O‘QUVCHILAR NUTQINI O‘STIRISHDA FRAZEOLOGIK BIRLIKLARDAN FOYDALANISH

Yuklangan vaqt

2024-03-08

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

33

Faytl hajmi

53,3 KB


1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTINI O‘QITISH FAKULTETI KURS ISHI O‘QUVCHILAR NUTQINI O‘STIRISHDA FRAZEOLOGIK BIRLIKLARDAN FOYDALANISH TOSHKENT – 2023 1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTINI O‘QITISH FAKULTETI KURS ISHI O‘QUVCHILAR NUTQINI O‘STIRISHDA FRAZEOLOGIK BIRLIKLARDAN FOYDALANISH TOSHKENT – 2023
2 Mavzu: Òquvchilar nutqini òstirishda frazeologik birliklardan foydalanish. REJA: KIRISH I. bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini 1.1.Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari 1.2.Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda iboralarning o`rni II.bob. Frazeologik birliklarning faol nutqqa aylanishi va uning nutq madaniyatidagi o`rni 2.1.Ibora badiiy nutqning ifoda obrazi, ijodkorning badiiy quroli sifatida 2.2.Nutqiy malakani shakllantirishda iboralardan foydalanish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 2 Mavzu: Òquvchilar nutqini òstirishda frazeologik birliklardan foydalanish. REJA: KIRISH I. bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini 1.1.Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari 1.2.Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda iboralarning o`rni II.bob. Frazeologik birliklarning faol nutqqa aylanishi va uning nutq madaniyatidagi o`rni 2.1.Ibora badiiy nutqning ifoda obrazi, ijodkorning badiiy quroli sifatida 2.2.Nutqiy malakani shakllantirishda iboralardan foydalanish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar
3 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Til – jamiyat va shaxs hayotida o‘ziga xos o‘rin egallab, jamiyatning har tomonlama rivojida va har bir shaxsning yuksak mavqega erishishida asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Globallashuv davri, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri, tobora kuchayib borayotgan raqobat asri bo`lgan hozirgi sharoitda demokratik taraqqiyot, modernizatsiya va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga erishishda eng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bo`lgan bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalashda til ta`limining o`ziga xos o`rni bor. Ta`lim-tarbiya jarayonida ona tili o`qitishni zamonaviy uslublarda olib borish, til birliklarining mohiyatini anglash zamon talabi. Muhtaram Yurtboshimiz 2022 yil 16-17 fevral kunlari Toshkent shahrida "Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizasiya qilishning eng muhim sharti" mavzusidagi xalharo konferensiyada so`zlagan o`z nutqida mamlakatimizda ta'lim tizimining isloh qilinishdagi faoliyatni atroflicha tahlil qilib berdi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq, mamlakatimizda 9+3 sxemasi bo`yicha 12 yillik umumiy majburiy bepul ta'lim tizimi joriy etildi. Ushbu modelning prinsipial xususiyati shundaki, umumta'lim maktabidagi 9 yillik o`qishdan so`ng o`quvchilar keyingi 3 yil davomida ixtisoslashtirilgan kasb- hunar kollejlari va akademik litseylarda tahsil olib, ularning har biri umumta'lim fanlari bilan birga mehnat bozorida talab qilinadigan 2-3 ta mutaxassislik bo`yicha kasb-hunarlarni ham egallaydi. O`tgan yillar davomida ta'lim tizimini tubdan yangilash va isloh etish bo`yicha miqiyosi va ko`lamiga ko`ra ulkan ishlar amalga oshirildi. Hariyb 9,5 ming yoki mamlakatimizda faoliyat ko`rsatayotgan maktablarning deyarli barchasi yangitdan qurildi, kapital rekonstruksiya qilindi va zamonaviy o`quv-laboratoriya asbob-uskunalari bilan ta'minlandi. O`quv jarayonini sifat va metodik jihatdan butunlay yangilash bo`yicha ulkan chora-tadbirlar amalga oshirildi. 1500 dan ortiq yangi kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi. Barcha ta'lim, fan, madaniyat va maorifat muassasalari ta'lim portali va internetga 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Til – jamiyat va shaxs hayotida o‘ziga xos o‘rin egallab, jamiyatning har tomonlama rivojida va har bir shaxsning yuksak mavqega erishishida asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Globallashuv davri, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri, tobora kuchayib borayotgan raqobat asri bo`lgan hozirgi sharoitda demokratik taraqqiyot, modernizatsiya va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga erishishda eng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bo`lgan bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalashda til ta`limining o`ziga xos o`rni bor. Ta`lim-tarbiya jarayonida ona tili o`qitishni zamonaviy uslublarda olib borish, til birliklarining mohiyatini anglash zamon talabi. Muhtaram Yurtboshimiz 2022 yil 16-17 fevral kunlari Toshkent shahrida "Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizasiya qilishning eng muhim sharti" mavzusidagi xalharo konferensiyada so`zlagan o`z nutqida mamlakatimizda ta'lim tizimining isloh qilinishdagi faoliyatni atroflicha tahlil qilib berdi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq, mamlakatimizda 9+3 sxemasi bo`yicha 12 yillik umumiy majburiy bepul ta'lim tizimi joriy etildi. Ushbu modelning prinsipial xususiyati shundaki, umumta'lim maktabidagi 9 yillik o`qishdan so`ng o`quvchilar keyingi 3 yil davomida ixtisoslashtirilgan kasb- hunar kollejlari va akademik litseylarda tahsil olib, ularning har biri umumta'lim fanlari bilan birga mehnat bozorida talab qilinadigan 2-3 ta mutaxassislik bo`yicha kasb-hunarlarni ham egallaydi. O`tgan yillar davomida ta'lim tizimini tubdan yangilash va isloh etish bo`yicha miqiyosi va ko`lamiga ko`ra ulkan ishlar amalga oshirildi. Hariyb 9,5 ming yoki mamlakatimizda faoliyat ko`rsatayotgan maktablarning deyarli barchasi yangitdan qurildi, kapital rekonstruksiya qilindi va zamonaviy o`quv-laboratoriya asbob-uskunalari bilan ta'minlandi. O`quv jarayonini sifat va metodik jihatdan butunlay yangilash bo`yicha ulkan chora-tadbirlar amalga oshirildi. 1500 dan ortiq yangi kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi. Barcha ta'lim, fan, madaniyat va maorifat muassasalari ta'lim portali va internetga
4 ulandi.O`tgan davrda oliy ta'lim muassasalarining soni ikki barobar ortdi va bugungi kunda mamlakatimizdagi 59 ta universitet va boshqa oliy o`quv yurtlarida 230 mingdan ziyod talaba ta'lim olmoqda. Vestminster universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin politexnika universiteti, Rossiya neft va gaz universiteti, Moskva davlat universiteti, Rossiya iqtisodiyot universiteti kabi yuksak xalharo obro`-e'tibor va chuqur tarixiy ildizlarga ega bo`lgan Yevropa va Osiyoning yetakchi oliy o`quv yurtlarining filiallari tashkil etildi.1 Mavzuning dolzarbligi. Til kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida ijtimoiy ong mahsuli sifatida yuzaga kelgan moddiy, ma’naviy va madaniy boyliklarning ifodasi bo‘lgan murakkab tizimdir.Iboraning ma`no turlarini o`rganish unga munosabat bildirish, boshlang`ich sinflarda oquvchilar nutqini rivojlantirishga, lug`aviy boyligini oshirishga yordam beradi.Bu esa mavzuning dolzarbligini ko`rsatadi. Kurs ishi maqsadi: Iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash, nutqda iboraning o`rganish asоslarini ishlab chiqish. Kurs ishi predmeti: Ona tili ta`limi jarayoni Kurs ishi ob'ekti Iboralar, frazeologik birliklar. Kurs ishi vazifalari: A) mavzuga oid pedagogik, psixologik, ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o`rganish; B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash; S) to`plangan materiallarni qo`llash yo`llarini yoritish; D) Kurs ishi natijasi bo`yicha xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi ning ilmiy vazifasi: Agarda nutqda iboralarning qo`llanilish asоslari ishlab chiqilsa: 1 Birinchi Prezidentimiz I.Karimov Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T.- Ma`naviyat., 2008 4 ulandi.O`tgan davrda oliy ta'lim muassasalarining soni ikki barobar ortdi va bugungi kunda mamlakatimizdagi 59 ta universitet va boshqa oliy o`quv yurtlarida 230 mingdan ziyod talaba ta'lim olmoqda. Vestminster universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin politexnika universiteti, Rossiya neft va gaz universiteti, Moskva davlat universiteti, Rossiya iqtisodiyot universiteti kabi yuksak xalharo obro`-e'tibor va chuqur tarixiy ildizlarga ega bo`lgan Yevropa va Osiyoning yetakchi oliy o`quv yurtlarining filiallari tashkil etildi.1 Mavzuning dolzarbligi. Til kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida ijtimoiy ong mahsuli sifatida yuzaga kelgan moddiy, ma’naviy va madaniy boyliklarning ifodasi bo‘lgan murakkab tizimdir.Iboraning ma`no turlarini o`rganish unga munosabat bildirish, boshlang`ich sinflarda oquvchilar nutqini rivojlantirishga, lug`aviy boyligini oshirishga yordam beradi.Bu esa mavzuning dolzarbligini ko`rsatadi. Kurs ishi maqsadi: Iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash, nutqda iboraning o`rganish asоslarini ishlab chiqish. Kurs ishi predmeti: Ona tili ta`limi jarayoni Kurs ishi ob'ekti Iboralar, frazeologik birliklar. Kurs ishi vazifalari: A) mavzuga oid pedagogik, psixologik, ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o`rganish; B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash; S) to`plangan materiallarni qo`llash yo`llarini yoritish; D) Kurs ishi natijasi bo`yicha xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi ning ilmiy vazifasi: Agarda nutqda iboralarning qo`llanilish asоslari ishlab chiqilsa: 1 Birinchi Prezidentimiz I.Karimov Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T.- Ma`naviyat., 2008
5 - iboralarning o`ziga xos mohiyati ochiladi; - iboralarning ekspressiv-emotsional funksiyasi, estetik vazifasi namoyon bo`ladi; - so`zlovchilarning nutqini boyishiga xizmat qiladi, til ilmiga qiziqishlari ortadi. ilmiy yangiligi: A) nutqda iboralarning ma`no turlarini o`rganish dolzarb metodik muammo sifatida ilmiy-nazariy jihatdan asoslanadi. B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlari, uning vazifalari bilan uyg`un tarzda tahlil etildi. Kurs ishi amaliy ahamiyati: Mavzu yuzasidan chiharilgan xulosa va tavsiyalardan ona tili darslarida foydalanish mumkin. 2 2 Rahmatullaev SH. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. T., 1978. 5 - iboralarning o`ziga xos mohiyati ochiladi; - iboralarning ekspressiv-emotsional funksiyasi, estetik vazifasi namoyon bo`ladi; - so`zlovchilarning nutqini boyishiga xizmat qiladi, til ilmiga qiziqishlari ortadi. ilmiy yangiligi: A) nutqda iboralarning ma`no turlarini o`rganish dolzarb metodik muammo sifatida ilmiy-nazariy jihatdan asoslanadi. B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlari, uning vazifalari bilan uyg`un tarzda tahlil etildi. Kurs ishi amaliy ahamiyati: Mavzu yuzasidan chiharilgan xulosa va tavsiyalardan ona tili darslarida foydalanish mumkin. 2 2 Rahmatullaev SH. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. T., 1978.
