1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTINI O‘QITISH FAKULTETI KURS ISHI O‘QUVCHILAR NUTQINI O‘STIRISHDA FRAZEOLOGIK BIRLIKLARDAN FOYDALANISH TOSHKENT – 2023 2 Mavzu: Òquvchilar nutqini òstirishda frazeologik birliklardan foydalanish. REJA: KIRISH I. bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini 1.1.Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari 1.2.Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda iboralarning o`rni II.bob. Frazeologik birliklarning faol nutqqa aylanishi va uning nutq madaniyatidagi o`rni 2.1.Ibora badiiy nutqning ifoda obrazi, ijodkorning badiiy quroli sifatida 2.2.Nutqiy malakani shakllantirishda iboralardan foydalanish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Til – jamiyat va shaxs hayotida o‘ziga xos o‘rin egallab, jamiyatning har tomonlama rivojida va har bir shaxsning yuksak mavqega erishishida asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Globallashuv davri, axborot-kommunikasiya texnologiyalari va internet asri, tobora kuchayib borayotgan raqobat asri bo`lgan hozirgi sharoitda demokratik taraqqiyot, modernizatsiya va yangilanish borasida belgilangan maqsadlarga erishishda eng muhim qadriyat va hal qiluvchi kuch bo`lgan bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalashda til ta`limining o`ziga xos o`rni bor. Ta`lim-tarbiya jarayonida ona tili o`qitishni zamonaviy uslublarda olib borish, til birliklarining mohiyatini anglash zamon talabi. Muhtaram Yurtboshimiz 2022 yil 16-17 fevral kunlari Toshkent shahrida "Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizasiya qilishning eng muhim sharti" mavzusidagi xalharo konferensiyada so`zlagan o`z nutqida mamlakatimizda ta'lim tizimining isloh qilinishdagi faoliyatni atroflicha tahlil qilib berdi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq, mamlakatimizda 9+3 sxemasi bo`yicha 12 yillik umumiy majburiy bepul ta'lim tizimi joriy etildi. Ushbu modelning prinsipial xususiyati shundaki, umumta'lim maktabidagi 9 yillik o`qishdan so`ng o`quvchilar keyingi 3 yil davomida ixtisoslashtirilgan kasb- hunar kollejlari va akademik litseylarda tahsil olib, ularning har biri umumta'lim fanlari bilan birga mehnat bozorida talab qilinadigan 2-3 ta mutaxassislik bo`yicha kasb-hunarlarni ham egallaydi. O`tgan yillar davomida ta'lim tizimini tubdan yangilash va isloh etish bo`yicha miqiyosi va ko`lamiga ko`ra ulkan ishlar amalga oshirildi. Hariyb 9,5 ming yoki mamlakatimizda faoliyat ko`rsatayotgan maktablarning deyarli barchasi yangitdan qurildi, kapital rekonstruksiya qilindi va zamonaviy o`quv-laboratoriya asbob-uskunalari bilan ta'minlandi. O`quv jarayonini sifat va metodik jihatdan butunlay yangilash bo`yicha ulkan chora-tadbirlar amalga oshirildi. 1500 dan ortiq yangi kasb-hunar kolleji va akademik litsey barpo etildi. Barcha ta'lim, fan, madaniyat va maorifat muassasalari ta'lim portali va internetga 4 ulandi.O`tgan davrda oliy ta'lim muassasalarining soni ikki barobar ortdi va bugungi kunda mamlakatimizdagi 59 ta universitet va boshqa oliy o`quv yurtlarida 230 mingdan ziyod talaba ta'lim olmoqda. Vestminster universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin politexnika universiteti, Rossiya neft va gaz universiteti, Moskva davlat universiteti, Rossiya iqtisodiyot universiteti kabi yuksak xalharo obro`-e'tibor va chuqur tarixiy ildizlarga ega bo`lgan Yevropa va Osiyoning yetakchi oliy o`quv yurtlarining filiallari tashkil etildi.1 Mavzuning dolzarbligi. Til kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida ijtimoiy ong mahsuli sifatida yuzaga kelgan moddiy, ma’naviy va madaniy boyliklarning ifodasi bo‘lgan murakkab tizimdir.Iboraning ma`no turlarini o`rganish unga munosabat bildirish, boshlang`ich sinflarda oquvchilar nutqini rivojlantirishga, lug`aviy boyligini oshirishga yordam beradi.Bu esa mavzuning dolzarbligini ko`rsatadi. Kurs ishi maqsadi: Iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash, nutqda iboraning o`rganish asоslarini ishlab chiqish. Kurs ishi predmeti: Ona tili ta`limi jarayoni Kurs ishi ob'ekti Iboralar, frazeologik birliklar. Kurs ishi vazifalari: A) mavzuga oid pedagogik, psixologik, ilmiy-uslubiy adabiyotlarni o`rganish; B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlarini aniqlash; S) to`plangan materiallarni qo`llash yo`llarini yoritish; D) Kurs ishi natijasi bo`yicha xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi ning ilmiy vazifasi: Agarda nutqda iboralarning qo`llanilish asоslari ishlab chiqilsa: 1 Birinchi Prezidentimiz I.Karimov Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T.- Ma`naviyat., 2008 5 - iboralarning o`ziga xos mohiyati ochiladi; - iboralarning ekspressiv-emotsional funksiyasi, estetik vazifasi namoyon bo`ladi; - so`zlovchilarning nutqini boyishiga xizmat qiladi, til ilmiga qiziqishlari ortadi. ilmiy yangiligi: A) nutqda iboralarning ma`no turlarini o`rganish dolzarb metodik muammo sifatida ilmiy-nazariy jihatdan asoslanadi. B) iboralarning leksik-semantik xususiyatlari, uning vazifalari bilan uyg`un tarzda tahlil etildi. Kurs ishi amaliy ahamiyati: Mavzu yuzasidan chiharilgan xulosa va tavsiyalardan ona tili darslarida foydalanish mumkin. 2 2 Rahmatullaev SH. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. T., 1978. 6 I bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini 1.1. Lisoniy birliklar orqali tushuncha ifodalash usul-vositalari Maskur bobda iboralarning til taraqqiyotidagi o`rni, iboralarning jamiyat va xalqning etnik qarashlari bilan bog`liqligi misollar orqali talqin etilgan. Ibora atamasi bilan frazeologik birlik atamasi teng kuchli bo`lib, ilmiy dabiyotlarda har ikkala termin bir xilda qo`llaniladi. Prafessor Sh.Rahmatullayev “Nutqimiz ko`rki” asarida ibora va frazeologik birliklar atamalarini teng ma`noda qo`llab, ularga quyidagicha ta`rif bergan: “Bittadan ortiq leksik negizdan tarkib topgan, tuzilishi jihatidan birikmaga, gapga teng , mazmunan bir so`zga ekvivalent, yahlitligicha ustama ko`chma ma`no anglatuvchi lug`aviy birlikka ibora(frazeologik birlik) deyiladi. “Ma`lumki, tilning ko`plab funksiyalari mavjud: nominativ, ekspressiv- emotsional, kumulativ, kommunikativ .Bu vazifalar iboralarda ham mavjud. Shuningdek, tilga turlicha tarif beriladi. 1. Vazifasi nuqtayi nazaridan 2. Tuzilish mexanizmi nuqtayi nazaridan. 3. Semiotik nuqtayi nazaridan. 4. Axborot uzatish nuqtayi nazaridan. 5. Gnoseologik nuqtayi nazaridan. Til va nutqqa xos bu kabi umumiy va xususiyliklarning mohiyatini ilmiy asosda o‘rganuvchi fan tilshunoslik fanidir. Tilshunoslik fani tarkiban fonetika, fonologiya, grafika, orfografiya, orfoepiya, leksikologiya, semasiologiya, leksikografiya, morfemika, grammatika kabi bir qancha mustaqil, ayni paytda, o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan bo‘limlardan tashkil topadi.3 Kishilar til vositasida o‘z fikrlarini, his-tug‘ularini ifodalaydilar. Kishilik jamityatining rivoji bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan til va uning ravnaqi ilm-fan, madaniyat, texnika taraqqiyotini ta’minlashda ham asosiy omil bo‘ladi. Jamiyat taraqqiyotini belgilovchi har qanday o‘zgarqo`lar, avvalo til tizimining lug‘at 3 Birinchi Prezidentimiz I.Karimov O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.