarbiya – Toshkent: Ma’naviyat. 2007 
23. Shaxs va oila tarbiyasining pedagogikasi. O‘quv qo‘llanma. I.Sh.Alqarov, 
R.Mamatqulova, N.D.Norqulov.-Toshkent. 2009 
 
 
“O‘zbekiston”, 2017y. – 104 b. 18. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi //O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi 07-12-2016 // -T: “O‘zbekiston”, 2017 y. - 48 b. 19. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017 y. – 491 b. 20. 2019- 2023 yillarda Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universitetida talab yuqori bo‘lgan malakali kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish va ilmiy salohiyatni rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. PQ – 4358 – son. 2019 yil 17 iyun 21. Mirziyoev Sh.M. Bilimli avlod – buyuk kelajakning,tadbirkor xalq – farovon hayotning, do‘stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir. Prezidentning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. 8.12.2018// O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy veb-sayti. 22. Quronov M. Milliy tarbiya – Toshkent: Ma’naviyat. 2007 23. Shaxs va oila tarbiyasining pedagogikasi. O‘quv qo‘llanma. I.Sh.Alqarov, R.Mamatqulova, N.D.Norqulov.-Toshkent. 2009