6 I bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini 1.1. Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari Maskur bobda iboralarning til taraqqiyotidagi o`rni, iboralarning jamiyat va xalqning etnik qarashlari bilan bog`liqligi misollar orqali talqin etilgan. Ibora atamasi bilan frazeologik birlik atamasi teng kuchli bo`lib, ilmiy dabiyotlarda har ikkala termin bir xilda qo`llaniladi. Prafessor Sh.Rahmatullayev “Nutqimiz ko`rki” asarida ibora va frazeologik birliklar atamalarini teng ma`noda qo`llab, ularga quyidagicha ta`rif bergan: “Bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan, tuzilishi jihatidan birikmaga, gapga teng , mazmunan bir so`zga ekvivalent, yahlitligicha ustama ko`chma ma`no anglatuvchi lug`aviy birlikka ibora(frazeologik birlik) deyiladi. “Ma`lumki, tilning ko`plab funksiyalari mavjud: nominativ, ekspressiv- emotsional, kumulativ, kommunikativ .Bu vazifalar iboralarda ham mavjud. Shuningdek, tilga turlicha tarif beriladi. 1. Vazifasi nuqtayi nazaridan 2. Tuzilish mexanizmi nuqtayi nazaridan. 3. Semiotik nuqtayi nazaridan. 4. Axborot uzatish nuqtayi nazaridan. 5. Gnoseologik nuqtayi nazaridan. Til va nutqqa xos bu kabi umumiy va xususiyliklarning mohiyatini ilmiy asosda o‘rganuvchi fan tilshunoslik fanidir. Tilshunoslik fani tarkiban fonetika, fonologiya, grafika, orfografiya, orfoepiya, leksikologiya, semasiologiya, leksikografiya, morfemika, grammatika kabi bir qancha mustaqil, ayni paytda, o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan bo‘limlardan tashkil topadi.3 Kishilar til vositasida o‘z fikrlarini, his-tug‘ularini ifodalaydilar. Kishilik jamityatining rivoji bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan til va uning ravnaqi ilm-fan, madaniyat, texnika taraqqiyotini ta’minlashda ham asosiy omil bo‘ladi. Jamiyat taraqqiyotini belgilovchi har qanday o‘zgarqo`lar, avvalo til tizimining lug‘at 3 Birinchi Prezidentimiz I.Karimov O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.- O`zbekiston., 2011 6 I bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini 1.1. Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari Maskur bobda iboralarning til taraqqiyotidagi o`rni, iboralarning jamiyat va xalqning etnik qarashlari bilan bog`liqligi misollar orqali talqin etilgan. Ibora atamasi bilan frazeologik birlik atamasi teng kuchli bo`lib, ilmiy dabiyotlarda har ikkala termin bir xilda qo`llaniladi. Prafessor Sh.Rahmatullayev “Nutqimiz ko`rki” asarida ibora va frazeologik birliklar atamalarini teng ma`noda qo`llab, ularga quyidagicha ta`rif bergan: “Bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan, tuzilishi jihatidan birikmaga, gapga teng , mazmunan bir so`zga ekvivalent, yahlitligicha ustama ko`chma ma`no anglatuvchi lug`aviy birlikka ibora(frazeologik birlik) deyiladi. “Ma`lumki, tilning ko`plab funksiyalari mavjud: nominativ, ekspressiv- emotsional, kumulativ, kommunikativ .Bu vazifalar iboralarda ham mavjud. Shuningdek, tilga turlicha tarif beriladi. 1. Vazifasi nuqtayi nazaridan 2. Tuzilish mexanizmi nuqtayi nazaridan. 3. Semiotik nuqtayi nazaridan. 4. Axborot uzatish nuqtayi nazaridan. 5. Gnoseologik nuqtayi nazaridan. Til va nutqqa xos bu kabi umumiy va xususiyliklarning mohiyatini ilmiy asosda o‘rganuvchi fan tilshunoslik fanidir. Tilshunoslik fani tarkiban fonetika, fonologiya, grafika, orfografiya, orfoepiya, leksikologiya, semasiologiya, leksikografiya, morfemika, grammatika kabi bir qancha mustaqil, ayni paytda, o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan bo‘limlardan tashkil topadi.3 Kishilar til vositasida o‘z fikrlarini, his-tug‘ularini ifodalaydilar. Kishilik jamityatining rivoji bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan til va uning ravnaqi ilm-fan, madaniyat, texnika taraqqiyotini ta’minlashda ham asosiy omil bo‘ladi. Jamiyat taraqqiyotini belgilovchi har qanday o‘zgarqo`lar, avvalo til tizimining lug‘at 3 Birinchi Prezidentimiz I.Karimov O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.- O`zbekiston., 2011
7 boyligida o‘z izini qoldiradi. Xususan, ilm-fan, texnika taraqqiyoti yoki jamiyatda yuz beradigan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarqo`lar natijasida vujudga keladigan yangi narsa-buyumlar, tushunchalar tilning lug‘at boyligini yangilanishga olib keladi. Hozir butun dunyoda 6 milliardga yaqin aholi mavjud bo‘lib, ular 3000 ortiq tilda so‘zlashadi. Shundan 200 tilda bir millionga yaqin, 70 tilda 5 milliondan ortiq, 13 tilda esa 50 milliondan ortiq kishi so‘zlaydi. Qolganlarining har birida bir milliondan oz kishi gaplashadi.Ma’lum bir millatga mansub bo‘lgan xalqning nutqiy ehtiyoji uchun xizmat qiladigan til milliy til deyiladi. Xususan, o‘zbek tili shu millatga mansub bo‘lgan xalq ehtiyojiga xizmat qiladigan tildir. Yer yuzida milliy tillardan tashhari mamlakatlararo va mintaqalararo ahdlashuv, shartnoma hamda bitimlarni rasmiylashtirishda qo`laniladigan xalqaro tillar ham mavjud. Ular jumlasiga ingliz, fransuz, nemis, ispan, rus, arab va xitoy kabi tillar kiradi Umumxalq tili, milliy til va adabiy til tushunchalari tilning ijtimoiy taraqqiyot jarayonini o‘zida aks ettiruvchi terminlar bo‘lib, ular o‘rtasida o‘zaro uzviy bog‘liqlik bo‘lishi bilan bir qatorda, farqli tomonlar ham mavjud. Xususan, umumxalq tili va milliy til, hozirgi davr nuqtai nazaridan haralganda, bir xil (sinonim) tushunchalardir. Shu bois tilshunoslikda ularning biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llash hollari ham ko‘p uchraydi. Biroq umumxalq tili til taraqqiyotining barcha bosqichini, ya’ni eng qadimdan hozirgacha bo‘lgan davrini o‘zida mujassamlashtiradi. Milliy til tushunchasi esa ana shu ko‘p asrlik tarixning millat shakllangandan keyingi davrinigina ifodalaydi. Demak, umumxalq tili tushunchasi til tarixining barcha bosqichlariga xos tushuncha bo‘lsa, milliy til tushunchasi muayyan millatning shakllangandan keyingi davrga xosligi bilan undan farqlanadi. Umumxalq tili va milliy til doirasiga sheva va lahja (dialekt)lar, oddiy so‘zlashuv tili, xalq tili, sotsial jargonlar, argolar hamda adabiy til kiradi. Umumxalq va milliy tillarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan mazkur til shakllari ham o‘zaro farqlanadi. Xususan, adabiy til umumxalq tilining yoki milliy tilning oliy kommunikativ (aloqa) shakli bo‘lsa, sheva, lahja, oddiy so‘zlashuv va boshqa til ko‘rinqo`lari uning quyi shakli hisoblanadi. Ayni paytda ular adabiy tilning doimiy rivojini ta’minlovchi muhim ichki omil bo‘lib xizmat qiladi. Ammo sotsial jargonlar 7 boyligida o‘z izini qoldiradi. Xususan, ilm-fan, texnika taraqqiyoti yoki jamiyatda yuz beradigan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarqo`lar natijasida vujudga keladigan yangi narsa-buyumlar, tushunchalar tilning lug‘at boyligini yangilanishga olib keladi. Hozir butun dunyoda 6 milliardga yaqin aholi mavjud bo‘lib, ular 3000 ortiq tilda so‘zlashadi. Shundan 200 tilda bir millionga yaqin, 70 tilda 5 milliondan ortiq, 13 tilda esa 50 milliondan ortiq kishi so‘zlaydi. Qolganlarining har birida bir milliondan oz kishi gaplashadi.Ma’lum bir millatga mansub bo‘lgan xalqning nutqiy ehtiyoji uchun xizmat qiladigan til milliy til deyiladi. Xususan, o‘zbek tili shu millatga mansub bo‘lgan xalq ehtiyojiga xizmat qiladigan tildir. Yer yuzida milliy tillardan tashhari mamlakatlararo va mintaqalararo ahdlashuv, shartnoma hamda bitimlarni rasmiylashtirishda qo`laniladigan xalqaro tillar ham mavjud. Ular jumlasiga ingliz, fransuz, nemis, ispan, rus, arab va xitoy kabi tillar kiradi Umumxalq tili, milliy til va adabiy til tushunchalari tilning ijtimoiy taraqqiyot jarayonini o‘zida aks ettiruvchi terminlar bo‘lib, ular o‘rtasida o‘zaro uzviy bog‘liqlik bo‘lishi bilan bir qatorda, farqli tomonlar ham mavjud. Xususan, umumxalq tili va milliy til, hozirgi davr nuqtai nazaridan haralganda, bir xil (sinonim) tushunchalardir. Shu bois tilshunoslikda ularning biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llash hollari ham ko‘p uchraydi. Biroq umumxalq tili til taraqqiyotining barcha bosqichini, ya’ni eng qadimdan hozirgacha bo‘lgan davrini o‘zida mujassamlashtiradi. Milliy til tushunchasi esa ana shu ko‘p asrlik tarixning millat shakllangandan keyingi davrinigina ifodalaydi. Demak, umumxalq tili tushunchasi til tarixining barcha bosqichlariga xos tushuncha bo‘lsa, milliy til tushunchasi muayyan millatning shakllangandan keyingi davrga xosligi bilan undan farqlanadi. Umumxalq tili va milliy til doirasiga sheva va lahja (dialekt)lar, oddiy so‘zlashuv tili, xalq tili, sotsial jargonlar, argolar hamda adabiy til kiradi. Umumxalq va milliy tillarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan mazkur til shakllari ham o‘zaro farqlanadi. Xususan, adabiy til umumxalq tilining yoki milliy tilning oliy kommunikativ (aloqa) shakli bo‘lsa, sheva, lahja, oddiy so‘zlashuv va boshqa til ko‘rinqo`lari uning quyi shakli hisoblanadi. Ayni paytda ular adabiy tilning doimiy rivojini ta’minlovchi muhim ichki omil bo‘lib xizmat qiladi. Ammo sotsial jargonlar
8 va argolar bundan mustasno bo‘lib, ular umumxalq tilining yoki milliy tilning inqirozga uchragan shakllaridir. Adabiy til muayyan grammatik qonun va qoida me’yoriga kiritilgan til shaklidir. Adabiy tilning ikki xil ko‘rinishi, ya’ni og‘zaki va yozma shakli mavjud. Og‘zaki shakl yozma shaklga nisbatan qadimiyroq bo‘lib, u umumxalq tilining: 1) qayta qo`lanish; 2) uslubiy tarmoqlanishi; 3) an’anaviy, ommaviy va odatiy qiyofa kasb etishi; 4) nutqiy va estetik ehtiyojlarga xizmat qilishi; 5) xalqchilligi; 6) nisbiy konservativligi; 7) ustdialektlilik kabi dastlabki me’yoriy asoslarga ega bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda qabila, urug‘ va ular ittifoqining hududiy chegaralangan shevalariga xos dialektal unsurlarning og‘zaki ijod janrlari (dostonlar, ertak, qo‘shiq, topishmoq, maqollar) vositasida qayta qo`lanish muhim omil bo‘ladi. Natijada umumxalq tili doirasida mahalliy dialektlardan ustuvor bo‘lgan til shakli, ya’ni og‘zaki poetik ustdialekt vujudga keladi. U umumxalq tili tizimidagi dastlabki adabiy shakl sifatida yozuv joriy etilgunga qadar amalda bo‘lib, keyinchalik yozma tilning taraqqiyotiga asos sifatida xizmat qiladi. Yozuvning kashf etilishi va yozma tilning taraqqiyoti natijasida adabiy tilning amal qilish doirasi yana ham kengayadi, uning me’yoriy asosi qat’iy qoidalar vositasida takomillashib boradi. Og‘zaki va yozma til shakllari o‘rtasidagi tafovutlarning kamayishiga qulay imkoniyatlar tug‘iladi. Bu jarayonni hozirgi o‘zbek adabiy tili va boshqa milliy tillar misolida ko‘rish mumkin. Zamonaviy adabiy tilning tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida umumxalq tilida mavjud bo‘lgan dialektal (lahjaviy) farqlar ham kamayib, dialektlarning amal qilish doirasi esa torayib boradi. Dunyodagi tillarning ko‘pchiligi tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lib, ular fonetik, leksik va grammatik xususiyatlarining yaqinligi, o‘xshashligiga ko‘ra muayyan guruhlarga ajratiladi. Tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lgan tillar harindosh tillar hisoblanib, ular til oilasini tashkil etadi. Tillarning bunday guruhlanishi genetik (qarindosh) tasnif hisoblanadi. Jumladan, geneologik tasnifga ko‘ra yer yuzida (hind-yevropa tillari, Semit tillari, xamit tillari, fin-ugor tillari, oltoy tillari va boshqalar) yigirmaga yaqin til oilasi mavjud bo‘lib, ularning har biri, o‘z navbatida, bir necha til turkumlariga bo‘linadi. Masalan, dunyodagi eng