- O`zbekiston., 2011 7 boyligida o‘z izini qoldiradi. Xususan, ilm-fan, texnika taraqqiyoti yoki jamiyatda yuz beradigan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarqo`lar natijasida vujudga keladigan yangi narsa-buyumlar, tushunchalar tilning lug‘at boyligini yangilanishga olib keladi. Hozir butun dunyoda 6 milliardga yaqin aholi mavjud bo‘lib, ular 3000 ortiq tilda so‘zlashadi. Shundan 200 tilda bir millionga yaqin, 70 tilda 5 milliondan ortiq, 13 tilda esa 50 milliondan ortiq kishi so‘zlaydi. Qolganlarining har birida bir milliondan oz kishi gaplashadi.Ma’lum bir millatga mansub bo‘lgan xalqning nutqiy ehtiyoji uchun xizmat qiladigan til milliy til deyiladi. Xususan, o‘zbek tili shu millatga mansub bo‘lgan xalq ehtiyojiga xizmat qiladigan tildir. Yer yuzida milliy tillardan tashhari mamlakatlararo va mintaqalararo ahdlashuv, shartnoma hamda bitimlarni rasmiylashtirishda qo`laniladigan xalqaro tillar ham mavjud. Ular jumlasiga ingliz, fransuz, nemis, ispan, rus, arab va xitoy kabi tillar kiradi Umumxalq tili, milliy til va adabiy til tushunchalari tilning ijtimoiy taraqqiyot jarayonini o‘zida aks ettiruvchi terminlar bo‘lib, ular o‘rtasida o‘zaro uzviy bog‘liqlik bo‘lishi bilan bir qatorda, farqli tomonlar ham mavjud. Xususan, umumxalq tili va milliy til, hozirgi davr nuqtai nazaridan haralganda, bir xil (sinonim) tushunchalardir. Shu bois tilshunoslikda ularning biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llash hollari ham ko‘p uchraydi. Biroq umumxalq tili til taraqqiyotining barcha bosqichini, ya’ni eng qadimdan hozirgacha bo‘lgan davrini o‘zida mujassamlashtiradi. Milliy til tushunchasi esa ana shu ko‘p asrlik tarixning millat shakllangandan keyingi davrinigina ifodalaydi. Demak, umumxalq tili tushunchasi til tarixining barcha bosqichlariga xos tushuncha bo‘lsa, milliy til tushunchasi muayyan millatning shakllangandan keyingi davrga xosligi bilan undan farqlanadi. Umumxalq tili va milliy til doirasiga sheva va lahja (dialekt)lar, oddiy so‘zlashuv tili, xalq tili, sotsial jargonlar, argolar hamda adabiy til kiradi. Umumxalq va milliy tillarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan mazkur til shakllari ham o‘zaro farqlanadi. Xususan, adabiy til umumxalq tilining yoki milliy tilning oliy kommunikativ (aloqa) shakli bo‘lsa, sheva, lahja, oddiy so‘zlashuv va boshqa til ko‘rinqo`lari uning quyi shakli hisoblanadi. Ayni paytda ular adabiy tilning doimiy rivojini ta’minlovchi muhim ichki omil bo‘lib xizmat qiladi. Ammo sotsial jargonlar 8 va argolar bundan mustasno bo‘lib, ular umumxalq tilining yoki milliy tilning inqirozga uchragan shakllaridir. Adabiy til muayyan grammatik qonun va qoida me’yoriga kiritilgan til shaklidir. Adabiy tilning ikki xil ko‘rinishi, ya’ni og‘zaki va yozma shakli mavjud. Og‘zaki shakl yozma shaklga nisbatan qadimiyroq bo‘lib, u umumxalq tilining: 1) qayta qo`lanish; 2) uslubiy tarmoqlanishi; 3) an’anaviy, ommaviy va odatiy qiyofa kasb etishi; 4) nutqiy va estetik ehtiyojlarga xizmat qilishi; 5) xalqchilligi; 6) nisbiy konservativligi; 7) ustdialektlilik kabi dastlabki me’yoriy asoslarga ega bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda qabila, urug‘ va ular ittifoqining hududiy chegaralangan shevalariga xos dialektal unsurlarning og‘zaki ijod janrlari (dostonlar, ertak, qo‘shiq, topishmoq, maqollar) vositasida qayta qo`lanish muhim omil bo‘ladi. Natijada umumxalq tili doirasida mahalliy dialektlardan ustuvor bo‘lgan til shakli, ya’ni og‘zaki poetik ustdialekt vujudga keladi. U umumxalq tili tizimidagi dastlabki adabiy shakl sifatida yozuv joriy etilgunga qadar amalda bo‘lib, keyinchalik yozma tilning taraqqiyotiga asos sifatida xizmat qiladi. Yozuvning kashf etilishi va yozma tilning taraqqiyoti natijasida adabiy tilning amal qilish doirasi yana ham kengayadi, uning me’yoriy asosi qat’iy qoidalar vositasida takomillashib boradi. Og‘zaki va yozma til shakllari o‘rtasidagi tafovutlarning kamayishiga qulay imkoniyatlar tug‘iladi. Bu jarayonni hozirgi o‘zbek adabiy tili va boshqa milliy tillar misolida ko‘rish mumkin. Zamonaviy adabiy tilning tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida umumxalq tilida mavjud bo‘lgan dialektal (lahjaviy) farqlar ham kamayib, dialektlarning amal qilish doirasi esa torayib boradi. Dunyodagi tillarning ko‘pchiligi tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lib, ular fonetik, leksik va grammatik xususiyatlarining yaqinligi, o‘xshashligiga ko‘ra muayyan guruhlarga ajratiladi. Tarixan bir umumiy ildizga ega bo‘lgan tillar harindosh tillar hisoblanib, ular til oilasini tashkil etadi. Tillarning bunday guruhlanishi genetik (qarindosh) tasnif hisoblanadi. Jumladan, geneologik tasnifga ko‘ra yer yuzida (hind-yevropa tillari, Semit tillari, xamit tillari, fin-ugor tillari, oltoy tillari va boshqalar) yigirmaga yaqin til oilasi mavjud bo‘lib, ularning har biri, o‘z navbatida, bir necha til turkumlariga bo‘linadi. Masalan, dunyodagi eng yirik til 9 oilalaridan biri bo‘lgan hind-yevropa oilasi 12ta til turkumini o‘z ichiga oladi. O‘z navbatida, bu turkumlarning har biri bir nechta milliy tillardan tashkil topadi. Masalan, german turkumiga dat, shved, norveg, island, ingliz, golland, nemis, yangi yahudiy kabi milliy tillar kirsa, roman turkumiga esa fransuz, italyan, ispan, portugal, rumin, moldavan kabi milliy tillar mansubdir. Bunday turkumlarini tashkil etadigan tillarning ba’zilari o‘lik til bo‘lishi ham mumkin. Masalan, lotin tili roman turkumiga mansub bo‘lgan o‘lik tildir. Shunday qilib, muayyan turkumga mansub bo‘lgan tillar geneologik (harindoshlik) jihatdan bitta asos tildan tarqalgan. Ma’lum bir milliy tillarning shakllanishida asos bo‘lib, o‘zi nutqiy aloqa vositasi sifatida qo`latilmaydigan til bobo til yoki asos til deyiladi. Masalan, qadimgi roman va german tillar turkumi hozirgi ingliz, fransuz va nemis kabi milliy tillar uchun bobo til hisoblansa, hozirgi barcha turkiy milliy tillar uchun qadimgi turkiy til bobo tildir. 4 Bundan tashhari, tillar iste’molda bo‘lish tarixiga ko‘ra tirik va o‘lik tillarga bo‘linadi. Ma’lum bir xalqning muomalada bo‘lib turgan tili tirik til deyiladi. Masalan, hozirgi o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, ozor, turk, haraqalpoq, tatar kabi tillar tirik tillardir. Bizgacha yozma manbalar orqali yetib kelgan, ammo ma’lum bir xalq tomonidan hozir nutqiy aloqa almashuvida faol qo`latilmaydigan til o‘lik til deyiladi. Masalan, lotin tili, sanskrit (qadimgi hind) tili, qadimgi xorazm tili, qadimgi slaviyan tili va qadimgi turkiy tillar o‘lik tillardir. O‘lik tillarning paydo bo‘lishida , asosan , qabila va urug‘larning millat sifatida shakllana boshlashi hamda mustaqil milliy tillarning vujudga kelishi va taraqqiyoti asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘pchilik xalqlarda bu jarayon eramizning X1 asrida yuz bergan. Masalan, qadimgi turkiy qabila-urug‘larning millatlarga, birlashishi ham shu davrga to‘g‘ri keladi. Tillarning tarixan harindoshligi, umumiy va noo‘xshash bo‘lib qolgan xususiyatlari qiyosiy-tarixiy tahlil usuli asosida aniqlanadi. Masalan: fors-tojik, rus, ingliz, nemis, fransuz tillaridagi modar, mat, mather, mutter, mere so‘zlarini hind- 4 G’ulomova M. “ Yozuv daftari ”T., 2006 yil 10 yevropa oilasidagi eng qadimgi lotin va sanskrit tillaridagi mater\ mata so‘zlari bilan qiyoslanishi mazkur tillarning harindoshligidan dalolat beradi. Tillarning qiyosiy- tarixiy tahlil usuli tilshunoslikda komparativistika (lot. comparativus-qiyosiy) atamasi bilan ham yuritiladi. Tipologik tasnifga ko‘ra tillar to‘rt guruhga bo‘linadi:1) amorf tillar, 2) aggletinativ tillar, 3) flektiv tillar, 4) polisintetik tillar. 1.Amorf tillarda so‘zlar gapda bir-biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri birikib keladi, so‘zlar orasidagi sintaktik munosabat so‘z tartibi, urg‘u, yordamchi so‘zlar orqali ifodalanadi. Bunday xususiyatga ega bo‘lgan tillarga xitoy, tibit, birma tillarini kiritish mumkin. Amorf tillarning yana bir xususiyati shundaki, ularda aynan bir so‘z matnda har xil ma’noda va vazifada kelaveradi. Masalan, xitoycha ige yuedi syusi- oylik dam olish birikmasidagi syusi so‘zi aslida dam olish, istirohat qilish ma’nosidagi fe’l bo‘lib, birikmada ot ma’nosida kelgan. Mazkur so‘z boshqa bir o‘rinda, ya’ni bir oz dam olish kerak ma’nosidagi ya o syusi isya birikmada harakat bildiruvchi fe’l vazifasida qo`llanilgan. 2.Agglutinativ tillarda har bir grammatik ma’no, odatda, alohida affiks bilan ifoda etiladi. Masalan, o‘zbek va boshqa turkiy tillarda ko‘plik, egalik, kelishik ma’nolarining alohida affikslar yordamida ifodalanishi (talaba-lar-imiz-dan) shular jumlasidandir. Aggletinativ tillarga oltoy oilasiga kiruvchi tillar hamda fin-ugor tillari, iberiy-kavkaz va dravid tillari kiradi. 3.Flektiv tillarda bidan ortiq grammatik ma’no, odatda, birgina ko‘rsatkich orqali ifodalanadi. Masalan, rus tilidagi Эти книги сдаю в библиотеку gapida эти книги so‘zlari oxiridagi и qo‘shimchasi ikki xil grammatik ma’noni, ya’ni tushum kelishigi va ko‘plik ma’nolarini ifodalab kelgan. Shuningdek, сдаю so‘zi oxiridagi -ю qo‘shimchasi mayl, zamon va shaxs-son ma’nolarini ifoda etish uchun xizmat qilgan. 4.Polisintetik tillarda butun bir gap bitta so‘z shaklida talaffuz qilinadi va yoziladi. Masalan, chukot tilida Tы–ata-kaa-nmы-rkыn – shaklidagi birikma o‘zbek tilidagi Men semiz bug‘ularni o‘ldirayapman gapiga tengdir. Polisintetik tillarda qisqalik, ixchamlik yetakchilik qiladi. 11 O‘zbek tili dunyodagi qadimiy ildizga ega bo‘lgan tillardandir. U qadimgi oltoy tillar oilasining turkiy guruhiga kiradi. Oltoy tillar oilasi birgina turkiy tillar guruhidan iborat bo‘lmay, hozirgi yapon, koreys, manjur, to‘ngus, mo‘g‘ul tillarini ham o‘z ichiga oladi. Turkiy tillar guruhi esa 24 ta milliy tilni o‘z tarkibiga oladi. Yagona umumxalq tilining taraqqiyot bosqichlari va turli yozuv tizimlari bilan adabiy tilning mustahkam aloqasini nazarda tutib, hozirgi o‘zbek adabiy tilining tarixiy taraqqiyotini uch asosiy davrga bo‘lish mumkin: 1) qadimgi turkiy til (bu davr o‘z navbatida eng qadimgi turkiy til 6-asrgacha va qadimgi turkiy til 6-10 asrlardan iborat ikki bosqichga bo‘linadi); 2) eski o‘zbek tili; 3) hozirgi o‘zbek tili. 1. Qadimgi turkiy til eramizning V-XIII asrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Markaziy Osiyo, Sharqiy Turkiston va Sibir hudud-larida topilgan yozma yodgorliklar turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘z madaniyati va adabiy tiliga ega bo‘lganligidan guvohlik beradi. Bu adabiy til o‘zbek xalqi hamda hozirgi turkiy millatlarning qadimgi umumiy adabiy tili bo‘lib, tilshunoslikda u "umumturkiy adabiy til" nomi bilan ham yuritiladi. Qadimgi turkiy adabiy tilning eng nodir namunalari "O‘rxun-Enasoy", "Uyg‘ur" bitiklari orqali, shuningdek, turkiy xalqlarning ilk yozma dostoni hisoblangan Yusuf Xos Xojibning "Qutadg‘u bilig" va Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul haqoyiq" asari hamda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik asoschilaridan biri bo‘lgan Mahmud Koshghariyning "Devonu lug‘otit turk" asari orqali bizgacha yetib kelgan. Mazkur davr adabiy tiliga xos ayrim ma’lumotlarni turkiy xalqlar o‘rtasida qadimdanoq mashhur bo‘lgan "Alpomish", "Go‘ro‘g‘li" singari umumturkiy asosli dostonlarda ham uchratish mumkin. Qadimgi yozma manbalar tahlili umumturkiy adabiy til negizida turkiy milliy tillarning shakllanganini tasdiqlasa ham, ularning hozirgi turkiy tillarning birortasiga to‘la mos kelmasligini, aksincha, bu tillarning deyarli har biriga xos til unsurlari mavjudligini ko‘rsatadi. Shu bois bu tilni bobo til sifatida e’tirof etish mumkin. Qadimgi yozma manbalar, yuqoridagilardan tashhari, XI asrga kelib millatlarga ajrala boshlagan turkiy xalqlarning qadimdanoq o‘ziga xos umumiy madaniyati, san’ati, adabiyoti, yozuvi va adabiy tiliga ega bo‘lganini dalillaydi. Shuningdek, bu manbalar XIV asrga kelib turkiy milliy tillar shakllanib bo‘lgach, 12 qadimgi turkiy adabiy tilning "o‘lik" tillar qatoridan o‘rin olganini ham ko‘rsatadi. Shunday qilib, XI - XIII asrlarda ko‘pgina hozirgi turkiy tillar qatorida o‘zbek tili ham o‘zining milliy qiyofasiga ega bo‘ladi. 2. Eski o‘zbek adabiy tili XIV asrdan XIX asrning birinchi yarmigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Milliy adabiy tilining dastlabki namunalari sifatida Xorazmiyning "Muhabbatnoma", Durbekning "Yusuf va Zulayho", Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi mumtoz adabiyot vakillari qalamiga mansub asarlar tilini qayd etish mumkin. Bu davr adabiy tilining rivojida, Alisher Navoiyning hissasi nihoyatda salmoqli-dir. Xususan, Navoiy o‘zining dunyoga mashhur durdona asarlari bilan o‘zbek adabiy tilini stilistik nuqtai nazardan rivojlantirgan bo‘lsa, "Muhokamat-ul lug‘atayn" asari bilan o‘zbek adabiy tilini, uning badiiy uslubini ilmiy - nazariy jihatdan asoslab berdi. Alisher Navoiyning buyuk xizmatlari shunda ham ko‘rinadiki, u ona tilining ichki imkoniyatlaridan keng foydalanish masalasini o‘rtaga qo‘ygan holda, birinchi bo‘lib adabiy tilni boshharish muammosiga diqqat haratdi va uni o‘z zamonasi talabi asosida yuqori darajada hal qila oldi. Shu bois Navoiy asoslagan adabiy til uning izdoshlari tomonidan keyingi asrlar davomida ham izchil rivojlantirib borildi. Xususan, Navoiy asarlari yuzasidan «Badoi al-lug‘at», «Sanglox», «Lug‘ati atrakiya», «Abushqa» (eski o‘zbekcha- usmonli turkcha) kabi ko‘plab lug‘atlarning yaratilgani, hamda Navoiydan so‘ng yashagan shoirlar ijodida, hatto mumtoz she’riyat yo‘lida yaratilgan zamonaviy shoirlar ijodida ham ana shu an’ana davom etib kelayotgani shundan dalolat beradi.5 3. Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘tgan asrning boshlaridan hozirgi kungacha ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida keng amal qilib kelayotgan tildir. Shuni ham ta’kidlash lozimki, milliy adabiy til va umuman adabiy til tushunchalari o‘rtasida o‘zaro uzviylik bo‘lsa ham, ular o‘ziga xos tomonlarga egaligi bilan farqlanadi. Chunki milliy adabiy til miliylikkacha bo‘lgan adabiy til zaminida shakllanadi. Masalan, o‘zbek milliy adabiy tilining tarkib topishida umumturkiy adabiy til asos bo‘lgan. Bu adabiy tilining "o‘zbek" nomi bilan yuritilishi o‘tgan asrning boshlariga to‘g‘ri kelsa ham, unga qadar o‘zbek tili "turkiy", "chig‘atoy", 5 Fuzailov S. , Xudoberganova M., “ Ona tili ” 3- sinf uchun T., “O’qituvchi ”1999yil 13 "sart", "xoqoniy turkiy" singari xilma-xil nomlarga ega bo‘lgan holda amalda bo‘lgan. Shunday qilib, milliy til (umumxalq tili)ning me’yoriylashgan grammatik qoidalarga bo‘ysundirilgan, qayta qo`langan shakli adabiy til deb yuritiladi. Adabiy tilning og‘zaki va yozma shakllari mavjud. Og‘zaki shakl nisbatan qadimiyroq bo‘lib, u nutq tovushlari, ohang, urg‘u kabi orfoepik (grekcha "to‘g‘ri" va "nutq" tushunchalaridan iborat) me’yoriy vositalarga asoslanadi va kishilar o‘rtasida bevosita aloqa o‘rnatish uchun xizmat qiladi. Adabiy tilning yozma shakli esa orfografik, punktuatsion, uslubiy qonun - qoidalarga qat’iy amal qiluvchi til shaklidir. Zero, yozma shaklda nutq bo‘laklari: xatboshi va gaplar hamda ularning tarkibi turli xil tinish belgilari vositasida ajratib ko‘rsatiladi. Yozma shakl til taraqqiyotining keyingi bosqichlarida joriy etilgan bo‘lib, u ma’lum makon va zamon oralig‘ida aloqa o‘rnatish quroli hisoblanadi. O‘zbek adabiy tili o‘zining dialektal asosiga ko‘ra harluq (chigil-uyg‘ur) lahjasiga mansub Toshkent va Farg‘ona hamda shu kabi markaziy shahar shevalariga tayanadi. Jumladan, adabiy til fonetik jihatdan Toshkent shahar shevasiga, morfologik jihatdan esa Farg‘ona shevasiga asoslanadi. O‘zbek milliy tili ko‘p