yirik til 8 va argolar bundan mustasno bo‘lib, ular umumxalq tilining yoki milliy tilning inqirozga uchragan shakllaridir. Adabiy til muayyan grammatik qonun va qoida me’yoriga kiritilgan til shaklidir. Adabiy tilning ikki xil ko‘rinishi, ya’ni og‘zaki va yozma shakli mavjud. Og‘zaki shakl yozma shaklga nisbatan qadimiyroq bo‘lib, u umumxalq tilining: 1) qayta qo`lanish; 2) uslubiy tarmoqlanishi; 3) an’anaviy, ommaviy va odatiy qiyofa kasb etishi; 4) nutqiy va estetik ehtiyojlarga xizmat qilishi; 5) xalqchilligi; 6) nisbiy konservativligi; 7) ustdialektlilik kabi dastlabki me’yoriy asoslarga ega bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda qabila, urug‘ va ular ittifoqining hududiy chegaralangan shevalariga xos dialektal unsurlarning og‘zaki ijod janrlari (dostonlar, ertak, qo‘shiq, topishmoq, maqollar) vositasida qayta qo`lanish muhim omil bo‘ladi. Natijada umumxalq tili doirasida mahalliy dialektlardan ustuvor bo‘lgan til shakli, ya’ni og‘zaki poetik ustdialekt vujudga keladi. U umumxalq tili tizimidagi dastlabki adabiy shakl sifatida yozuv joriy etilgunga qadar amalda bo‘lib, keyinchalik yozma tilning taraqqiyotiga asos sifatida xizmat qiladi. Yozuvning kashf etilishi va yozma tilning taraqqiyoti natijasida adabiy tilning amal qilish doirasi yana ham kengayadi, uning me’yoriy asosi qat’iy qoidalar vositasida takomillashib boradi. Og‘zaki va yozma til shakllari o‘rtasidagi tafovutlarning kamayishiga qulay imkoniyatlar tug‘iladi. Bu jarayonni hozirgi o‘zbek adabiy tili va boshqa milliy tillar misolida ko‘rish mumkin. Zamonaviy adabiy tilning tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida umumxalq tilida mavjud bo‘lgan dialektal (lahjaviy) farqlar ham kamayib, dialektlarning amal qilish doirasi esa torayib boradi. Dunyodagi tillarning ko‘pchiligi tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lib, ular fonetik, leksik va grammatik xususiyatlarining yaqinligi, o‘xshashligiga ko‘ra muayyan guruhlarga ajratiladi. Tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lgan tillar harindosh tillar hisoblanib, ular til oilasini tashkil etadi. Tillarning bunday guruhlanishi genetik (qarindosh) tasnif hisoblanadi. Jumladan, geneologik tasnifga ko‘ra yer yuzida (hind-yevropa tillari, Semit tillari, xamit tillari, fin-ugor tillari, oltoy tillari va boshqalar) yigirmaga yaqin til oilasi mavjud bo‘lib, ularning har biri, o‘z navbatida, bir necha til turkumlariga bo‘linadi. Masalan, dunyodagi eng yirik til
9 oilalaridan biri bo‘lgan hind-yevropa oilasi 12ta til turkumini o‘z ichiga oladi. O‘z navbatida, bu turkumlarning har biri bir nechta milliy tillardan tashkil topadi. Masalan, german turkumiga dat, shved, norveg, island, ingliz, golland, nemis, yangi yahudiy kabi milliy tillar kirsa, roman turkumiga esa fransuz, italyan, ispan, portugal, rumin, moldavan kabi milliy tillar mansubdir. Bunday turkumlarini tashkil etadigan tillarning ba’zilari o‘lik til bo‘lishi ham mumkin. Masalan, lotin tili roman turkumiga mansub bo‘lgan o‘lik tildir. Shunday qilib, muayyan turkumga mansub bo‘lgan tillar geneologik (harindoshlik) jihatdan bitta asos tildan tarqalgan. Ma’lum bir milliy tillarning shakllanishida asos bo‘lib, o‘zi nutqiy aloqa vositasi sifatida qo`latilmaydigan til bobo til yoki asos til deyiladi. Masalan, qadimgi roman va german tillar turkumi hozirgi ingliz, fransuz va nemis kabi milliy tillar uchun bobo til hisoblansa, hozirgi barcha turkiy milliy tillar uchun qadimgi turkiy til bobo tildir. 4 Bundan tashhari, tillar iste’molda bo‘lish tarixiga ko‘ra tirik va o‘lik tillarga bo‘linadi. Ma’lum bir xalqning muomalada bo‘lib turgan tili tirik til deyiladi. Masalan, hozirgi o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, ozor, turk, haraqalpoq, tatar kabi tillar tirik tillardir. Bizgacha yozma manbalar orqali yetib kelgan, ammo ma’lum bir xalq tomonidan hozir nutqiy aloqa almashuvida faol qo`latilmaydigan til o‘lik til deyiladi. Masalan, lotin tili, sanskrit (qadimgi hind) tili, qadimgi xorazm tili, qadimgi slaviyan tili va qadimgi turkiy tillar o‘lik tillardir. O‘lik tillarning paydo bo‘lishida , asosan , qabila va urug‘larning millat sifatida shakllana boshlashi hamda mustaqil milliy tillarning vujudga kelishi va taraqqiyoti asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘pchilik xalqlarda bu jarayon eramizning X1 asrida yuz bergan. Masalan, qadimgi turkiy qabila-urug‘larning millatlarga, birlashishi ham shu davrga to‘g‘ri keladi. Tillarning tarixan harindoshligi, umumiy va noo‘xshash bo‘lib qolgan xususiyatlari qiyosiy-tarixiy tahlil usuli asosida aniqlanadi. Masalan: fors-tojik, rus, ingliz, nemis, fransuz tillaridagi modar, mat, mather, mutter, mere so‘zlarini hind- 4 G’ulomova M. “ Yozuv daftari ”T., 2006 yil 9 oilalaridan biri bo‘lgan hind-yevropa oilasi 12ta til turkumini o‘z ichiga oladi. O‘z navbatida, bu turkumlarning har biri bir nechta milliy tillardan tashkil topadi. Masalan, german turkumiga dat, shved, norveg, island, ingliz, golland, nemis, yangi yahudiy kabi milliy tillar kirsa, roman turkumiga esa fransuz, italyan, ispan, portugal, rumin, moldavan kabi milliy tillar mansubdir. Bunday turkumlarini tashkil etadigan tillarning ba’zilari o‘lik til bo‘lishi ham mumkin. Masalan, lotin tili roman turkumiga mansub bo‘lgan o‘lik tildir. Shunday qilib, muayyan turkumga mansub bo‘lgan tillar geneologik (harindoshlik) jihatdan bitta asos tildan tarqalgan. Ma’lum bir milliy tillarning shakllanishida asos bo‘lib, o‘zi nutqiy aloqa vositasi sifatida qo`latilmaydigan til bobo til yoki asos til deyiladi. Masalan, qadimgi roman va german tillar turkumi hozirgi ingliz, fransuz va nemis kabi milliy tillar uchun bobo til hisoblansa, hozirgi barcha turkiy milliy tillar uchun qadimgi turkiy til bobo tildir. 4 Bundan tashhari, tillar iste’molda bo‘lish tarixiga ko‘ra tirik va o‘lik tillarga bo‘linadi. Ma’lum bir xalqning muomalada bo‘lib turgan tili tirik til deyiladi. Masalan, hozirgi o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, ozor, turk, haraqalpoq, tatar kabi tillar tirik tillardir. Bizgacha yozma manbalar orqali yetib kelgan, ammo ma’lum bir xalq tomonidan hozir nutqiy aloqa almashuvida faol qo`latilmaydigan til o‘lik til deyiladi. Masalan, lotin tili, sanskrit (qadimgi hind) tili, qadimgi xorazm tili, qadimgi slaviyan tili va qadimgi turkiy tillar o‘lik tillardir. O‘lik tillarning paydo bo‘lishida , asosan , qabila va urug‘larning millat sifatida shakllana boshlashi hamda mustaqil milliy tillarning vujudga kelishi va taraqqiyoti asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘pchilik xalqlarda bu jarayon eramizning X1 asrida yuz bergan. Masalan, qadimgi turkiy qabila-urug‘larning millatlarga, birlashishi ham shu davrga to‘g‘ri keladi. Tillarning tarixan harindoshligi, umumiy va noo‘xshash bo‘lib qolgan xususiyatlari qiyosiy-tarixiy tahlil usuli asosida aniqlanadi. Masalan: fors-tojik, rus, ingliz, nemis, fransuz tillaridagi modar, mat, mather, mutter, mere so‘zlarini hind- 4 G’ulomova M. “ Yozuv daftari ”T., 2006 yil
10 yevropa oilasidagi eng qadimgi lotin va sanskrit tillaridagi mater\ mata so‘zlari bilan qiyoslanishi mazkur tillarning harindoshligidan dalolat beradi. Tillarning qiyosiy- tarixiy tahlil usuli tilshunoslikda komparativistika (lot. comparativus-qiyosiy) atamasi bilan ham yuritiladi. Tipologik tasnifga ko‘ra tillar to‘rt guruhga bo‘linadi:1) amorf tillar, 2) aggletinativ tillar, 3) flektiv tillar, 4) polisintetik tillar. 1.Amorf tillarda so‘zlar gapda bir-biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri birikib keladi, so‘zlar orasidagi sintaktik munosabat so‘z tartibi, urg‘u, yordamchi so‘zlar orqali ifodalanadi. Bunday xususiyatga ega bo‘lgan tillarga xitoy, tibit, birma tillarini kiritish mumkin. Amorf tillarning yana bir xususiyati shundaki, ularda aynan bir so‘z matnda har xil ma’noda va vazifada kelaveradi. Masalan, xitoycha ige yuedi syusi- oylik dam olish birikmasidagi syusi so‘zi aslida dam olish, istirohat qilish ma’nosidagi fe’l bo‘lib, birikmada ot ma’nosida kelgan. Mazkur so‘z boshqa bir o‘rinda, ya’ni bir oz dam olish kerak ma’nosidagi ya o syusi isya birikmada harakat bildiruvchi fe’l vazifasida qo`llanilgan. 2.Agglutinativ tillarda har bir grammatik ma’no, odatda, alohida affiks bilan ifoda etiladi. Masalan, o‘zbek va boshqa turkiy tillarda ko‘plik, egalik, kelishik ma’nolarining alohida affikslar yordamida ifodalanishi (talaba-lar-imiz-dan) shular jumlasidandir. Aggletinativ tillarga oltoy oilasiga kiruvchi tillar hamda fin-ugor tillari, iberiy-kavkaz va dravid tillari kiradi. 3.Flektiv tillarda bidan ortiq grammatik ma’no, odatda, birgina ko‘rsatkich orqali ifodalanadi. Masalan, rus tilidagi Эти книги сдаю в библиотеку gapida эти книги so‘zlari oxiridagi и qo‘shimchasi ikki xil grammatik ma’noni, ya’ni tushum kelishigi va ko‘plik ma’nolarini ifodalab kelgan. Shuningdek, сдаю so‘zi oxiridagi -ю qo‘shimchasi mayl, zamon va shaxs-son ma’nolarini ifoda etish uchun xizmat qilgan. 4.Polisintetik tillarda butun bir gap bitta so‘z shaklida talaffuz qilinadi va yoziladi. Masalan, chukot tilida Tы–ata-kaa-nmы-rkыn – shaklidagi birikma o‘zbek tilidagi Men semiz bug‘ularni o‘ldirayapman gapiga tengdir. Polisintetik tillarda qisqalik, ixchamlik yetakchilik qiladi. 10 yevropa oilasidagi eng qadimgi lotin va sanskrit tillaridagi mater\ mata so‘zlari bilan qiyoslanishi mazkur tillarning harindoshligidan dalolat beradi. Tillarning qiyosiy- tarixiy tahlil usuli tilshunoslikda komparativistika (lot. comparativus-qiyosiy) atamasi bilan ham yuritiladi. Tipologik tasnifga ko‘ra tillar to‘rt guruhga bo‘linadi:1) amorf tillar, 2) aggletinativ tillar, 3) flektiv tillar, 4) polisintetik tillar. 1.Amorf tillarda so‘zlar gapda bir-biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri birikib keladi, so‘zlar orasidagi sintaktik munosabat so‘z tartibi, urg‘u, yordamchi so‘zlar orqali ifodalanadi. Bunday xususiyatga ega bo‘lgan tillarga xitoy, tibit, birma tillarini kiritish mumkin. Amorf tillarning yana bir xususiyati shundaki, ularda aynan bir so‘z matnda har xil ma’noda va vazifada kelaveradi. Masalan, xitoycha ige yuedi syusi- oylik dam olish birikmasidagi syusi so‘zi aslida dam olish, istirohat qilish ma’nosidagi fe’l bo‘lib, birikmada ot ma’nosida kelgan. Mazkur so‘z boshqa bir o‘rinda, ya’ni bir oz dam olish kerak ma’nosidagi ya o syusi isya birikmada harakat bildiruvchi fe’l vazifasida qo`llanilgan. 2.Agglutinativ tillarda har bir grammatik ma’no, odatda, alohida affiks bilan ifoda etiladi. Masalan, o‘zbek va boshqa turkiy tillarda ko‘plik, egalik, kelishik ma’nolarining alohida affikslar yordamida ifodalanishi (talaba-lar-imiz-dan) shular jumlasidandir. Aggletinativ tillarga oltoy oilasiga kiruvchi tillar hamda fin-ugor tillari, iberiy-kavkaz va dravid tillari kiradi. 3.Flektiv tillarda bidan ortiq grammatik ma’no, odatda, birgina ko‘rsatkich orqali ifodalanadi. Masalan, rus tilidagi Эти книги сдаю в библиотеку gapida эти книги so‘zlari oxiridagi и qo‘shimchasi ikki xil grammatik ma’noni, ya’ni tushum kelishigi va ko‘plik ma’nolarini ifodalab kelgan. Shuningdek, сдаю so‘zi oxiridagi -ю qo‘shimchasi mayl, zamon va shaxs-son ma’nolarini ifoda etish uchun xizmat qilgan. 4.Polisintetik tillarda butun bir gap bitta so‘z shaklida talaffuz qilinadi va yoziladi. Masalan, chukot tilida Tы–ata-kaa-nmы-rkыn – shaklidagi birikma o‘zbek tilidagi Men semiz bug‘ularni o‘ldirayapman gapiga tengdir. Polisintetik tillarda qisqalik, ixchamlik yetakchilik qiladi.
11 O‘zbek tili dunyodagi qadimiy ildizga ega bo‘lgan tillardandir. U qadimgi oltoy tillar oilasining turkiy guruhiga kiradi. Oltoy tillar oilasi birgina turkiy tillar guruhidan iborat bo‘lmay, hozirgi yapon, koreys, manjur, to‘ngus, mo‘g‘ul tillarini ham o‘z ichiga oladi. Turkiy tillar guruhi esa 24 ta milliy tilni o‘z tarkibiga oladi. Yagona umumxalq tilining taraqqiyot bosqichlari va turli yozuv tizimlari bilan adabiy tilning mustahkam aloqasini nazarda tutib, hozirgi o‘zbek adabiy tilining tarixiy taraqqiyotini uch asosiy davrga bo‘lish mumkin: 1) qadimgi turkiy til (bu davr o‘z navbatida eng qadimgi turkiy til 6-asrgacha va qadimgi turkiy til 6-10 asrlardan iborat ikki bosqichga bo‘linadi); 2) eski o‘zbek tili; 3) hozirgi o‘zbek tili. 1. Qadimgi turkiy til eramizning V-XIII asrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Markaziy Osiyo, Sharqiy Turkiston va Sibir hudud-larida topilgan yozma yodgorliklar turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘z madaniyati va adabiy tiliga ega bo‘lganligidan guvohlik beradi. Bu adabiy til o‘zbek xalqi hamda hozirgi turkiy millatlarning qadimgi umumiy adabiy tili bo‘lib, tilshunoslikda u "umumturkiy adabiy til" nomi bilan ham yuritiladi. Qadimgi turkiy adabiy tilning eng nodir namunalari "O‘rxun-Enasoy", "Uyg‘ur" bitiklari orqali, shuningdek, turkiy xalqlarning ilk yozma dostoni hisoblangan Yusuf Xos Xojibning "Qutadg‘u bilig" va Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul haqoyiq" asari hamda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik asoschilaridan biri bo‘lgan Mahmud Koshghariyning "Devonu lug‘otit turk" asari orqali bizgacha yetib kelgan. Mazkur davr adabiy tiliga xos ayrim ma’lumotlarni turkiy xalqlar o‘rtasida qadimdanoq mashhur bo‘lgan "Alpomish", "Go‘ro‘g‘li" singari umumturkiy asosli dostonlarda ham uchratish mumkin. Qadimgi yozma manbalar tahlili umumturkiy adabiy til negizida turkiy milliy tillarning shakllanganini tasdiqlasa ham, ularning hozirgi turkiy tillarning birortasiga to‘la mos kelmasligini, aksincha, bu tillarning deyarli har biriga xos til unsurlari mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bois bu tilni bobo til sifatida e’tirof etish mumkin. Qadimgi yozma manbalar, yuqoridagilardan tashhari, XI asrga kelib millatlarga ajrala boshlagan turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘ziga xos umumiy madaniyati, san’ati, adabiyoti, yozuvi va adabiy tiliga ega bo‘lganini dalillaydi. Shuningdek, bu manbalar XIV asrga kelib turkiy milliy tillar shakllanib bo‘lgach, 11 O‘zbek tili dunyodagi qadimiy ildizga ega bo‘lgan tillardandir. U qadimgi oltoy tillar oilasining turkiy guruhiga kiradi. Oltoy tillar oilasi birgina turkiy tillar guruhidan iborat bo‘lmay, hozirgi yapon, koreys, manjur, to‘ngus, mo‘g‘ul tillarini ham o‘z ichiga oladi. Turkiy tillar guruhi esa 24 ta milliy tilni o‘z tarkibiga oladi. Yagona umumxalq tilining taraqqiyot bosqichlari va turli yozuv tizimlari bilan adabiy tilning mustahkam aloqasini nazarda tutib, hozirgi o‘zbek adabiy tilining tarixiy taraqqiyotini uch asosiy davrga bo‘lish mumkin: 1) qadimgi turkiy til (bu davr o‘z navbatida eng qadimgi turkiy til 6-asrgacha va qadimgi turkiy til 6-10 asrlardan iborat ikki bosqichga bo‘linadi); 2) eski o‘zbek tili; 3) hozirgi o‘zbek tili. 1. Qadimgi turkiy til eramizning V-XIII asrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Markaziy Osiyo, Sharqiy Turkiston va Sibir hudud-larida topilgan yozma yodgorliklar turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘z madaniyati va adabiy tiliga ega bo‘lganligidan guvohlik beradi. Bu adabiy til o‘zbek xalqi hamda hozirgi turkiy millatlarning qadimgi umumiy adabiy tili bo‘lib, tilshunoslikda u "umumturkiy adabiy til" nomi bilan ham yuritiladi. Qadimgi turkiy adabiy tilning eng nodir namunalari "O‘rxun-Enasoy", "Uyg‘ur" bitiklari orqali, shuningdek, turkiy xalqlarning ilk yozma dostoni hisoblangan Yusuf Xos Xojibning "Qutadg‘u bilig" va Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul haqoyiq" asari hamda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik asoschilaridan biri bo‘lgan Mahmud Koshghariyning "Devonu lug‘otit turk" asari orqali bizgacha yetib kelgan. Mazkur davr adabiy tiliga xos ayrim ma’lumotlarni turkiy xalqlar o‘rtasida qadimdanoq mashhur bo‘lgan "Alpomish", "Go‘ro‘g‘li" singari umumturkiy asosli dostonlarda ham uchratish mumkin. Qadimgi yozma manbalar tahlili umumturkiy adabiy til negizida turkiy milliy tillarning shakllanganini tasdiqlasa ham, ularning hozirgi turkiy tillarning birortasiga to‘la mos kelmasligini, aksincha, bu tillarning deyarli har biriga xos til unsurlari mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bois bu tilni bobo til sifatida e’tirof etish mumkin. Qadimgi yozma manbalar, yuqoridagilardan tashhari, XI asrga kelib millatlarga ajrala boshlagan turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘ziga xos umumiy madaniyati, san’ati, adabiyoti, yozuvi va adabiy tiliga ega bo‘lganini dalillaydi. Shuningdek, bu manbalar XIV asrga kelib turkiy milliy tillar shakllanib bo‘lgach,
12 qadimgi turkiy adabiy tilning "o‘lik" tillar qatoridan o‘rin olganini ham ko‘rsatadi. Shunday qilib, XI - XIII asrlarda ko‘pgina hozirgi turkiy tillar qatorida o‘zbek tili ham o‘zining milliy qiyofasiga ega bo‘ladi. 2. Eski o‘zbek adabiy tili XIV asrdan XIX asrning birinchi yarmigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Milliy adabiy tilining dastlabki namunalari sifatida Xorazmiyning "Muhabbatnoma", Durbekning "Yusuf va Zulayho", Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi mumtoz adabiyot vakillari qalamiga mansub asarlar tilini qayd etish mumkin. Bu davr adabiy tilining rivojida, Alisher Navoiyning hissasi nihoyatda salmoqli-dir. Xususan, Navoiy o‘zining dunyoga mashhur durdona asarlari bilan o‘zbek adabiy tilini stilistik nuqtai nazardan rivojlantirgan bo‘lsa, "Muhokamat-ul lug‘atayn" asari bilan o‘zbek adabiy tilini, uning badiiy uslubini ilmiy - nazariy jihatdan asoslab berdi. Alisher Navoiyning buyuk xizmatlari shunda ham ko‘rinadiki, u ona tilining ichki imkoniyatlaridan keng foydalanish masalasini o‘rtaga qo‘ygan holda, birinchi bo‘lib adabiy tilni boshharish muammosiga diqqat haratdi va uni o‘z zamonasi talabi asosida yuqori darajada hal qila oldi. Shu bois Navoiy asoslagan adabiy til uning izdoshlari tomonidan keyingi asrlar davomida ham izchil rivojlantirib borildi. Xususan, Navoiy asarlari yuzasidan «Badoi al-lug‘at», «Sanglox», «Lug‘ati atrakiya», «Abushqa» (eski o‘zbekcha- usmonli turkcha) kabi ko‘plab lug‘atlarning yaratilgani, hamda Navoiydan so‘ng yashagan shoirlar ijodida, hatto mumtoz she’riyat yo‘lida yaratilgan zamonaviy shoirlar ijodida ham ana shu an’ana davom etib kelayotgani shundan dalolat beradi.5 3. Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘tgan asrning boshlaridan hozirgi kungacha ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida keng amal qilib kelayotgan tildir. Shuni ham ta’kidlash lozimki, milliy adabiy til va umuman adabiy til tushunchalari o‘rtasida o‘zaro uzviylik bo‘lsa ham, ular o‘ziga xos tomonlarga egaligi bilan farqlanadi. Chunki milliy adabiy til miliylikkacha bo‘lgan adabiy til zaminida shakllanadi. Masalan, o‘zbek milliy adabiy tilining tarkib topishida umumturkiy adabiy til asos bo‘lgan. Bu adabiy tilining "o‘zbek" nomi bilan yuritilishi o‘tgan asrning boshlariga to‘g‘ri kelsa ham, unga qadar o‘zbek tili "turkiy", "chig‘atoy", 5 Fuzailov S. , Xudoberganova M., “ Ona tili ” 3- sinf uchun T., “O’qituvchi ”1999yil 12 qadimgi turkiy adabiy tilning "o‘lik" tillar qatoridan o‘rin olganini ham ko‘rsatadi. Shunday qilib, XI - XIII asrlarda ko‘pgina hozirgi turkiy tillar qatorida o‘zbek tili ham o‘zining milliy qiyofasiga ega bo‘ladi. 2. Eski o‘zbek adabiy tili XIV asrdan XIX asrning birinchi yarmigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Milliy adabiy tilining dastlabki namunalari sifatida Xorazmiyning "Muhabbatnoma", Durbekning "Yusuf va Zulayho", Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi mumtoz adabiyot vakillari qalamiga mansub asarlar tilini qayd etish mumkin. Bu davr adabiy tilining rivojida, Alisher Navoiyning hissasi nihoyatda salmoqli-dir. Xususan, Navoiy o‘zining dunyoga mashhur durdona asarlari bilan o‘zbek adabiy tilini stilistik nuqtai nazardan rivojlantirgan bo‘lsa, "Muhokamat-ul lug‘atayn" asari bilan o‘zbek adabiy tilini, uning badiiy uslubini ilmiy - nazariy jihatdan asoslab berdi. Alisher Navoiyning buyuk xizmatlari shunda ham ko‘rinadiki, u ona tilining ichki imkoniyatlaridan keng foydalanish masalasini o‘rtaga qo‘ygan holda, birinchi bo‘lib adabiy tilni boshharish muammosiga diqqat haratdi va uni o‘z zamonasi talabi asosida yuqori darajada hal qila oldi. Shu bois Navoiy asoslagan adabiy til uning izdoshlari tomonidan keyingi asrlar davomida ham izchil rivojlantirib borildi. Xususan, Navoiy asarlari yuzasidan «Badoi al-lug‘at», «Sanglox», «Lug‘ati atrakiya», «Abushqa» (eski o‘zbekcha- usmonli turkcha) kabi ko‘plab lug‘atlarning yaratilgani, hamda Navoiydan so‘ng yashagan shoirlar ijodida, hatto mumtoz she’riyat yo‘lida yaratilgan zamonaviy shoirlar ijodida ham ana shu an’ana davom etib kelayotgani shundan dalolat beradi.5 3. Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘tgan asrning boshlaridan hozirgi kungacha ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida keng amal qilib kelayotgan tildir. Shuni ham ta’kidlash lozimki, milliy adabiy til va umuman adabiy til tushunchalari o‘rtasida o‘zaro uzviylik bo‘lsa ham, ular o‘ziga xos tomonlarga egaligi bilan farqlanadi. Chunki milliy adabiy til miliylikkacha bo‘lgan adabiy til zaminida shakllanadi. Masalan, o‘zbek milliy adabiy tilining tarkib topishida umumturkiy adabiy til asos bo‘lgan. Bu adabiy tilining "o‘zbek" nomi bilan yuritilishi o‘tgan asrning boshlariga to‘g‘ri kelsa ham, unga qadar o‘zbek tili "turkiy", "chig‘atoy", 5 Fuzailov S. , Xudoberganova M., “ Ona tili ” 3- sinf uchun T., “O’qituvchi ”1999yil