lahjali tillardan hisoblanadi. Bu hol uning murakkab rivojlanish sharoiti va etnik jihatdan xilma-xilligi bilan izohlanadi. Jumladan, uning dialektal asosini 1) harluq; 2) qipchoq; 3) o‘g‘uz lahjalari tashkil etadi. Bu lahjalarning har biri ko‘plab shevalar birligidan tashkil topadi. Boshqacha aytganda, bir–biriga yaqin bo‘lgan shevalar yig‘indisi lahja yoki dialekt deyiladi. Lahja yoki shevalar adabiy tilning muhim ichki manbai bo‘lsa ham, ular faqat og‘zaki shaklga egaligi hamda fonetik, leksik va grammatik jihatdan o‘ziga xosligi bilan adabiy tildan farqlanadi. Chunki shevalar ma’lum bir hududda istiqomat qiluvchi kishilarning o‘zaro og‘zaki nutqiy aloqasini ta’minlovchi vositadir. Shu bois ularning qo`latilish doirasi adabiy tilga nisbatan cheklangan bo‘ladi. Bu cheklanganlik lahjalarning quyidagi kabi o‘ziga xos fonetik morfologik va leksik belgilarining hududiy chegaralanishi misolida ham ko‘zga tashlanadi: 14 1.Qarluq lahjasi, asosan, markaziy shahar (Farg‘ona, Toshkent, Andijon, Namangan kabi viloyat va shaharlar) shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanuvchi belgilarga ega: 1) fonetik jihatdan farqlanadi: a) so‘z oxiridagi k undoshi y tarzda talaffuz qilinadi: bilak-bilay, terak-teray, kerak-keray; b) adabiy tildagi a unlisi o tarzida talaffuz qilinadi: aka-oka, katta-kotta, bahodir-bohodir; 2) leksik jihatdan farqlanadi: qalampir-garmdori, narvon-shoti, hech-jilla, hovli-eshik; 3) morfologik jihatdan farqlanadi: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap o‘rnida –vot\-ut qo‘shimchalari qo`laniladi: kelayapti-kelvotti, borayati-borutti; b) haratqich kelishigi –ning o‘rnida tushum kelishigi qo‘shim-chasi –ni|-pi|-ri|-zi kabi shakllarda qo`laniladi: daraxtlarning|daraxtlarni bargi, bizning | bizzi maktab, bahorning | bohorri havosi, gapning\ gappi tahlili; . Qipchoq lahjasi, asosan, О‘zbekistonning Surxondaryo, Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarining qqo`loq shevalari birligidan iborat bo‘lib, o‘zbek adabiy tilidan quyidagicha belgilariga ko‘ra farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) ba’zi shevalarda y undoshi o‘rnida j tovushi qo`laniladi: yo‘l-jo‘l, yomg‘ir-jovmir; b) so‘z oxiridagi g‘ undoshi v tovushi bilan almashtiriladi: tog‘-tov, sog‘-sov, og‘moq-ovmoq; v) so‘z oxirida q, k undoshlari tushiriladi: sariq-sari, kichik-kichchi. 2) leksik jihatdan: mushuk-pishak, do‘ppi-qalpoq, ishkom-voyish. 3) morfologik jihatdan: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap||yotir o‘rnida – jatir||votir qo‘shimchasi qo`laniladi: borayapti, borayotir-barajatir, yozayapti- jazavotir; b) tushum kelishigi –ni o‘rnida –di/-ti qo`laniladi: uyni, kitopni-uydi, kitapti . O‘g‘uz lahjasi janubiy Xorazm shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanadi: 1) fonetik jihatdan: a) so‘z boshidagi t tovushi d , k tovushi esa g tarzda talaffuz qilinadi: til-di:l, tog‘-da:g‘, keldi-galdi, ko‘z-go‘z ; b) unlilar qisqa va 15 cho‘ziq talaffuz etilishi bilan farqlanadi: ot-at (hayvon) // a:d (ism) yoz-yaz (fasl) // ya:z (yozmoq); 2) leksik jihatdan: norvon-zangi, do‘ppi-tahiya, ustara-pakki, tog‘a-doyi, rayhon-nazvoy, ship-patik ; 3) morfologik jihatdan farqlanib, haratqich kelishigi –ing, jo‘nalish kelishigi –a tarzda qo`laniladi: Hazaraspning olmasi- Hazarasping almasi, bolamga-balama, otamga-atama. Shuni ham qayd etish lozimki, shevalarning bu kabi o‘ziga xos xususiyatlari adabiy tilning matbuot, radio va televideniye, maktab va maorif muassasalari orqali ta’siri asosida asta-sekin yo‘qolib bormoqda. 1.2. Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda iboralarning o`rni Sharq xalqlari madaniy merosiga nazar tashlasak, ulkan ilmlar, betakror ishoratlar, nozik ma'nolar ummoniga o`xshaydi. Bu ummon bag`rida juda ko`p ma'naviy boyliklar yashiringan. Bunday ma'naviy boyliklarni topib, undan baqramand bo`lish zehnimizga, idrokimizga bog`liq. Zehniy teranlik, beqiyos idrok sahovati buyuk ne'mat hisoblanadi. Chunki o`tmishda yaratilgan ilmiy va badiiy merosimizda xilma-xil ishoratlarga bezangan xazina mavjud. Shu xazinani yuzaga chiharuvchi, qo`riqlovchi, avloddan-avlodga o`tib kelishini ta'minlovchi vosita hamda uning kaliti til hisoblanadi. Shunday ekan, biz tilning qudratini sharq xalqlarida qanday qadrlanganligini bilmasak, tilimizga e'tiborimiz susayadi. Ayniqsa, tildagi ishoratlar xazinasini chuqur anglamaslik ma'naviy qashshoqlikni keltirib chiharadi. Shuning uchun ma'naviy kamolotga erishishda madaniy merosimizdagi ishoratlar xazinasini chuqur o`rganish va undan baqramand bo`lishimiz zarurdir. Ma'naviy kamolotning debochasi tildan o`rinli foydalanish va sharqona lutfni to`qri tushunish hisoblanadi. "Sharqona lutf" birikmasi tarkibidagi "lutf" so`zi arabcha so`z bo`lib, muloyimlik, rahmdillik, yaxshi muomala, marhamat kabi ma'nolarni bildiradi. Bundan tashhari "erkinlik" ma'nosini ham ifodalaydi. Lutf 16 so`zi keyingi davrlarda "muloyimlik" ma'nosi asosida "silliq muomala"ni ham bildirmoqda. Xususan, "sharqona lutf" birikmasi turli ishoratlarga burkangan nutq ma'nosida qo`llaniladi. Sharqona lutf deganda, turli ishoratlarga boy bo`lgan, nozik did bilan aytilgan va tagma'nolar vositasida murakkablashgan nutq tushuniladi. Ana shunday nutqning lisoniy asosi mavjud bo`lib, ular turlicha taqlil etiladi. Ayniqsa, o`zbek tili nuqtai nazaridan tekshirilsa, bunday holatlar nihoyatda ko`pligi hamda o`ziga xos xususiyati turli nutqiy jarayonlarda yuzaga chiqishi ko`zga tashlanadi. Lekin bunday nutq nihoyatda zukkolik bilan ifodalanadi. Notiqdan badiiy zukkolik va nozik idrok talab etadi. Alisher Navoiy "... bu tilda harib alfoz va ado ko`pdur. Muni Xush oyanda tartib va raboyanda tarkib bila boqlamoqning dushvorligi bor", - deb tildagi murakkablikka ishora qiladi.(Mazmuni: "Bu tilda ajoyib so`zlar va ifodalar ko`p. Buni xush keluvchi, go`zal tuyiluvchi va jozibador tartibda boqlash juda qiyin") Shuning uchun tilimizning ham shakliy, ham mazmuniy go`zalligi lutf orqali namoyon bo`ladi, desak xato bo`lmaydi. Chunki lutf asosida nutq mazmunan ba'zan shaklan go`zallik kasb etadi. Sharqona lutf so`z , ibora, maqol va hikmatli so`zlar orqali ifodalangadi. So`z ko`p qirrali murakkab butunlik bo`lib, dastlabki qarashda ikki tomoni ko`zga tashlanadi. Birinchidan, moddiy ifodalovchi - tovush tomoni, ikkinchi ma'no tomoni. So`zning tovush tomoni tilshunoslikning fonetik-fonologik sathida tekshirilsa, mazmun tomoni o`z xossalariga, asoslariga ko`ra bir qancha soqalarning tekshirish ob'ekti bo`ladi. Tildagi "maktab" so`zi moddiy jiqatdan m, a, k, t, a, b kabi tovushlarning o`zaro ketma-ketligidan tashkil topgan butunlik bo`lganligi uchun fonetik-fonologik taqlil etiladi. Shu moddiylik asosidagi "maktab" so`zining ob'ektiv olamdagi biror bir predmet bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi, ya'ni o`quvchilar ta'lim-tarbiya oladigan "dargoh"ni ifodalashi leksikologiyada o`rganiladi. "Maktab" so`zining "tosh", "suv", "paxta" so`zlar singari ob'ektiv borliqdagi predmetlik tushunchasini ifodalab, ot so`z turkumiga birlashishi grammatikada o`rganiladi. Ko`rinadiki, so`z ko`p qirrali murakkab butunlik hisoblanadi. Shuning uchun so`zning turli xususiyatlarini ochish va izohlashga urinishlar, qiziqqanlar ko`p. Biz so`zning ma'no jilolarini ham da shu ma'no nozikliklar asosidagi qudratini ochishga harakat qilamiz. 