13 "sart", "xoqoniy turkiy" singari xilma-xil nomlarga ega bo‘lgan holda amalda bo‘lgan. Shunday qilib, milliy til (umumxalq tili)ning me’yoriylashgan grammatik qoidalarga bo‘ysundirilgan, qayta qo`langan shakli adabiy til deb yuritiladi. Adabiy tilning og‘zaki va yozma shakllari mavjud. Og‘zaki shakl nisbatan qadimiyroq bo‘lib, u nutq tovushlari, ohang, urg‘u kabi orfoepik (grekcha "to‘g‘ri" va "nutq" tushunchalaridan iborat) me’yoriy vositalarga asoslanadi va kishilar o‘rtasida bevosita aloqa o‘rnatish uchun xizmat qiladi. Adabiy tilning yozma shakli esa orfografik, punktuatsion, uslubiy qonun - qoidalarga qat’iy amal qiluvchi til shaklidir. Zero, yozma shaklda nutq bo‘laklari: xatboshi va gaplar hamda ularning tarkibi turli xil tinish belgilari vositasida ajratib ko‘rsatiladi. Yozma shakl til taraqqiyotining keyingi bosqichlarida joriy etilgan bo‘lib, u ma’lum makon va zamon oralig‘ida aloqa o‘rnatish quroli hisoblanadi. O‘zbek adabiy tili o‘zining dialektal asosiga ko‘ra harluq (chigil-uyg‘ur) lahjasiga mansub Toshkent va Farg‘ona hamda shu kabi markaziy shahar shevalariga tayanadi. Jumladan, adabiy til fonetik jihatdan Toshkent shahar shevasiga, morfologik jihatdan esa Farg‘ona shevasiga asoslanadi. O‘zbek milliy tili ko‘p lahjali tillardan hisoblanadi. Bu hol uning murakkab rivojlanish sharoiti va etnik jihatdan xilma-xilligi bilan izohlanadi. Jumladan, uning dialektal asosini 1) harluq; 2) qipchoq; 3) o‘g‘uz lahjalari tashkil etadi. Bu lahjalarning har biri ko‘plab shevalar birligidan tashkil topadi. Boshqacha aytganda, bir–biriga yaqin bo‘lgan shevalar yig‘indisi lahja yoki dialekt deyiladi. Lahja yoki shevalar adabiy tilning muhim ichki manbai bo‘lsa ham, ular faqat og‘zaki shaklga egaligi hamda fonetik, leksik va grammatik jihatdan o‘ziga xosligi bilan adabiy tildan farqlanadi. Chunki shevalar ma’lum bir hududda istiqomat qiluvchi kishilarning o‘zaro og‘zaki nutqiy aloqasini ta’minlovchi vositadir. Shu bois ularning qo`latilish doirasi adabiy tilga nisbatan cheklangan bo‘ladi. Bu cheklanganlik lahjalarning quyidagi kabi o‘ziga xos fonetik morfologik va leksik belgilarining hududiy chegaralanishi misolida ham ko‘zga tashlanadi: 13 "sart", "xoqoniy turkiy" singari xilma-xil nomlarga ega bo‘lgan holda amalda bo‘lgan. Shunday qilib, milliy til (umumxalq tili)ning me’yoriylashgan grammatik qoidalarga bo‘ysundirilgan, qayta qo`langan shakli adabiy til deb yuritiladi. Adabiy tilning og‘zaki va yozma shakllari mavjud. Og‘zaki shakl nisbatan qadimiyroq bo‘lib, u nutq tovushlari, ohang, urg‘u kabi orfoepik (grekcha "to‘g‘ri" va "nutq" tushunchalaridan iborat) me’yoriy vositalarga asoslanadi va kishilar o‘rtasida bevosita aloqa o‘rnatish uchun xizmat qiladi. Adabiy tilning yozma shakli esa orfografik, punktuatsion, uslubiy qonun - qoidalarga qat’iy amal qiluvchi til shaklidir. Zero, yozma shaklda nutq bo‘laklari: xatboshi va gaplar hamda ularning tarkibi turli xil tinish belgilari vositasida ajratib ko‘rsatiladi. Yozma shakl til taraqqiyotining keyingi bosqichlarida joriy etilgan bo‘lib, u ma’lum makon va zamon oralig‘ida aloqa o‘rnatish quroli hisoblanadi. O‘zbek adabiy tili o‘zining dialektal asosiga ko‘ra harluq (chigil-uyg‘ur) lahjasiga mansub Toshkent va Farg‘ona hamda shu kabi markaziy shahar shevalariga tayanadi. Jumladan, adabiy til fonetik jihatdan Toshkent shahar shevasiga, morfologik jihatdan esa Farg‘ona shevasiga asoslanadi. O‘zbek milliy tili ko‘p lahjali tillardan hisoblanadi. Bu hol uning murakkab rivojlanish sharoiti va etnik jihatdan xilma-xilligi bilan izohlanadi. Jumladan, uning dialektal asosini 1) harluq; 2) qipchoq; 3) o‘g‘uz lahjalari tashkil etadi. Bu lahjalarning har biri ko‘plab shevalar birligidan tashkil topadi. Boshqacha aytganda, bir–biriga yaqin bo‘lgan shevalar yig‘indisi lahja yoki dialekt deyiladi. Lahja yoki shevalar adabiy tilning muhim ichki manbai bo‘lsa ham, ular faqat og‘zaki shaklga egaligi hamda fonetik, leksik va grammatik jihatdan o‘ziga xosligi bilan adabiy tildan farqlanadi. Chunki shevalar ma’lum bir hududda istiqomat qiluvchi kishilarning o‘zaro og‘zaki nutqiy aloqasini ta’minlovchi vositadir. Shu bois ularning qo`latilish doirasi adabiy tilga nisbatan cheklangan bo‘ladi. Bu cheklanganlik lahjalarning quyidagi kabi o‘ziga xos fonetik morfologik va leksik belgilarining hududiy chegaralanishi misolida ham ko‘zga tashlanadi:
14 1.Qarluq lahjasi, asosan, markaziy shahar (Farg‘ona, Toshkent, Andijon, Namangan kabi viloyat va shaharlar) shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanuvchi belgilarga ega: 1) fonetik jihatdan farqlanadi: a) so‘z oxiridagi k undoshi y tarzda talaffuz qilinadi: bilak-bilay, terak-teray, kerak-keray; b) adabiy tildagi a unlisi o tarzida talaffuz qilinadi: aka-oka, katta-kotta, bahodir-bohodir; 2) leksik jihatdan farqlanadi: qalampir-garmdori, narvon-shoti, hech-jilla, hovli-eshik; 3) morfologik jihatdan farqlanadi: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap o‘rnida –vot\-ut qo‘shimchalari qo`laniladi: kelayapti-kelvotti, borayati-borutti; b) haratqich kelishigi –ning o‘rnida tushum kelishigi qo‘shim-chasi –ni|-pi|-ri|-zi kabi shakllarda qo`laniladi: daraxtlarning|daraxtlarni bargi, bizning | bizzi maktab, bahorning | bohorri havosi, gapning\ gappi tahlili; . Qipchoq lahjasi, asosan, О‘zbekistonning Surxondaryo, Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarining qqo`loq shevalari birligidan iborat bo‘lib, o‘zbek adabiy tilidan quyidagicha belgilariga ko‘ra farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) ba’zi shevalarda y undoshi o‘rnida j tovushi qo`laniladi: yo‘l-jo‘l, yomg‘ir-jovmir; b) so‘z oxiridagi g‘ undoshi v tovushi bilan almashtiriladi: tog‘-tov, sog‘-sov, og‘moq-ovmoq; v) so‘z oxirida q, k undoshlari tushiriladi: sariq-sari, kichik-kichchi. 2) leksik jihatdan: mushuk-pishak, do‘ppi-qalpoq, ishkom-voyish. 3) morfologik jihatdan: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap||yotir o‘rnida – jatir||votir qo‘shimchasi qo`laniladi: borayapti, borayotir-barajatir, yozayapti- jazavotir; b) tushum kelishigi –ni o‘rnida –di/-ti qo`laniladi: uyni, kitopni-uydi, kitapti . O‘g‘uz lahjasi janubiy Xorazm shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) so‘z boshidagi t tovushi d , k tovushi esa g tarzda talaffuz qilinadi: til-di:l, tog‘-da:g‘, keldi-galdi, ko‘z-go‘z ; b) unlilar qisqa va 14 1.Qarluq lahjasi, asosan, markaziy shahar (Farg‘ona, Toshkent, Andijon, Namangan kabi viloyat va shaharlar) shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanuvchi belgilarga ega: 1) fonetik jihatdan farqlanadi: a) so‘z oxiridagi k undoshi y tarzda talaffuz qilinadi: bilak-bilay, terak-teray, kerak-keray; b) adabiy tildagi a unlisi o tarzida talaffuz qilinadi: aka-oka, katta-kotta, bahodir-bohodir; 2) leksik jihatdan farqlanadi: qalampir-garmdori, narvon-shoti, hech-jilla, hovli-eshik; 3) morfologik jihatdan farqlanadi: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap o‘rnida –vot\-ut qo‘shimchalari qo`laniladi: kelayapti-kelvotti, borayati-borutti; b) haratqich kelishigi –ning o‘rnida tushum kelishigi qo‘shim-chasi –ni|-pi|-ri|-zi kabi shakllarda qo`laniladi: daraxtlarning|daraxtlarni bargi, bizning | bizzi maktab, bahorning | bohorri havosi, gapning\ gappi tahlili; . Qipchoq lahjasi, asosan, О‘zbekistonning Surxondaryo, Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarining qqo`loq shevalari birligidan iborat bo‘lib, o‘zbek adabiy tilidan quyidagicha belgilariga ko‘ra farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) ba’zi shevalarda y undoshi o‘rnida j tovushi qo`laniladi: yo‘l-jo‘l, yomg‘ir-jovmir; b) so‘z oxiridagi g‘ undoshi v tovushi bilan almashtiriladi: tog‘-tov, sog‘-sov, og‘moq-ovmoq; v) so‘z oxirida q, k undoshlari tushiriladi: sariq-sari, kichik-kichchi. 2) leksik jihatdan: mushuk-pishak, do‘ppi-qalpoq, ishkom-voyish. 3) morfologik jihatdan: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap||yotir o‘rnida – jatir||votir qo‘shimchasi qo`laniladi: borayapti, borayotir-barajatir, yozayapti- jazavotir; b) tushum kelishigi –ni o‘rnida –di/-ti qo`laniladi: uyni, kitopni-uydi, kitapti . O‘g‘uz lahjasi janubiy Xorazm shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) so‘z boshidagi t tovushi d , k tovushi esa g tarzda talaffuz qilinadi: til-di:l, tog‘-da:g‘, keldi-galdi, ko‘z-go‘z ; b) unlilar qisqa va
15 cho‘ziq talaffuz etilishi bilan farqlanadi: ot-at (hayvon) // a:d (ism) yoz-yaz (fasl) // ya:z (yozmoq); 2) leksik jihatdan: norvon-zangi, do‘ppi-tahiya, ustara-pakki, tog‘a-doyi, rayhon-nazvoy, ship-patik ; 3) morfologik jihatdan farqlanib, haratqich kelishigi –ing, jo‘nalish kelishigi –a tarzda qo`laniladi: Hazaraspning olmasi- Hazarasping almasi, bolamga-balama, otamga-atama. Shuni ham qayd etish lozimki, shevalarning bu kabi o‘ziga xos xususiyatlari adabiy tilning matbuot, radio va televideniye, maktab va maorif muassasalari orqali ta’siri asosida asta-sekin yo‘qolib bormoqda. 1.2. Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda iboralarning o`rni Sharq xalqlari madaniy merosiga nazar tashlasak, ulkan ilmlar, betakror ishoratlar, nozik ma'nolar ummoniga o`xshaydi. Bu ummon bag`rida juda ko`p ma'naviy boyliklar yashiringan. Bunday ma'naviy boyliklarni topib, undan baqramand bo`lish zehnimizga, idrokimizga bog`liq. Zehniy teranlik, beqiyos idrok sahovati buyuk ne'mat hisoblanadi. Chunki o`tmishda yaratilgan ilmiy va badiiy merosimizda xilma-xil ishoratlarga bezangan xazina mavjud. Shu xazinani yuzaga chiharuvchi, qo`riqlovchi, avloddan-avlodga o`tib kelishini ta'minlovchi vosita hamda uning kaliti til hisoblanadi. Shunday ekan, biz tilning qudratini sharq xalqlarida qanday qadrlanganligini bilmasak, tilimizga e'tiborimiz susayadi. Ayniqsa, tildagi ishoratlar xazinasini chuqur anglamaslik ma'naviy qashshoqlikni keltirib chiharadi. Shuning uchun ma'naviy kamolotga erishishda madaniy merosimizdagi ishoratlar xazinasini chuqur o`rganish va undan baqramand bo`lishimiz zarurdir. Ma'naviy kamolotning debochasi tildan o`rinli foydalanish va sharqona lutfni to`qri tushunish hisoblanadi. "Sharqona lutf" birikmasi tarkibidagi "lutf" so`zi arabcha so`z bo`lib, muloyimlik, rahmdillik, yaxshi muomala, marhamat kabi ma'nolarni bildiradi. Bundan tashhari "erkinlik" ma'nosini ham ifodalaydi. Lutf 15 cho‘ziq talaffuz etilishi bilan farqlanadi: ot-at (hayvon) // a:d (ism) yoz-yaz (fasl) // ya:z (yozmoq); 2) leksik jihatdan: norvon-zangi, do‘ppi-tahiya, ustara-pakki, tog‘a-doyi, rayhon-nazvoy, ship-patik ; 3) morfologik jihatdan farqlanib, haratqich kelishigi –ing, jo‘nalish kelishigi –a tarzda qo`laniladi: Hazaraspning olmasi- Hazarasping almasi, bolamga-balama, otamga-atama. Shuni ham qayd etish lozimki, shevalarning bu kabi o‘ziga xos xususiyatlari adabiy tilning matbuot, radio va televideniye, maktab va maorif muassasalari orqali ta’siri asosida asta-sekin yo‘qolib bormoqda. 1.2. Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda iboralarning o`rni Sharq xalqlari madaniy merosiga nazar tashlasak, ulkan ilmlar, betakror ishoratlar, nozik ma'nolar ummoniga o`xshaydi. Bu ummon bag`rida juda ko`p ma'naviy boyliklar yashiringan. Bunday ma'naviy boyliklarni topib, undan baqramand bo`lish zehnimizga, idrokimizga bog`liq. Zehniy teranlik, beqiyos idrok sahovati buyuk ne'mat hisoblanadi. Chunki o`tmishda yaratilgan ilmiy va badiiy merosimizda xilma-xil ishoratlarga bezangan xazina mavjud. Shu xazinani yuzaga chiharuvchi, qo`riqlovchi, avloddan-avlodga o`tib kelishini ta'minlovchi vosita hamda uning kaliti til hisoblanadi. Shunday ekan, biz tilning qudratini sharq xalqlarida qanday qadrlanganligini bilmasak, tilimizga e'tiborimiz susayadi. Ayniqsa, tildagi ishoratlar xazinasini chuqur anglamaslik ma'naviy qashshoqlikni keltirib chiharadi. Shuning uchun ma'naviy kamolotga erishishda madaniy merosimizdagi ishoratlar xazinasini chuqur o`rganish va undan baqramand bo`lishimiz zarurdir. Ma'naviy kamolotning debochasi tildan o`rinli foydalanish va sharqona lutfni to`qri tushunish hisoblanadi. "Sharqona lutf" birikmasi tarkibidagi "lutf" so`zi arabcha so`z bo`lib, muloyimlik, rahmdillik, yaxshi muomala, marhamat kabi ma'nolarni bildiradi. Bundan tashhari "erkinlik" ma'nosini ham ifodalaydi. Lutf
16 so`zi keyingi davrlarda "muloyimlik" ma'nosi asosida "silliq muomala"ni ham bildirmoqda. Xususan, "sharqona lutf" birikmasi turli ishoratlarga burkangan nutq ma'nosida qo`llaniladi. Sharqona lutf deganda, turli ishoratlarga boy bo`lgan, nozik did bilan aytilgan va tagma'nolar vositasida murakkablashgan nutq tushuniladi. Ana shunday nutqning lisoniy asosi mavjud bo`lib, ular turlicha taqlil etiladi. Ayniqsa, o`zbek tili nuqtai nazaridan tekshirilsa, bunday holatlar nihoyatda ko`pligi hamda o`ziga xos xususiyati turli nutqiy jarayonlarda yuzaga chiqishi ko`zga tashlanadi. Lekin bunday nutq nihoyatda zukkolik bilan ifodalanadi. Notiqdan badiiy zukkolik va nozik idrok talab etadi. Alisher Navoiy "... bu tilda harib alfoz va ado ko`pdur. Muni Xush oyanda tartib va raboyanda tarkib bila boqlamoqning dushvorligi bor", - deb tildagi murakkablikka ishora qiladi.(Mazmuni: "Bu tilda ajoyib so`zlar va ifodalar ko`p. Buni xush keluvchi, go`zal tuyiluvchi va jozibador tartibda boqlash juda qiyin") Shuning uchun tilimizning ham shakliy, ham mazmuniy go`zalligi lutf orqali namoyon bo`ladi, desak xato bo`lmaydi. Chunki lutf asosida nutq mazmunan ba'zan shaklan go`zallik kasb etadi. Sharqona lutf so`z , ibora, maqol va hikmatli so`zlar orqali ifodalangadi. So`z ko`p qirrali murakkab butunlik bo`lib, dastlabki qarashda ikki tomoni ko`zga tashlanadi. Birinchidan, moddiy ifodalovchi - tovush tomoni, ikkinchi ma'no tomoni. So`zning tovush tomoni tilshunoslikning fonetik-fonologik sathida tekshirilsa, mazmun tomoni o`z xossalariga, asoslariga ko`ra bir qancha soqalarning tekshirish ob'ekti bo`ladi. Tildagi "maktab" so`zi moddiy jiqatdan m, a, k, t, a, b kabi tovushlarning o`zaro ketma-ketligidan tashkil topgan butunlik bo`lganligi uchun fonetik-fonologik taqlil etiladi. Shu moddiylik asosidagi "maktab" so`zining ob'ektiv olamdagi biror bir predmet bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi, ya'ni o`quvchilar ta'lim-tarbiya oladigan "dargoh"ni ifodalashi leksikologiyada o`rganiladi. "Maktab" so`zining "tosh", "suv", "paxta" so`zlar singari ob'ektiv borliqdagi predmetlik tushunchasini ifodalab, ot so`z turkumiga birlashishi grammatikada o`rganiladi. Ko`rinadiki, so`z ko`p qirrali murakkab butunlik hisoblanadi. Shuning uchun so`zning turli xususiyatlarini ochish va izohlashga urinishlar, qiziqqanlar ko`p. Biz so`zning ma'no jilolarini ham da shu ma'no nozikliklar asosidagi qudratini ochishga harakat qilamiz. 16 so`zi keyingi davrlarda "muloyimlik" ma'nosi asosida "silliq muomala"ni ham bildirmoqda. Xususan, "sharqona lutf" birikmasi turli ishoratlarga burkangan nutq ma'nosida qo`llaniladi. Sharqona lutf deganda, turli ishoratlarga boy bo`lgan, nozik did bilan aytilgan va tagma'nolar vositasida murakkablashgan nutq tushuniladi. Ana shunday nutqning lisoniy asosi mavjud bo`lib, ular turlicha taqlil etiladi. Ayniqsa, o`zbek tili nuqtai nazaridan tekshirilsa, bunday holatlar nihoyatda ko`pligi hamda o`ziga xos xususiyati turli nutqiy jarayonlarda yuzaga chiqishi ko`zga tashlanadi. Lekin bunday nutq nihoyatda zukkolik bilan ifodalanadi. Notiqdan badiiy zukkolik va nozik idrok talab etadi. Alisher Navoiy "... bu tilda harib alfoz va ado ko`pdur. Muni Xush oyanda tartib va raboyanda tarkib bila boqlamoqning dushvorligi bor", - deb tildagi murakkablikka ishora qiladi.(Mazmuni: "Bu tilda ajoyib so`zlar va ifodalar ko`p. Buni xush keluvchi, go`zal tuyiluvchi va jozibador tartibda boqlash juda qiyin") Shuning uchun tilimizning ham shakliy, ham mazmuniy go`zalligi lutf orqali namoyon bo`ladi, desak xato bo`lmaydi. Chunki lutf asosida nutq mazmunan ba'zan shaklan go`zallik kasb etadi. Sharqona lutf so`z , ibora, maqol va hikmatli so`zlar orqali ifodalangadi. So`z ko`p qirrali murakkab butunlik bo`lib, dastlabki qarashda ikki tomoni ko`zga tashlanadi. Birinchidan, moddiy ifodalovchi - tovush tomoni, ikkinchi ma'no tomoni. So`zning tovush tomoni tilshunoslikning fonetik-fonologik sathida tekshirilsa, mazmun tomoni o`z xossalariga, asoslariga ko`ra bir qancha soqalarning tekshirish ob'ekti bo`ladi. Tildagi "maktab" so`zi moddiy jiqatdan m, a, k, t, a, b kabi tovushlarning o`zaro ketma-ketligidan tashkil topgan butunlik bo`lganligi uchun fonetik-fonologik taqlil etiladi. Shu moddiylik asosidagi "maktab" so`zining ob'ektiv olamdagi biror bir predmet bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi, ya'ni o`quvchilar ta'lim-tarbiya oladigan "dargoh"ni ifodalashi leksikologiyada o`rganiladi. "Maktab" so`zining "tosh", "suv", "paxta" so`zlar singari ob'ektiv borliqdagi predmetlik tushunchasini ifodalab, ot so`z turkumiga birlashishi grammatikada o`rganiladi. Ko`rinadiki, so`z ko`p qirrali murakkab butunlik hisoblanadi. Shuning uchun so`zning turli xususiyatlarini ochish va izohlashga urinishlar, qiziqqanlar ko`p. Biz so`zning ma'no jilolarini ham da shu ma'no nozikliklar asosidagi qudratini ochishga harakat qilamiz.
17 Shubqasiz, so`z yuqoridagi xususiyatlari bilan bir butunlikni tashkil etadi. Bu butunlik o`zaro munosabatdorlikdagi a'zolarning aloqa majmuasidan tashkil topgan sistemadir. Sistema xuddi organizm singari bir-birisiz yashay olmaydigan uzvlarning murakkab qurilmasi hisoblanadi. Shuning uchun so`zning barcha qirralari yaxlit qolda tekshirilmasa, chalkashliklarga olib keladi. Bobomiz Alisher Navoiy "So`z durredurkim, aning daryosi ko`ngildur", - deb so`zning ikki xususiyatiga ishora qiladi. Haqiqatan, so`z duru gavhar singari insonning ko`ngil daryosida yashiringandir. Navoiy so`zni imkoniyat sifatida til xazinasiga qarashli ekanligini ta'kidlab, uning faoliyatini nutq bilan bog`laydi. Chunki so`z nutqiy jarayondagina faoliyat ko`rsatib, turlicha ma'nolarga ishora qiladi. Shuning uchun so`z haqidagi qarashlarning ko`pchiligida "belgi" ostida izohlangandir. So`z biror -bir tushunchaning material ifodalovchisi – qobig`i bo`lib, inson ongidagi yoki umumiy bilish xazinasidagi tushunchalar silsilasiga ta'sir etadi va muayyan nutqiy sharoitda turlicha ma'nolar kasb etadi. Shu jiqatdan so`z , ibora nomlash vazifasini bajaradi va o`zi anglatgan tushunchaning mohiyatini va tabiatini ko`rsatmaydi. Shu sababdan ma'no moddiy qobiq bilan birlashib, tushunchalar silsilasiga ta'sir etadi. Nutqiy jarayonda so`zlarning ma'no jilolari tushunchalar mosligi asosida yuzaga keladi. Tushunchalarning mosligi hayotiy tajribalar, umumiy bilish xazinamizning ham da muayyan nutqiy sharoit bilan bog`liqdir. A.Nurmonov so`z, iboraning ob'ektiv olamdagi biror predmet, voqea-hodisa, miqdor, belgi, harakat, holat, jarayonlar bilan ikki xil munosabatda bo`lishini ko`rsatadi. Ya'ni, sabab-natijali (motivlangan) va shartli (motivlanmagan) munosabatlar borki, ular inson ongida aks etgandagina belgilashadi deb ta'kidlaydi Shu sababdan bir so`z bir vaqtning o`zida bir qancha tushunchalarga ishora qilishi mumkinki, bu muayyan nutqiy sharoit hamda so`zlovchi va tinglovchi o`rtasidagi munosabatlar asosida kechadi. Masalan "gul" so`zini, “gullab qo`ydi” iborasini eshitish orqali tushuncha paydo bo`ladi. Tushuncha esa gulning mohiyatini, xossalarini ongda aks ettiradi. Shu so`z anglatgan o`simlik ma'nosi "gul - g-u-l" tovushlar ketma-ketligi bilan inson tomonidan o`rnatilgan shartli aloqani bildiradi, iborada esa “noo`rin gapirish, sirni oshkor etish ” kabi tushuncha ongda mavjud bo`ladi. Shuning uchun biz tushuncha 17 Shubqasiz, so`z yuqoridagi xususiyatlari bilan bir butunlikni tashkil etadi. Bu butunlik o`zaro munosabatdorlikdagi a'zolarning aloqa majmuasidan tashkil topgan sistemadir. Sistema xuddi organizm singari bir-birisiz yashay olmaydigan uzvlarning murakkab qurilmasi hisoblanadi. Shuning uchun so`zning barcha qirralari yaxlit qolda tekshirilmasa, chalkashliklarga olib keladi. Bobomiz Alisher Navoiy "So`z durredurkim, aning daryosi ko`ngildur", - deb so`zning ikki xususiyatiga ishora qiladi. Haqiqatan, so`z duru gavhar singari insonning ko`ngil daryosida yashiringandir. Navoiy so`zni imkoniyat sifatida til xazinasiga qarashli ekanligini ta'kidlab, uning faoliyatini nutq bilan bog`laydi. Chunki so`z nutqiy jarayondagina faoliyat ko`rsatib, turlicha ma'nolarga ishora qiladi. Shuning uchun so`z haqidagi qarashlarning ko`pchiligida "belgi" ostida izohlangandir. So`z biror -bir tushunchaning material ifodalovchisi – qobig`i bo`lib, inson ongidagi yoki umumiy bilish xazinasidagi tushunchalar silsilasiga ta'sir etadi va muayyan nutqiy sharoitda turlicha ma'nolar kasb etadi. Shu jiqatdan so`z , ibora nomlash vazifasini bajaradi va o`zi anglatgan tushunchaning mohiyatini va tabiatini ko`rsatmaydi. Shu sababdan ma'no moddiy qobiq bilan birlashib, tushunchalar silsilasiga ta'sir etadi. Nutqiy jarayonda so`zlarning ma'no jilolari tushunchalar mosligi asosida yuzaga keladi. Tushunchalarning mosligi hayotiy tajribalar, umumiy bilish xazinamizning ham da muayyan nutqiy sharoit bilan bog`liqdir. A.Nurmonov so`z, iboraning ob'ektiv olamdagi biror predmet, voqea-hodisa, miqdor, belgi, harakat, holat, jarayonlar bilan ikki xil munosabatda bo`lishini ko`rsatadi. Ya'ni, sabab-natijali (motivlangan) va shartli (motivlanmagan) munosabatlar borki, ular inson ongida aks etgandagina belgilashadi deb ta'kidlaydi Shu sababdan bir so`z bir vaqtning o`zida bir qancha tushunchalarga ishora qilishi mumkinki, bu muayyan nutqiy sharoit hamda so`zlovchi va tinglovchi o`rtasidagi munosabatlar asosida kechadi. Masalan "gul" so`zini, “gullab qo`ydi” iborasini eshitish orqali tushuncha paydo bo`ladi. Tushuncha esa gulning mohiyatini, xossalarini ongda aks ettiradi. Shu so`z anglatgan o`simlik ma'nosi "gul - g-u-l" tovushlar ketma-ketligi bilan inson tomonidan o`rnatilgan shartli aloqani bildiradi, iborada esa “noo`rin gapirish, sirni oshkor etish ” kabi tushuncha ongda mavjud bo`ladi. Shuning uchun biz tushuncha