17 Shubqasiz, so`z yuqoridagi xususiyatlari bilan bir butunlikni tashkil etadi. Bu butunlik o`zaro munosabatdorlikdagi a'zolarning aloqa majmuasidan tashkil topgan sistemadir. Sistema xuddi organizm singari bir-birisiz yashay olmaydigan uzvlarning murakkab qurilmasi hisoblanadi. Shuning uchun so`zning barcha qirralari yaxlit qolda tekshirilmasa, chalkashliklarga olib keladi. Bobomiz Alisher Navoiy "So`z durredurkim, aning daryosi ko`ngildur", - deb so`zning ikki xususiyatiga ishora qiladi. Haqiqatan, so`z duru gavhar singari insonning ko`ngil daryosida yashiringandir. Navoiy so`zni imkoniyat sifatida til xazinasiga qarashli ekanligini ta'kidlab, uning faoliyatini nutq bilan bog`laydi. Chunki so`z nutqiy jarayondagina faoliyat ko`rsatib, turlicha ma'nolarga ishora qiladi. Shuning uchun so`z haqidagi qarashlarning ko`pchiligida "belgi" ostida izohlangandir. So`z biror -bir tushunchaning material ifodalovchisi – qobig`i bo`lib, inson ongidagi yoki umumiy bilish xazinasidagi tushunchalar silsilasiga ta'sir etadi va muayyan nutqiy sharoitda turlicha ma'nolar kasb etadi. Shu jiqatdan so`z , ibora nomlash vazifasini bajaradi va o`zi anglatgan tushunchaning mohiyatini va tabiatini ko`rsatmaydi. Shu sababdan ma'no moddiy qobiq bilan birlashib, tushunchalar silsilasiga ta'sir etadi. Nutqiy jarayonda so`zlarning ma'no jilolari tushunchalar mosligi asosida yuzaga keladi. Tushunchalarning mosligi hayotiy tajribalar, umumiy bilish xazinamizning ham da muayyan nutqiy sharoit bilan bog`liqdir. A.Nurmonov so`z, iboraning ob'ektiv olamdagi biror predmet, voqea-hodisa, miqdor, belgi, harakat, holat, jarayonlar bilan ikki xil munosabatda bo`lishini ko`rsatadi. Ya'ni, sabab-natijali (motivlangan) va shartli (motivlanmagan) munosabatlar borki, ular inson ongida aks etgandagina belgilashadi deb ta'kidlaydi Shu sababdan bir so`z bir vaqtning o`zida bir qancha tushunchalarga ishora qilishi mumkinki, bu muayyan nutqiy sharoit hamda so`zlovchi va tinglovchi o`rtasidagi munosabatlar asosida kechadi. Masalan "gul" so`zini, “gullab qo`ydi” iborasini eshitish orqali tushuncha paydo bo`ladi. Tushuncha esa gulning mohiyatini, xossalarini ongda aks ettiradi. Shu so`z anglatgan o`simlik ma'nosi "gul - g-u-l" tovushlar ketma-ketligi bilan inson tomonidan o`rnatilgan shartli aloqani bildiradi, iborada esa “noo`rin gapirish, sirni oshkor etish ” kabi tushuncha ongda mavjud bo`ladi. Shuning uchun biz tushuncha 18 aks ettirgan mohiyat, xossa, xususiyat asosida so`zlarning ma'nolar jilosini hosil qilamiz. Ya'ni, gul - insonga zavq beruvchi, go`zal, tikonli, turli rangda ochiluvchi kabi xususiyatlarini shartli (motivlanmagan) munosabatlar asosida boshqa predmetlarga tirkaymiz va gul so`zining ma'nolar sil-silasini yaratamiz. Shartli munosabat orqali "gul" so`zi jabr qiluvchi ma'shuqa, kasallik, yashnab ochilish, bezak kabi ma'nolarni ifodalaydi. Lekin "gul" so`zining mohiyati,ma'no tizimiga xususiyatlaridagi o`xshashlik asos bo`ladi. Shuning uchun gapda bitta ma'nosi yuzaga chiqadi. Qolgan ma'nolari so`zlovchi va tinglovchining umumiy bilish xazinasida imkoniyat tarzida turadi. Imkoniyat tarzidagi ma'nolar 27 majmuasi so`zning ma'no jilosini tashkil etib, mazmuniy murakkablikni yuzaga keltiradi. Shu sababdan so`z o`zaro aloqadorlikdagi uzvlar majmuasidan tashkil topgan butunlik deb izohlanadi4. A.Navoiy so`zning bunday xususiyatini "... jomi maoniyi juzv va kuldur" deb ko`rsatadi. So`z, iboraning ma'nolar jilosi nutqda namoyon bo`ladi. Chunki so`z, ibora imkoniyat sifatida tilda mavjud bo`lsa, faoliyat sifatida nutqda ishtirok etadi. Nutqdagi so`zning ishtiroki cheksiz va chegarasizdir. So`zning faoliyatini A.Navoiy quyidagicha izohlaydi: "Ko`nguldin dog`i so`z durri nutq sharafiga sohibi ixtisos vasilasi bilan guzorish va oroish ko`rguzar va aning qiymati ham martabasi nisbatiga boqa intishor va intiqor topar. Gavhar qiymatiga nechukki, marotib asru ko`pdur, qattoki, bir diramdin yuz tumangacha desa bo`lur"1. (Mazmuni: Ko`ngildan yana so`z duri nutq martabasiga mutaxassis vositasida naql qilish orqali tartiblanadi va uning qiymati ham martabasining nisbatiga harab tarqaladi ham da shuqrat topadi. Gavhar qiymatiga nisbatan juda ko`pdir, qattoki, bir diramdan yuz tumangacha desa bo`ladi). Ko`ngil til xazinasi bo`lsa, nutq til xazinasidagi boylikni sarf qiluvchi bozordir. Bozorga yaxshi narsalarni tartib qilish savdogarning maqoratiga bog`liq. Shuning uchun nutqiy barkamollik so`z, iboralardan o`rinli foydalanish asosida yuzaga keladi. Bundan shu narsa anglashiladiki, nutq imkoniyat sifatidagi til asosida biror shaxsning maqsadini (keng ma'noda) ro`yobga chiharish maqsulidir.2 Bu holat so`z ma'no jilolarining "nutq martabasida oroyish" topishini taqlil qilinganda, yana ham tushunarliroq bo`ladi. 19 Masalan, Umar qayyom ruboiylarida "ko`z" so`zi quyidagicha ma'nolarni ifodalab keladi: 20 1. Sho`rlik umrimizga charq sirtmoq - kamar, Jayqun ko`zimizning yoshidan asar, Bequda ranjimiz do`zaq uchquni, Jannat - umrimizda tinch bir dam magar. 2. Xo`ragimni mayla to`kis-but qiling, qaqrabo yuzimni naq yoqut qiling, Jaqondan ko`z yumsam, sharobqa yuvib, Tok zangidan menga bir tobut qiling. 3. Dunyoning tilagi, samari ham biz, Aql ko`zin qorasi - gavhari ham biz. To`garak jahonni uzun deb bilsak, Shaksiz uning ko`zi - gavhari ham biz. Birinchi va ikkinchi ruboiylarda "ko`z" so`zi inson organizmi - ko`rish a'zosi ma'nosini bildirsa, uchinchi ruboiyda esa "aql ko`zi" iborasi, "uzukning ko`zi" ma'nosini ifodalamoqda. Bunday ma'no serqiraliligi tilshunoslikda ko`pma'nolilik polisemiya atamasi ostida izohlanadi. Ko`p ma'nolilik asos ma'no doirasida yuzaga keladi. Yuqoridagi ko`p ma'nolilik ham ana shunday asosda maydonga kelgan. Demak iboralar kopma`noli so`zning jamiyat tomonidan tan olingan korinishidir. “Ko`z qirini tashlab qo`ydi”, “ko`z ostiga oldi” iboralarida ham bosh ma`no saqlanadi. "Ko`z" so`zining bosh - asos ma'nosi insonning ko`rish a'zosini ifodalashdir. Shu ma'no asosida tushuncha paydo bo`ladi. Tushuncha inson ko`rish a'zosining barcha xossa va xususiyatlarining majmuasi sifatida ongimizda aks etadi. Ya'ni, ko`z - ko`rish a'zosi, shaklan dumaloq, tuzilish jiqatdan qorachiq, javhar, ko`z kosasi va hokazolardan iborat. Bunday xususiyatlar ko`z so`zining ma'no to`plamidan joy olgan va o`zaro o`xshashlikka harab boshqa predmetlarga, abstrakt - mavhum ma'no ifodalovchi so`zlarga ko`chadi. Masalan, inson ko`zi, aql ko`zi, buloqning ko`zi, derazaning ko`zi, ishning ko`zi, uzukning ko`zi, elakning ko`zi kabi. Bu holatning paydo bo`lishiga shakliy, vazifaviy jiqatdan o`xshashlik sabab bo`lmoqda. Bundan tashhari so`zlovchi va tinglovchi o`rtasidagi o`zaro shartnomaviy munosabat ham mavjudki, u nutqiy jarayondagi ma'nolar jilosini 21 tushunishda yordam beradi. So`zdin o`lukning tanida ruqi pok, Ruhdagi tan aro so`zdin halok (A.Navoiy) Navoiy bobomiz so`zning qudratini juda chiroyli ifodalab, so`z o`lgan odam tanasiga ruh baqqo`laydi, so`zdan tandagi ruq halok bo`lishi mumkin deydi. Haqiqatan, so`z orqali inson o`z qalbini, yuragini ochadi. Shuning uchun so`z , ibora inson qalbi ko`zgusi sifatida talqin etiladi. Insonning nutqi orqali uning ma'naviyati, bilim saviyasi anglashilib turadi. Yusuf Xos qojib "Qutadg`u bilig" asarida chiroyli va teran nutq irod qilgan kishini dono deb bilib, pala-partish so`zlagan kishini bilimsiz deydi: Dono so`zi go`yo ohar suv erur, Suv oqsa yer uzra ko`p ne'mat unur. Donolar bo`ladi misoli chimzor: Qayga oyoq qo`ysang, u yerda suv bor. Bilimsizning ko`ngli qum erur go`yo, O`t-o`lan o`smaydi kirsa ham daryo. Bilimli kishilar tanni ijtimoiy meqnat bilan "koyitib", bilim bilan ovunadilar, buning hisobiga "jon" semiradi. "Jonning semirishi" - inson qalbining ma'naviy zavq tuyqulari bilan chulqonishidir. Axir: Tanani ulushi tamoqdan kirar, Jon ulushi - so`z quloqdan kirar, - deydi. So`z , ibora kishi ruhiyatini aks ettiruvchi noyob boylik hisoblanadi. Uning vositasida insoniyat o`z bilimlarini, madaniy boyliklarini asrab-avaylab, kelajakka yetkazadi. Shuning uchun so`z - ma'naviy boyliklarimiz xazinasidir. Unda insoniyatning qozirgi kungacha bo`lgan barcha izlanqo`lari, tajribalari, madaniy merosi saqlanib kelmoqda. So`z, iboraning xususiyati qaqida har qancha gapirsak, shuncha ozlik qiladi. A.Navoiy tili bilan aytganda, insonni qayvondan farqini ko`rsatuvchi asos - bu so`zdir. 22 Tangriki, insonni qilib ganji roz, So`z bilan qayvondin anga imtiyoz.2 So`zning borliq olamdagi biror predmet bilan, voqea-hodisa bilan, belgi bilan, miqdor bilan, harakat-holat bilan, jarayon bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi - leksik ma'no deyiladi. Iboraning borliq olamdagi biror harakat-holat bilan, jarayon bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi esa - frazeologik ma'no deyiladi. Biroq so`zning leksik ma'nosi umumlashma bo`lib, inson ongidagi tushunchalarga ishora qiladi. Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifodalaydigan til birligi frazeologik ibora deyiladi. Frazeologizmlar yaxlitligicha yoki muayyan so‘zning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi asosida yuzaga keladi. Masalan, og‘zi qulog‘ida iborasi tarkibidagi so‘zlar bir butun holda ko‘chma ma’noda qo‘llanib, xursand tushunchasini ifodalagan. Biroq qo‘l ko‘tarmoq birikmasida esa ko‘tarmoq so‘zining ko‘chma ma’noda qo`latilishi iborani vujudga keltirgan. Shu bois ular nutqning erkin sintaktik birliklaridan farqli ravishda, tilning turg‘un birikmalari hisoblanadi. Frazeologik iboralarning so‘zlar singari tilning lug‘aviy bir-liklari qatoridan o‘rin egallaydi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘ladi: 1.Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un birikmalar bo‘lsa ham, so‘zlar singari, odatda, yaxlit bir tushun-chani ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirisha olishini ta’minlaydi: Uchiga chiqqan-o‘taketgan, turgan gap-albatta, yeng ichida-xufiya, yashirin kabilar shular jumlasidandir. Shu bois ular so‘zlar singari bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: Komissiya hayron bo‘lib qoldi, ammo hech kim meni qaytarishni og‘ziga olmas edi (A.Qahhor). 2. Frazeologizmlarda ham so‘zlar singari ko‘p ma’nolilik mavjud: o‘ziga kelmoq - xushini yo‘qotgach o‘ziga kelmoq, esiga tushmoq, asabiylikdan so‘ng o‘ziga kelmoq; yerga urmoq-qimmatini pasaytirmoq, obro‘sizlantirmoq, biror narsaning qadriga yetmaslik. 3. So‘zlar singari frazeologizmlarning ham shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turlari mavjud: a) omonimlar: boshiga ko‘tarmoq - to‘polon qilmoq, yaxshi ko‘rmoq, e’zozlamoq; b) sinonimlar: fe’li 23 aynimoq - avzoyi buzilmoq, yaxshi ko‘rmoq - ko‘ngil qo‘ymoq, toqati toq bo‘lmoq- sabr kosasi to‘lmoq; v) antonimlar: ko‘kka ko‘tarmoq - yerga urmoq, yuzi yorug‘ - yuzi shuvut, yuragi qinidan chiqmoq - ko‘ngli joyiga tushmoq. Fraziolgizmlar nutqning ta’sirchan vositalaridan bo‘lib, so‘zlashuv nutqida va badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi. Barqaror birikmalar. Nutq jarayonida fikrimizni bayon qilish uchun so’zlar yordamidagina emas, balki bir necha so’zlarning barqaror bog’lanishidan hosil bo’lgan birikmalardan ham foydalanamiz. Masalan, Toshkentdagi istiqlol davrida qurilgan inshootlarni ko’rib, og’zim ochilib qoldi. Bu gapda og’zim ochilib qoldi birikmasi so’zlovchi tomonidan nutqqa tayyor holda olib kirilgan. Bu birikma nutq jarayoniga qadar ham tayyor holda barqaror birikma sifatida mavjud va mazmunan bir leksema – hayron bo’lmoq leksemasi ifodalagan ma’noga teng keladi. Yoki “Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda”, – deydi xalqimiz jumlasida deydi xalqimiz birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro erkin bo’g’langan bo’lsa, undan oldingi so’zlar so’zlovchining nutqiga qadar xalqimiz tomonidan yaratilgan, tilimizda tayyor holda so’zlarning xuddi shunday tarkibini doimiy saqlagan holda mavjuddir. 24 II.bob. Frazeologik birliklarning faol nutqqa aylanishi va uning nutq madaniyatidagi o`rni 2.1. Ibora badiiy nutqning ifoda obrazi, ijodkorning badiiy quroli sifatida O`zbеk frаzеоlоgiyasining izchil ilmiy аsоsdа tаdqiq qilinishi Sh.Rахmаtullаyеv nоmi bilаn bоg‘liqdir. Olim bu sоhаgа bаg‘ishlаngаn bir qаtоr tаdqiqоtlаri bilаn milliy frаzеоlоgiyamizning yarаtilishigа аsоs sоldi. Jumlаdаn, оlimning quyidаgi tаdqiqоt ishlаri mаvjud: «O`zbеk tilining izоhli frаzеоlоgik lug‘аti» (T., 1978), «O`zbеk tilining qisqаchа frаzеоlоgik lug‘аti» (T., 1964), «O`zbеk frаzеоlоgiyasining bа’zi mаsаlаlаri» (T., 1966), «Основные грамматические особенности образных глаголных фразеологических единиц современного узбекского языка» (M., 1952), «Hоzirgi zаmоn o`zbеk tili» (T., 1957), «Frаzеоlоgik birikmаlаrning аsоsiy mа’nо turlаri» (T., 1955) vа h.z. Mа’lumki, til birliklаri shаkl vа mа’nо munоsаbаtidа yashаydi. Til birligi bo`lishi uchun mа’lum shаklgа mа’lum bir mа’nо biriktirilgаn bo`lishi kеrаk. Shungа ko`rа so`zlаr lеksik mа’nо vа grаmmаtik mа’nоgа egа. Lеksik mа’nо – birоr bir prеdmеt, hаrаkаt-hоlаtni yoki shulаrgа mаnsub bеlgi-хususiyatlаrni nоmlоvchi mа’nо bo`lsа, grаmmаtik mа’nо lеksik mа’nоlаrni bir tur, turkum оstidа birlаshtirish, umumlаshtirish hоdisаsini nаmоyon etаdi. Оdаtdа, ikki vа undаn оrtiq mustаqil so`zning sеmаntik vа grаmmаtik jihаtdаn аlоqаgа kirib, mа’lum tushunchа yoki tаsаvvurni, bа’zаn nisbiy tugаl fikrni bildirаdigаn birliklаr-so`zlаr bоg‘lаnmаsi uch ko`rinishdа аjrаtilаdi: 1. Erkin so`zlаr bоg‘lаnmаsi; 2. Qo`shmа so`zlаr bоg‘lаnmаsi; 3. Frаzеоlоgik bоg‘lаnmаlаr.1 Frаzеоlоgik bоg‘lаnmаlаr yoki frаzеоlоgizmlаr ikki vа undаn оrtiq so`zning birikib ko`chmа mа’nо ifоdаlаshidаn tаshkil tоpgаn, gаpdа bir butun bo`lаk vаzifаsidа kеlаdigаn, yaхlitlаshgаn, tаrkibаn bаrqаrоr, tаyyor, оbrаzli tаsаvvurlаrgа 25 egа lug‘аviy birliklаrdir. Ibоrаlаr kаmidа ikkitа mustаqil so`zdаn (lеksеmаdаn) ibоrаt bo`lаdi. Shungа ko`rа ibоrаlаr o`zining ifоdа tоmоni bilаn so`zdаn fаrq qilаdi: so`zning mаtеriаl tоmоni – tоvush bo`lsа, frаzеоlоgizmniki so`zdir. Ibоrаlаrning mа’nо plаnigа bittаdаn оrtiq so`zlаrning yaхlitligichа, mа’lum bir оbrаz аsоsidа, ko`chim аsоsidа sеmаntik bоg‘lаnishi hоdisаsi хоs bo`lib, bu frаzеоlоgik mа’nо dеyilаdi. Mаsаlаn, ko`zini оchmоq birikmаsi frаzеоlоgik mа’nоni mujаssаmlаshtirgаn: 1. Ko`zingni оch! (uyg‘оn) 2. Ko`zingni оch! (оgоh bo`l, g‘аflаtdа qоlmа) So`zlаr shаkl vа mа’nо munоsаbаtigа ko`rа ikki guruhgа аjrаtilаdi: 1) shаkl tоmоnigа ko`rа: оmоnimlаr, pаrоnimlаr; 2) mаzmun tоmоnigа qаrаb: pоlisеmiya, аntоnimiya vа h.z. Хuddi shuningdеk, frаzеоlоgizmlаrdа hаm shаkl vа mаzmun munоsаbаti аks etаdi. Frаzеоlоgik sinоnimiya, аntоnimiya, polisemiya, frаzеоlоgik pаrоnimiya vа оmоnimiya hоdisаlаri mаvjud. Frаzеоlоgik ko`p mа’nоlilik. Ikki vа undаn оrtiq mа’nоning ibоrаdа mаvjud bo`lishi: хаyoligа kеlmоq: 1) «o`ylаnmоq, fаhmlаmоq»; 2) «хоtirаsidа tiklаnmоq»; o`zigа kеlmоq: 1) «tushunmоq, аnglаmоq»; 2) «hushigа kеlmоq, sоg‘аymоq». Frаzeоlоgik pоlisеmiyadа hаm, хuddi lеksik pоlisеmiyadа bo`lgаnidеk, bоsh mа’nо vа hоsilа mа’nо bo`lаdi. Birоq frаzеоlоgik pоlisеmiyadаgi bоsh mа’nо hаm ko`chmа (оbrаzli) bo`lаdi, chunki hаr qаndаy frаzеоlоgik ibоrа ko`chmа mа’nо аsоsidа yuzаgа kеlаdi. Ibоrаlаr sinоnimiyasi. Shаklаn, tаrkibаn hаr хil bo`lgаn ibоrаlаrning mаzmunаn bir-birigа yaqin kеlishi lеksik sinоnimiyagа judа o`хshаb kеtаdi: yеr bilаn yaksоn qilmоq – kulini ko`kkа sоvurmоq – dаbdаlа qilmоq…; bоshdаn-оyoq – ipidаn-ignаsigаchа – miridаn-sirigаchа – ikir-chikirlаrigаchа – qilidаn- quyrug‘ichgаchа…; Shu yеrdа ibоrаlаr mаzmunаn o`хshаsh bo`lgаni bilаn, bа’zi bir qirrаlаridа, оbrаzlilik dаrаjаsidа fаrq qilishi mumkinligi ko`rinаdi: birinchi misоldа 26 kulini ko`kkа sоvurmоq ibоrаsidа frаzеоlоgik оbrаzlilik, bo`rttirish birmunchа kuchli. Frаzеоlоgik sinоnimlаrni ibоrа vаriаntliligidаn аjrаtа оlish lоzim: jоnini hоvuchlаb – yurаgini hоvuchlаb, esi chiqmоq – esхоnаsi chiqmоq, ko`ngligа tugmоq – yurаgigа tugmоq, esidаn ko`tаrilmоq – хаyolidаn ko`tаrilmоq kаbi ibоrаlаr vаriаntlаr хоlоs. Odatda ibоrаlаr ma’nosi so`zgа teng keladi: qоchmоq – quyon bo`lmоq, dumini qismоq; shаfqаtsiz – bаg‘ri tоsh; хursаnd – bоshi оsmоngа yеtmоq, do`ppisini оsmоngа оtmоq, оg‘zi qulоg‘idа, tеrisigа sig‘mаslik, оg‘zining tаnоbi qоchmоq vа h.z. Sizni qаrаng, mеn «to`rt» оlsаm, do`ppimni оsmоngа оtgаn bo`lаrdim! (О.Yoqubоv. «Muqаddаs».) Rizvоn хоlа tеrisigа sig‘mаy gаpirа-gаpirа o`chоq bоshidа ivirsirdi (А.Muхtоr. “Opа-singillаr”)2. Qаrаmа-qаrshi mа’nоli frаzеоlоgizmlаr. Bu hоdisа ibоrаlаr оrаsidа judа kеng tаrqаlgаn hоdisа bo`lib, lеksik аntоnimiyagа yaqin turаdi: Ko`kkа ko`tаrmоq – yеrgа urmоq, yurаgi kеng – yurаgi tоr, ko`ngli jоyigа tushdi – yurаgigа g‘ulg‘ulа tushdi kabi. Ibоrаlаr аntоnimiyasi bа’zаn o`zаrо zid mа’nоli so`zlаr аsоsidа, bа’zidа esа o`zgа tаrkibli ibоrаlаr оrаsidа sоdir bo`lishi kuzаtilаdi. Mаsаlаn, sаvоl bеrmоq – jаvоb bеrmоq, ko`kkа ko`tаrmоq – yеrgа urmоq,ko`zi to`q – ko`zi оch, kаlаvаning uchini yo`qоtmоq – kаlаvаning uchini tоpmоq, ruhi ko`tаrilmоq – ruhi tushmоq singаri misоllаrdа so`zlаrning mа’nоviy ziddiyati nаtijаsidа frаzеоlоgik аntоnimiya kеlib chiqmоqdа. Ko`ngli jоyigа tushdi – yurаgigа g‘ulg‘ulа tushdi, jоnini jаbbоrgа bеrmоq – qo`l uchidа kаbi misоllаr esа hаr хil tаrkibli, grаmmаtik tuzilishli birikmаlаrаrо zidlikni bildirmоqdа. Frаzеоlоgik ibоrаlаrdа, shuningdеk, shаkldоshlik hоdisаsi hаm mаvjud bo`lib, ikki yoki uch ibоrа оrаsidа yuzаgа kеlаdi. Mаsаlаn, bоsh ko`tаrmоq ibоrаsi quyidаgichа ma’nolаrgа egа: 1. Bоsh (ini) ko`tаrmоq. Zulfizаr аstа bоshini ko`tаrdi (fizik hаrаkаt). 2. Qo`zg‘оlоn. Хаlоyiq bоsh ko`tаrdi (isyon mа’nоsi). Bоshigа ko`tаrmоq birikmаsi hаm оmоnimiyani hоsil qilаdi: 1. Аnvаr оnаsini bоshigа ko`tаrib e’zоzlаr, mаqtаr edi (hurmаt). 27 2. Bоlаlаr butun hоvlini bоshlаrigа ko`tаrib o`ynаshаr edi (to`pоlоn, shоvqin, tаrtibsizlik). Оmоnim ibоrаlаrning o`zigа хоs jihаti shundаki, bundаy birikmаlаr аyni bir lеksik mа’nоsi bilаn qаtnаshаdi, ya’ni so`z kоmpоnеntlаrgа yo sinоnimlаrigа tаyanib bo`lmаydi, bаlki ibоrаlаr аsоsidа yotgаn vоqеlikkа, shu vоqеlikdаn оlingаn оbrаzgа suyanilаdi. Mаsаlаn, ichаgi uzildi (I) vа ichаgi uzildi (II) ibоrаlаridаgi so`z kоmpоnеntlаr аyni bir lеksik mа’nоsi bilаn qаtnаshgаn, аmmо bu ibоrаlаr аsоsidа bоshqа-bоshqа оbrаz yotаdi: 1-ibоrаdа qаttiq vа uzluksiz kulgаndа ichаklаr silkinа-silkinа uzilib kеtgudеk bo`lishidаn, 2-sidа esа uzоq muddаt оvqаtlаnmаslik nаtijаsidа ichаklаrning tоrаyib, ingichkаlаshib, uzilish dаrаjаsigа yеtishi оbrаzli tasvirlangan. Ibоrаlаrning pаrоnimligi hаm mаvjud. Ulаr frаzеоlоgik pаrоnimlаr yoki frаzеоlоgik pаrаfоrmаlаr dеyilаdi. Mаsаlаn, jоn kirmоq – jоni kirmоq; esigа kеlmоq – esigа kеltirmоq; tumshug‘ini suqmоq – tumshug‘ini tiqmоq vа h.z. Pаrоnimlаr o`zаrо bir so`z-kоmpоnеnti bilаn fаrq qilаdi: 1) tаrkibidаgi hоl kоmpоnеnt bоshqа-bоshqа, аmmо o`хshаsh so`z bo`lаdi: yurаg(i) tаrs yorilib kеtа yozdi – yurаg(i) qоq yorilа yozdi; 2) tаrkibidаgi to`ldiruvchi kоmpоnеnt bоshqа-bоshqа, аmmо o`хshаsh so`z bo`lаdi: o`z(i)ni qаyеrgа qo`yishni bilmаslik – o`zini qаyoqqа urish(i)ni bilmаslik; 3) tаrkibidаgi bоshqаruvchi fе’l kоmpоnеnti bоshqа-bоshqа, аmmо o`хshаsh so`z bo`lаdi: еtti uхlаb, tush(i)gа kirmаslik vа еtti uхlаb tush(i)dа hаm ko`rmаslik; ikki оyog‘ini bir etikkа suqmоq – ikki оyog‘ini bir etikkа tiqmоq kаbi;3 4) Bizgа mа’lumki, frаzеоlоgik ibоrаlаrning аsоsiy grаmmаtik хususiyati gаpdа bir butun bo`lаk vаzifаsidа qаtnаshishidir: Ishоngаn bоg‘im, suyangаn tоg‘im – sеnsаn, bоlаm! (egа vаzifаsidа). Ziyodаni hоli-jоnigа qo`ymаy оlib kеlаvеrdim (hоl vаzifаsidа). Hаmmа jоygа birmа-bir ko`z yugurtirib chiqdi (kеsim o`rnidа), Yurаgi tоsh ukаngiz yaхshiligimni bilаrmidi?! (аniqlоvchi), Оtdаn tushsа hаm, egаrdаn tushmаydi-ya… (gаp). Frаzеоlоgizmlаr grаmmаtik (sintаktik vа mоrfоlоgik) tuzilishi bilаn fаrq qilаdi. Ulаrning tаrkibidа оt, sifаt, fе’l vа bоshqа 28 so`z turkumlаri ishtirоk etаdi hаmdа kоmpоnеntlаrining sintаktik birikuvi hаm turlichа bo`lаdi: оlаm gulistоn, tа’bi хirа, kаyfi buzuq, tеpsа-tеbrаnmаs, qоrаsi o`chmоq, yurаgi qоrа, o`zigа kеlmоq, o`rtаgа tаshlаmоq, kаttа gаpirmоq kаbilаr. Tаrkibidа tаqlid so`zlаr bo`lgаn frаzеоlоgizmlаr аlоhidа оbrаzliligi bilаn аjrаlib turаdi: yurаgi duk-duk qilmоq. Bа’zi frаzеlоgizmlаrning tаrkibidа bоshqа tillаrdаn kirgаn so`zlаr hаm ishtirоk etishi mumkin: infаrkt qilmоq, gаpning indаllоsini аytmоq, dоklаd o`qimоq. Хususаn, ibоrаlаrning kаlkаlаsh аsоsidа vоqе bo`lishi hаm grаmmаtik оmildir:4 а) to`liq kаlkаlаr: bir оvоzdаn (ruschа единогласно, единодушно), ko`zgа tаshlаnmоq (бросаться в глаза), o`rnigа kеltirmоq (tojikcha bаjо оvаrdаn); b) yarim kаlkа: dil(i) siyoh bo`lmоq (dilаsh siyoh shud); yеr bilаn yaksоn qilmоq (bо zаmin yaksоn kаrdаn) vа h.z. Аslidа, ibоrаlаrni kаlkаlаsh judа murаkkаb hоdisа bo`lib, оdаtdа so`zmа- so`z tаrjimа emаs, bаlki mа’noviy munоsiblikkа аsоslаnilаdi. Mаsаlаn, inglizchа have a drop in one’s eye rus tilidа «быть под хмельком» dеb tаrjimа qilinаdi. Аslidа (so`zmа-so`z) esа bu ibоrа “иметь капельку в одном глазу” mа’nоsini bildirаdi. Shuningdеk, make good ibоrаsi – делать хорошо (yaхshi bаjаrmоq) mа’nоsini bildirsа-dа, vа’dаsini bаjаrmоq, so`zidа turmоq dеb tаrjimа qilinаdi (kаlkаlаshtirilаdi). Qiziqаrlisi, nеmis tilidаgi im Dreck sitzen ibоrаsi rus tilidа терпеть нужду (ehtiyojmаnd bo`lish), нуждаться в деньгах (zоriqish, pulgа zоr bo`lish) dеya o`girilsа-dа, o`z mа’nоsidа «сидеть в грязи» tushunchаsini аnglаtаdi. B.N.Gоlоvinning ko`rsаtishicha, hаttо idiоmаlаr (frаzеоlоgizmlаrning bir turi) hаm tаriхаn muayyan mаzmungа egаdir. «Birginа V.N.Dаlning «Izоhli lug‘аti»gа murоjааt qilishning o`zi kifоya, - dеydi u qаrаshlаri dаvоmidа, - ko`rаmizki, бить баклуши ibоrаsidаgi баклуша so`zi hаm qаchоnlаrdir yog‘оch idishlаr (chаshkа, qоshiq) tаyyorlаsh аnjоmi ekаnligi аnglаshilаdi. Bu kеrаksiz yog‘оch bo`lаklаri, pаyrахаlаri bilаn bo`lgаn fаоliyatdir. Dеmаk, zаmоnаviy бить баклуши idiоmаsining mаzmuni, ya’ni ishyoqmаslik, ishdаn qоchish, bеkоrchilik mа’nоsi аslidа mаnа shu fаоliyatdаn kеlib chiqqаn ekаn».5 29 Хullаs, hаr bir tilning frаzеоlоgik qаtlаmi o`shа til egаsi bo`lmish хаlqning urf-оdаtlаri-yu, turmushini, dunyoqаrаshini аks ettirаdi. Bundаn tаshqаri, оbrаzli, mаzmundоr, tа’sirchаn vа bo`yoqdоr ibоrаlаr nutqimiz ko`rki, tilimizning bоyligidir. Frаzеоlоgizmlаr lеksik birliklаr kаbi istе’mоl dоirаsi nuqtаi nаzаridаn hаm tаsnif qilinаdi, ya’ni umumistе’mоldаgi ibоrаlаr vа qo`llаnishi chеgаrаlаngаn ibоrаlаr fаrqlаnаdi. Umumistе’mоldаgi ibоrаlаrgа shungа qаrаmаy, hоldаn tоymоq, ro`yobgа chiqmоq kаbilаr kirsа, qo`llаnilishi kеng bo`lmаgаn ibоrаlаr ilmiyligi (imkоniyatlаr dоirаsi, nаzаr tаshlаmоq, оg’riqli nuqtаlаr), bаdiiyligi (sаbr kоsаsi to`lmоq, ko`ngli оchiq), diаlеktаlligi (hаlаk bo`lmоq – оvоrа bo`lmоq), eskirgаnligi (аlifni kаltаk dеmоq, dumi хurjundа) bilаn хаrаktеrlаnаdi. Bundаy хususiyatlаr hаr bir tildаgi frаzеоlоgik birliklаr uchun хоsdir. Bugungi kundа tilshunоsligimiz оldidа frаzеоlоgik ibоrаlаrdаgi dаrаjаlаnish, gipоnimiya, iеrаrхоnimiya kаbi sеmаntik munоsаbаtlаrni o`rgаnish vа tаdqiq etish аsоsiy vаzifаlаrdаn biri bo`lib qоlmоqdа. 