18 aks ettirgan mohiyat, xossa, xususiyat asosida so`zlarning ma'nolar jilosini hosil qilamiz. Ya'ni, gul - insonga zavq beruvchi, go`zal, tikonli, turli rangda ochiluvchi kabi xususiyatlarini shartli (motivlanmagan) munosabatlar asosida boshqa predmetlarga tirkaymiz va gul so`zining ma'nolar sil-silasini yaratamiz. Shartli munosabat orqali "gul" so`zi jabr qiluvchi ma'shuqa, kasallik, yashnab ochilish, bezak kabi ma'nolarni ifodalaydi. Lekin "gul" so`zining mohiyati,ma'no tizimiga xususiyatlaridagi o`xshashlik asos bo`ladi. Shuning uchun gapda bitta ma'nosi yuzaga chiqadi. Qolgan ma'nolari so`zlovchi va tinglovchining umumiy bilish xazinasida imkoniyat tarzida turadi. Imkoniyat tarzidagi ma'nolar 27 majmuasi so`zning ma'no jilosini tashkil etib, mazmuniy murakkablikni yuzaga keltiradi. Shu sababdan so`z o`zaro aloqadorlikdagi uzvlar majmuasidan tashkil topgan butunlik deb izohlanadi4. A.Navoiy so`zning bunday xususiyatini "... jomi maoniyi juzv va kuldur" deb ko`rsatadi. So`z, iboraning ma'nolar jilosi nutqda namoyon bo`ladi. Chunki so`z, ibora imkoniyat sifatida tilda mavjud bo`lsa, faoliyat sifatida nutqda ishtirok etadi. Nutqdagi so`zning ishtiroki cheksiz va chegarasizdir. So`zning faoliyatini A.Navoiy quyidagicha izohlaydi: "Ko`nguldin dog`i so`z durri nutq sharafiga sohibi ixtisos vasilasi bilan guzorish va oroish ko`rguzar va aning qiymati ham martabasi nisbatiga boqa intishor va intiqor topar. Gavhar qiymatiga nechukki, marotib asru ko`pdur, qattoki, bir diramdin yuz tumangacha desa bo`lur"1. (Mazmuni: Ko`ngildan yana so`z duri nutq martabasiga mutaxassis vositasida naql qilish orqali tartiblanadi va uning qiymati ham martabasining nisbatiga harab tarqaladi ham da shuqrat topadi. Gavhar qiymatiga nisbatan juda ko`pdir, qattoki, bir diramdan yuz tumangacha desa bo`ladi). Ko`ngil til xazinasi bo`lsa, nutq til xazinasidagi boylikni sarf qiluvchi bozordir. Bozorga yaxshi narsalarni tartib qilish savdogarning maqoratiga bog`liq. Shuning uchun nutqiy barkamollik so`z, iboralardan o`rinli foydalanish asosida yuzaga keladi. Bundan shu narsa anglashiladiki, nutq imkoniyat sifatidagi til asosida biror shaxsning maqsadini (keng ma'noda) ro`yobga chiharish maqsulidir.2 Bu holat so`z ma'no jilolarining "nutq martabasida oroyish" topishini taqlil qilinganda, yana ham tushunarliroq bo`ladi. 18 aks ettirgan mohiyat, xossa, xususiyat asosida so`zlarning ma'nolar jilosini hosil qilamiz. Ya'ni, gul - insonga zavq beruvchi, go`zal, tikonli, turli rangda ochiluvchi kabi xususiyatlarini shartli (motivlanmagan) munosabatlar asosida boshqa predmetlarga tirkaymiz va gul so`zining ma'nolar sil-silasini yaratamiz. Shartli munosabat orqali "gul" so`zi jabr qiluvchi ma'shuqa, kasallik, yashnab ochilish, bezak kabi ma'nolarni ifodalaydi. Lekin "gul" so`zining mohiyati,ma'no tizimiga xususiyatlaridagi o`xshashlik asos bo`ladi. Shuning uchun gapda bitta ma'nosi yuzaga chiqadi. Qolgan ma'nolari so`zlovchi va tinglovchining umumiy bilish xazinasida imkoniyat tarzida turadi. Imkoniyat tarzidagi ma'nolar 27 majmuasi so`zning ma'no jilosini tashkil etib, mazmuniy murakkablikni yuzaga keltiradi. Shu sababdan so`z o`zaro aloqadorlikdagi uzvlar majmuasidan tashkil topgan butunlik deb izohlanadi4. A.Navoiy so`zning bunday xususiyatini "... jomi maoniyi juzv va kuldur" deb ko`rsatadi. So`z, iboraning ma'nolar jilosi nutqda namoyon bo`ladi. Chunki so`z, ibora imkoniyat sifatida tilda mavjud bo`lsa, faoliyat sifatida nutqda ishtirok etadi. Nutqdagi so`zning ishtiroki cheksiz va chegarasizdir. So`zning faoliyatini A.Navoiy quyidagicha izohlaydi: "Ko`nguldin dog`i so`z durri nutq sharafiga sohibi ixtisos vasilasi bilan guzorish va oroish ko`rguzar va aning qiymati ham martabasi nisbatiga boqa intishor va intiqor topar. Gavhar qiymatiga nechukki, marotib asru ko`pdur, qattoki, bir diramdin yuz tumangacha desa bo`lur"1. (Mazmuni: Ko`ngildan yana so`z duri nutq martabasiga mutaxassis vositasida naql qilish orqali tartiblanadi va uning qiymati ham martabasining nisbatiga harab tarqaladi ham da shuqrat topadi. Gavhar qiymatiga nisbatan juda ko`pdir, qattoki, bir diramdan yuz tumangacha desa bo`ladi). Ko`ngil til xazinasi bo`lsa, nutq til xazinasidagi boylikni sarf qiluvchi bozordir. Bozorga yaxshi narsalarni tartib qilish savdogarning maqoratiga bog`liq. Shuning uchun nutqiy barkamollik so`z, iboralardan o`rinli foydalanish asosida yuzaga keladi. Bundan shu narsa anglashiladiki, nutq imkoniyat sifatidagi til asosida biror shaxsning maqsadini (keng ma'noda) ro`yobga chiharish maqsulidir.2 Bu holat so`z ma'no jilolarining "nutq martabasida oroyish" topishini taqlil qilinganda, yana ham tushunarliroq bo`ladi.
19 Masalan, Umar qayyom ruboiylarida "ko`z" so`zi quyidagicha ma'nolarni ifodalab keladi: 19 Masalan, Umar qayyom ruboiylarida "ko`z" so`zi quyidagicha ma'nolarni ifodalab keladi:
20 1. Sho`rlik umrimizga charq sirtmoq - kamar, Jayqun ko`zimizning yoshidan asar, Bequda ranjimiz do`zaq uchquni, Jannat - umrimizda tinch bir dam magar. 2. Xo`ragimni mayla to`kis-but qiling, qaqrabo yuzimni naq yoqut qiling, Jaqondan ko`z yumsam, sharobqa yuvib, Tok zangidan menga bir tobut qiling. 3. Dunyoning tilagi, samari ham biz, Aql ko`zin qorasi - gavhari ham biz. To`garak jahonni uzun deb bilsak, Shaksiz uning ko`zi - gavhari ham biz. Birinchi va ikkinchi ruboiylarda "ko`z" so`zi inson organizmi - ko`rish a'zosi ma'nosini bildirsa, uchinchi ruboiyda esa "aql ko`zi" iborasi, "uzukning ko`zi" ma'nosini ifodalamoqda. Bunday ma'no serqiraliligi tilshunoslikda ko`pma'nolilik polisemiya atamasi ostida izohlanadi. Ko`p ma'nolilik asos ma'no doirasida yuzaga keladi. Yuqoridagi ko`p ma'nolilik ham ana shunday asosda maydonga kelgan. Demak iboralar kopma`noli so`zning jamiyat tomonidan tan olingan korinishidir. “Ko`z qirini tashlab qo`ydi”, “ko`z ostiga oldi” iboralarida ham bosh ma`no saqlanadi. "Ko`z" so`zining bosh - asos ma'nosi insonning ko`rish a'zosini ifodalashdir. Shu ma'no asosida tushuncha paydo bo`ladi. Tushuncha inson ko`rish a'zosining barcha xossa va xususiyatlarining majmuasi sifatida ongimizda aks etadi. Ya'ni, ko`z - ko`rish a'zosi, shaklan dumaloq, tuzilish jiqatdan qorachiq, javhar, ko`z kosasi va hokazolardan iborat. Bunday xususiyatlar ko`z so`zining ma'no to`plamidan joy olgan va o`zaro o`xshashlikka harab boshqa predmetlarga, abstrakt - mavhum ma'no ifodalovchi so`zlarga ko`chadi. Masalan, inson ko`zi, aql ko`zi, buloqning ko`zi, derazaning ko`zi, ishning ko`zi, uzukning ko`zi, elakning ko`zi kabi. Bu holatning paydo bo`lishiga shakliy, vazifaviy jiqatdan o`xshashlik sabab bo`lmoqda. Bundan tashhari so`zlovchi va tinglovchi o`rtasidagi o`zaro shartnomaviy munosabat ham mavjudki, u nutqiy jarayondagi ma'nolar jilosini 20 1. Sho`rlik umrimizga charq sirtmoq - kamar, Jayqun ko`zimizning yoshidan asar, Bequda ranjimiz do`zaq uchquni, Jannat - umrimizda tinch bir dam magar. 2. Xo`ragimni mayla to`kis-but qiling, qaqrabo yuzimni naq yoqut qiling, Jaqondan ko`z yumsam, sharobqa yuvib, Tok zangidan menga bir tobut qiling. 3. Dunyoning tilagi, samari ham biz, Aql ko`zin qorasi - gavhari ham biz. To`garak jahonni uzun deb bilsak, Shaksiz uning ko`zi - gavhari ham biz. Birinchi va ikkinchi ruboiylarda "ko`z" so`zi inson organizmi - ko`rish a'zosi ma'nosini bildirsa, uchinchi ruboiyda esa "aql ko`zi" iborasi, "uzukning ko`zi" ma'nosini ifodalamoqda. Bunday ma'no serqiraliligi tilshunoslikda ko`pma'nolilik polisemiya atamasi ostida izohlanadi. Ko`p ma'nolilik asos ma'no doirasida yuzaga keladi. Yuqoridagi ko`p ma'nolilik ham ana shunday asosda maydonga kelgan. Demak iboralar kopma`noli so`zning jamiyat tomonidan tan olingan korinishidir. “Ko`z qirini tashlab qo`ydi”, “ko`z ostiga oldi” iboralarida ham bosh ma`no saqlanadi. "Ko`z" so`zining bosh - asos ma'nosi insonning ko`rish a'zosini ifodalashdir. Shu ma'no asosida tushuncha paydo bo`ladi. Tushuncha inson ko`rish a'zosining barcha xossa va xususiyatlarining majmuasi sifatida ongimizda aks etadi. Ya'ni, ko`z - ko`rish a'zosi, shaklan dumaloq, tuzilish jiqatdan qorachiq, javhar, ko`z kosasi va hokazolardan iborat. Bunday xususiyatlar ko`z so`zining ma'no to`plamidan joy olgan va o`zaro o`xshashlikka harab boshqa predmetlarga, abstrakt - mavhum ma'no ifodalovchi so`zlarga ko`chadi. Masalan, inson ko`zi, aql ko`zi, buloqning ko`zi, derazaning ko`zi, ishning ko`zi, uzukning ko`zi, elakning ko`zi kabi. Bu holatning paydo bo`lishiga shakliy, vazifaviy jiqatdan o`xshashlik sabab bo`lmoqda. Bundan tashhari so`zlovchi va tinglovchi o`rtasidagi o`zaro shartnomaviy munosabat ham mavjudki, u nutqiy jarayondagi ma'nolar jilosini
21 tushunishda yordam beradi. So`zdin o`lukning tanida ruqi pok, Ruhdagi tan aro so`zdin halok (A.Navoiy) Navoiy bobomiz so`zning qudratini juda chiroyli ifodalab, so`z o`lgan odam tanasiga ruh baqqo`laydi, so`zdan tandagi ruq halok bo`lishi mumkin deydi. Haqiqatan, so`z orqali inson o`z qalbini, yuragini ochadi. Shuning uchun so`z , ibora inson qalbi ko`zgusi sifatida talqin etiladi. Insonning nutqi orqali uning ma'naviyati, bilim saviyasi anglashilib turadi. Yusuf Xos qojib "Qutadg`u bilig" asarida chiroyli va teran nutq irod qilgan kishini dono deb bilib, pala-partish so`zlagan kishini bilimsiz deydi: Dono so`zi go`yo ohar suv erur, Suv oqsa yer uzra ko`p ne'mat unur. Donolar bo`ladi misoli chimzor: Qayga oyoq qo`ysang, u yerda suv bor. Bilimsizning ko`ngli qum erur go`yo, O`t-o`lan o`smaydi kirsa ham daryo. Bilimli kishilar tanni ijtimoiy meqnat bilan "koyitib", bilim bilan ovunadilar, buning hisobiga "jon" semiradi. "Jonning semirishi" - inson qalbining ma'naviy zavq tuyqulari bilan chulqonishidir. Axir: Tanani ulushi tamoqdan kirar, Jon ulushi - so`z quloqdan kirar, - deydi. So`z , ibora kishi ruhiyatini aks ettiruvchi noyob boylik hisoblanadi. Uning vositasida insoniyat o`z bilimlarini, madaniy boyliklarini asrab-avaylab, kelajakka yetkazadi. Shuning uchun so`z - ma'naviy boyliklarimiz xazinasidir. Unda insoniyatning qozirgi kungacha bo`lgan barcha izlanqo`lari, tajribalari, madaniy merosi saqlanib kelmoqda. So`z, iboraning xususiyati qaqida har qancha gapirsak, shuncha ozlik qiladi. A.Navoiy tili bilan aytganda, insonni qayvondan farqini ko`rsatuvchi asos - bu so`zdir. 21 tushunishda yordam beradi. So`zdin o`lukning tanida ruqi pok, Ruhdagi tan aro so`zdin halok (A.Navoiy) Navoiy bobomiz so`zning qudratini juda chiroyli ifodalab, so`z o`lgan odam tanasiga ruh baqqo`laydi, so`zdan tandagi ruq halok bo`lishi mumkin deydi. Haqiqatan, so`z orqali inson o`z qalbini, yuragini ochadi. Shuning uchun so`z , ibora inson qalbi ko`zgusi sifatida talqin etiladi. Insonning nutqi orqali uning ma'naviyati, bilim saviyasi anglashilib turadi. Yusuf Xos qojib "Qutadg`u bilig" asarida chiroyli va teran nutq irod qilgan kishini dono deb bilib, pala-partish so`zlagan kishini bilimsiz deydi: Dono so`zi go`yo ohar suv erur, Suv oqsa yer uzra ko`p ne'mat unur. Donolar bo`ladi misoli chimzor: Qayga oyoq qo`ysang, u yerda suv bor. Bilimsizning ko`ngli qum erur go`yo, O`t-o`lan o`smaydi kirsa ham daryo. Bilimli kishilar tanni ijtimoiy meqnat bilan "koyitib", bilim bilan ovunadilar, buning hisobiga "jon" semiradi. "Jonning semirishi" - inson qalbining ma'naviy zavq tuyqulari bilan chulqonishidir. Axir: Tanani ulushi tamoqdan kirar, Jon ulushi - so`z quloqdan kirar, - deydi. So`z , ibora kishi ruhiyatini aks ettiruvchi noyob boylik hisoblanadi. Uning vositasida insoniyat o`z bilimlarini, madaniy boyliklarini asrab-avaylab, kelajakka yetkazadi. Shuning uchun so`z - ma'naviy boyliklarimiz xazinasidir. Unda insoniyatning qozirgi kungacha bo`lgan barcha izlanqo`lari, tajribalari, madaniy merosi saqlanib kelmoqda. So`z, iboraning xususiyati qaqida har qancha gapirsak, shuncha ozlik qiladi. A.Navoiy tili bilan aytganda, insonni qayvondan farqini ko`rsatuvchi asos - bu so`zdir.
22 Tangriki, insonni qilib ganji roz, So`z bilan qayvondin anga imtiyoz.2 So`zning borliq olamdagi biror predmet bilan, voqea-hodisa bilan, belgi bilan, miqdor bilan, harakat-holat bilan, jarayon bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi - leksik ma'no deyiladi. Iboraning borliq olamdagi biror harakat-holat bilan, jarayon bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi esa - frazeologik ma'no deyiladi. Biroq so`zning leksik ma'nosi umumlashma bo`lib, inson ongidagi tushunchalarga ishora qiladi. Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifodalaydigan til birligi frazeologik ibora deyiladi. Frazeologizmlar yaxlitligicha yoki muayyan so‘zning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi asosida yuzaga keladi. Masalan, og‘zi qulog‘ida iborasi tarkibidagi so‘zlar bir butun holda ko‘chma ma’noda qo‘llanib, xursand tushunchasini ifodalagan. Biroq qo‘l ko‘tarmoq birikmasida esa ko‘tarmoq so‘zining ko‘chma ma’noda qo`latilishi iborani vujudga keltirgan. Shu bois ular nutqning erkin sintaktik birliklaridan farqli ravishda, tilning turg‘un birikmalari hisoblanadi. Frazeologik iboralarning so‘zlar singari tilning lug‘aviy bir-liklari qatoridan o‘rin egallaydi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘ladi: 1.Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un birikmalar bo‘lsa ham, so‘zlar singari, odatda, yaxlit bir tushun-chani ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirisha olishini ta’minlaydi: Uchiga chiqqan-o‘taketgan, turgan gap-albatta, yeng ichida-xufiya, yashirin kabilar shular jumlasidandir. Shu bois ular so‘zlar singari bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: Komissiya hayron bo‘lib qoldi, ammo hech kim meni qaytarishni og‘ziga olmas edi (A.Qahhor). 2. Frazeologizmlarda ham so‘zlar singari ko‘p ma’nolilik mavjud: o‘ziga kelmoq - xushini yo‘qotgach o‘ziga kelmoq, esiga tushmoq, asabiylikdan so‘ng o‘ziga kelmoq; yerga urmoq-qimmatini pasaytirmoq, obro‘sizlantirmoq, biror narsaning qadriga yetmaslik. 3. So‘zlar singari frazeologizmlarning ham shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turlari mavjud: a) omonimlar: boshiga ko‘tarmoq - to‘polon qilmoq, yaxshi ko‘rmoq, e’zozlamoq; b) sinonimlar: fe’li 22 Tangriki, insonni qilib ganji roz, So`z bilan qayvondin anga imtiyoz.2 So`zning borliq olamdagi biror predmet bilan, voqea-hodisa bilan, belgi bilan, miqdor bilan, harakat-holat bilan, jarayon bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi - leksik ma'no deyiladi. Iboraning borliq olamdagi biror harakat-holat bilan, jarayon bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi esa - frazeologik ma'no deyiladi. Biroq so`zning leksik ma'nosi umumlashma bo`lib, inson ongidagi tushunchalarga ishora qiladi. Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifodalaydigan til birligi frazeologik ibora deyiladi. Frazeologizmlar yaxlitligicha yoki muayyan so‘zning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi asosida yuzaga keladi. Masalan, og‘zi qulog‘ida iborasi tarkibidagi so‘zlar bir butun holda ko‘chma ma’noda qo‘llanib, xursand tushunchasini ifodalagan. Biroq qo‘l ko‘tarmoq birikmasida esa ko‘tarmoq so‘zining ko‘chma ma’noda qo`latilishi iborani vujudga keltirgan. Shu bois ular nutqning erkin sintaktik birliklaridan farqli ravishda, tilning turg‘un birikmalari hisoblanadi. Frazeologik iboralarning so‘zlar singari tilning lug‘aviy bir-liklari qatoridan o‘rin egallaydi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘ladi: 1.Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un birikmalar bo‘lsa ham, so‘zlar singari, odatda, yaxlit bir tushun-chani ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirisha olishini ta’minlaydi: Uchiga chiqqan-o‘taketgan, turgan gap-albatta, yeng ichida-xufiya, yashirin kabilar shular jumlasidandir. Shu bois ular so‘zlar singari bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: Komissiya hayron bo‘lib qoldi, ammo hech kim meni qaytarishni og‘ziga olmas edi (A.Qahhor). 2. Frazeologizmlarda ham so‘zlar singari ko‘p ma’nolilik mavjud: o‘ziga kelmoq - xushini yo‘qotgach o‘ziga kelmoq, esiga tushmoq, asabiylikdan so‘ng o‘ziga kelmoq; yerga urmoq-qimmatini pasaytirmoq, obro‘sizlantirmoq, biror narsaning qadriga yetmaslik. 3. So‘zlar singari frazeologizmlarning ham shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turlari mavjud: a) omonimlar: boshiga ko‘tarmoq - to‘polon qilmoq, yaxshi ko‘rmoq, e’zozlamoq; b) sinonimlar: fe’li
23 aynimoq - avzoyi buzilmoq, yaxshi ko‘rmoq - ko‘ngil qo‘ymoq, toqati toq bo‘lmoq- sabr kosasi to‘lmoq; v) antonimlar: ko‘kka ko‘tarmoq - yerga urmoq, yuzi yorug‘ - yuzi shuvut, yuragi qinidan chiqmoq - ko‘ngli joyiga tushmoq. Fraziolgizmlar nutqning ta’sirchan vositalaridan bo‘lib, so‘zlashuv nutqida va badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi. Barqaror birikmalar. Nutq jarayonida fikrimizni bayon qilish uchun so’zlar yordamidagina emas, balki bir necha so’zlarning barqaror bog’lanishidan hosil bo’lgan birikmalardan ham foydalanamiz. Masalan, Toshkentdagi istiqlol davrida qurilgan inshootlarni ko’rib, og’zim ochilib qoldi. Bu gapda og’zim ochilib qoldi birikmasi so’zlovchi tomonidan nutqqa tayyor holda olib kirilgan. Bu birikma nutq jarayoniga qadar ham tayyor holda barqaror birikma sifatida mavjud va mazmunan bir leksema – hayron bo’lmoq leksemasi ifodalagan ma’noga teng keladi. Yoki “Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda”, – deydi xalqimiz jumlasida deydi xalqimiz birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro erkin bo’g’langan bo’lsa, undan oldingi so’zlar so’zlovchining nutqiga qadar xalqimiz tomonidan yaratilgan, tilimizda tayyor holda so’zlarning xuddi shunday tarkibini doimiy saqlagan holda mavjuddir. 23 aynimoq - avzoyi buzilmoq, yaxshi ko‘rmoq - ko‘ngil qo‘ymoq, toqati toq bo‘lmoq- sabr kosasi to‘lmoq; v) antonimlar: ko‘kka ko‘tarmoq - yerga urmoq, yuzi yorug‘ - yuzi shuvut, yuragi qinidan chiqmoq - ko‘ngli joyiga tushmoq. Fraziolgizmlar nutqning ta’sirchan vositalaridan bo‘lib, so‘zlashuv nutqida va badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi. Barqaror birikmalar. Nutq jarayonida fikrimizni bayon qilish uchun so’zlar yordamidagina emas, balki bir necha so’zlarning barqaror bog’lanishidan hosil bo’lgan birikmalardan ham foydalanamiz. Masalan, Toshkentdagi istiqlol davrida qurilgan inshootlarni ko’rib, og’zim ochilib qoldi. Bu gapda og’zim ochilib qoldi birikmasi so’zlovchi tomonidan nutqqa tayyor holda olib kirilgan. Bu birikma nutq jarayoniga qadar ham tayyor holda barqaror birikma sifatida mavjud va mazmunan bir leksema – hayron bo’lmoq leksemasi ifodalagan ma’noga teng keladi. Yoki “Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda”, – deydi xalqimiz jumlasida deydi xalqimiz birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro erkin bo’g’langan bo’lsa, undan oldingi so’zlar so’zlovchining nutqiga qadar xalqimiz tomonidan yaratilgan, tilimizda tayyor holda so’zlarning xuddi shunday tarkibini doimiy saqlagan holda mavjuddir.