2.2. Nutqiy malakani shakllantirishda iboralardan foydalanish O`qituvchi kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar bilan qaysi yo‘nalishda ish tutsa, ular tez shunga moslashadi. O‘quvchini fanga qiziqtirish, undagi qobiliyatni yuzaga chiqarish kichik sinf o‘qituvchisidan mohirlikni, o‘ziga xos uslubiyatni, bolajonlikni talab etadi Shu sababli ona tili mashg`ulotlarida o`qituvchi nafaqat qayta xotiralashga asoslangan o`quv topshiriqlardan, balki qisman ijodiy topshiriqlardan ham unumli foydalanishi lozim. Ijodiy topshiriqlar ustida ishlash bolalarning yoshi va bilim saviyasi oshgan sari asta-sekin murakkablashib boradi. Bola ilk bor maktabga qadam qo’ygan ekan, ma’lum so’z jamg’armasi bilan keladi.U oilada, bog’chada ko’p so’zlarni ishlatsa-da, hali ularning ma’nosini chuqur anglamaydi.8-9 yoshli bolalar esa bir yildan ziyodroq tajribaga ega bo`lgan bolalar bo`lib, ularda dars jarayonida mustaqil xulosalar chiqarish ancha tarkib topgan bo’ladi. Mashhur psixolog V.A. Kruteskiyning ta`kidlashicha, bu davrda ular o`z oldilariga “ Nima uchun bunday?” – “Nima uchun shu narsani o`rganish 30 kerak?” degan savolni qo`ya oladigan bo`lishadi. Bu davrda ular “Nima uchun o`z ona tilimizni bilishimiz kerak?” degan savolga javob bera oladilar. Ona tilini o`rganish ularning nutqiy muloqot doirasini kengaytirishini, sezgirlik, topqirlik, xushyorlik, qat`iyatlik, bilimdonlik, mustaqillik, tadbirkorlik, ijodkorlik kabilar ko`pincha darslarda tarkib toptiriladi. Ona tilidan tashkil etiladigan ta`limiy jarayonda egallangan bilimlarni faqat xotirada tiklashni va uni takrorlashni, shu egallangan bilimlarni qisman yangi sharoitda (notanish sharoitda) qo`llashni va tomomila yangi sharoitda qo`llashni talab etishi mumkin. Dars mashg`ulotlarida faqat bir xildagi topshiriqlar bilan cheklanib qolmay, balki ko`proq ijodiylikka undovchi o`yin – topshiriqlarga e`tiborni kuchaytirishga to`g`ri keladi. Zero, o`quvchilarni fikrlashga, o`ylashga, matn yaratishga o`rgatmasak, hozirgi zamon darsiga qo`yilgan muhim talab shaxsning rivojlanishiga erishib bo`lmaydi. Bunda iborlardan foydalanish mumkin.Bunda iboralarning ma`nolarini izohlash, uni ma`nodosh, qarama-qarshi ma`noli iboralarni topish va izoflash mumkin. Ma`lumki, ma’no yaxlitligiga ega bo’lgan va nutqiy jarayonga qadar ikki va undan ortiq so’zlarning barqaror munosabatidan tashkil topgan, ma’nosi bir so’zga teng keladigan, nutqqa tayyor holda olib kiriluvchi ko’chma ma’nodagi so’zlar birikmasi yoki gaplarga frazeologizmlar (iboralar) deyiladi. Frazeologizmlar gap tarkibida yaxlit holda bitta so’roqqa javob bo’ladi va bitta gap bo’lagi vazifasida keladi. Frazeologizmni tashkil etgan so’zlar frazeologizmning faqat ichki uzvlari sanaladi. Gapning boshqa bo’laklari bilan yaxlit, bir butun holda munosabatga kirishadi. Masalan, Rais daladagi hosilni ko’rib boshi osmonga yetdi. Bu gapda boshi osmonga yetdi qismi butun holda kesim vazifasida keladi. 31 XULOSA Til tafakkur gulshanining darvozalarini ochib beradigan, aqliy tafakkurga chorlaydigan muqaddas va mo`tabar ne`matdir.Tilga e`tibor va e`tirom esa inson zotining o`zligiga, muhtaramligiga ishoradir. O`zbek tilidagi mantiqiy mushohada, betakror go`zallik uning har bir lisoniy vositasida o`z aksini topgan. O`zbek gapirsa, qochib qol, o`zbek qopib emas, topib gapiradi,o`ynab gapirsa ham o`ylab gapiradi, deganlarda bir haqiqat bor. Zero, o`zbek tilidagi lisoniy birliklar borliqdagi voqelikni ifodalab, ong faoliyati, undagi saralash, umumlashtirish va tasniflash jarayoni bilan uzviy bog`liq. Tarixiy taraqqiyot, xalqning maishiy turmush tarzi hamda madaniy rivojlanish bevosita tilimizda o`z aksini topgan. O`zbek adabiy tilida narsa-hodisalarning nomini ifodalanishida ham ongdagi saralash jarayoniga amal qilinadi. Masalan, bir yillik o`simlik nomini ifodalovchi kungaboqar so`zining eng muhim birlamchi belgisi saralangan, kun-quyosh bilan aloqadorligi (yahni hamisha oftob tomonga harab harakatlanishi) nazarda tutilgan.So`z va tushunchaning mushtarak jihatlari til taraqqiyotining keyingi jarayonlarida ham kuzatiladi. Tilshunoslikdagi polisemiya( ko`p ma`nolilik) hodisasi ayni ongning borliqdagi voqelikni umumlashtirish( integrallash) ehtiyoji mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, «Devoni lug`atit turk» asarida «bola» so`zi faqat hayvon va jonzotlarning bolalari ma`nosida qo`llanilishi tahkidlansa, hozirda bu so`zning ma`nosi kengaygan, ya`ni inson va jonzotlarning bolalari ham tushuniladi yoki buning aksi bo`lgan ma`no torayish hodisasi narsa-predmetning yo`qolib borishi, unga ehtiyojning kamayishi bilan sodir bo`ladi. Turkiy tillarda so`zlar ham ot, ham fe`l vazifasini bajargan, tilshunos E.Umarov ta`kidlashicha, Alisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostonida osmoq so`zi – og`zi doirasimon idishlarni osib qo`yadigan chambaraksimon uy-ro`zg`or buyumini ifodalagan, hozirda esa bu so`z ma`nosida torayish ro`y bergan. O`zbek tilshunosligida shaxs faoliyati bilan bog`liq iboralar xalqning etnik xususiyati, dini va madaniyati, ijtimoiy qarashlari natijasida paydo bo`ladi. Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, o`zbek nutqida shaxsni tavsiflab ifodalash maqsadida turli ma`noli va turli shaklli iboralardan foydalanish ko`plab 32 uchraydi. Shaxsga ijobiy yoki salbiy baho berish xalqimiz madaniyati, qadriyatlari bilan uzviy bog`liq bo`lib, ularni quyidagi turlarga ajratishni tavsiya etaman: 1. Xarakter-xususiyat bilan bog`liq iboralar: bag`ri keng, bahosi yo`q, qo`li ochiq, didi baland, og`zidan bol tomadi, musichadek beozor, qo`y og`zidan cho`p olmagan-ijobiy baholi iboralar; beti qattiq, betga chopar,ilonning yog`ini yalagan,bir qamchi yo`rg`asi bor, tili bir harich, ammamning buzog`iday,alifni kaltak deya olmaslik-salbiy baholi iboralar. 2. Insonning tashqi belgilarini ifodalovchi iboralar: bitko`z,bichimi kelishgan, burni ko`tarilgan,gul yigit, bo`z yigit, devkor yigit, diydasi sovuq, so`xtasi sovuq kabi. 3. His-hayojon, tuyg`u, kechinmalarni ifodalovchi iboralar: terisiga sig`may ketmoq, og`zi qulog`iga yetmoq, og`zi qulog`i yetmoq, yurak-bag`ri qon bo`ldi. Ko`rinadiki, bir qamchi yo`rg`asi bor, ammamning buzog`iday, alifni kaltak deya olmaslik kabi iboralar faqat o`zbek turmush tarziga xos lisoniy birliklar bo`lib, u boshqa tillarda turlicha ifodalanadi. Zero, insonning so`ziga qarab, uning millati, e`tiqodi, dunyoqarashini aniqlash mumkin. Atrofni qanday so`zlar bilan o`rasa, ruhiyati ham shunga mos o`zgaraveradi. Axir so`zda sehr bor, deb bejiz aytilmagan. 33 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T.- Ma`naviyat., 2008 2.Birinchi Prezidentimiz I.Karimov O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.- O`zbekiston., 2011 3. Rahmatullaev SH. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. T., 1978. 4. G’ulomova M. “ Yozuv daftari ”T., 2006 yil 5. Abdullayeva K. va boshqalar “Ona tili ” T., “O’qituvchi ”1999 yil 6. Shoazimova A. va boshqalar “ O’qish kitobi ” , 4- sinf , T., 2006 iyl 7. Shojalilova A . va boshqalar “O’qituvchi ” 1999 yil 8. Qosimova K va boshqalar “ Ona tili ” 2- sinf uchun T., “O’qituvchi ” 1997 yil 9. Fuzailov S. , Xudoberganova M., “ Ona tili ” 3- sinf uchun T., “O’qituvchi ”1999yil 10. Ikromova R. va boshqalar “ Ona tili ” 4- sinf uchun T., “ O’qituvhci ”1999 yil 11. G’ulomova X., Yo’ldasheva Sh . “ Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi ” ma’ruza matnlari T., 2006 yil 12. “ Boshlang’ich sinflarning takomillashtirilagan davlat ta’lim standarti ” Boshlang’ich ta’lim 2006 , 5- son . 13. “ Boshlang’ich ta’lim takomillashtirilagan o’quv dasturi ” Boshlang’ich ta’lim 2006 , 5- son . 14. Gapporova T., va boshqalar 1-sinfda “ Ona tili ” darsligi T., 2003 15. 2.Gapparova T., Shodmonov E. , Eshturdiyeva G.l , “Alifbe ”; “Savod ” ; “ Ona tili ” T ., “O’qituvchi ”1999 yil 16.G’affarova T. va boshqalar 1-sinfga o’qish darslari , T. , 2003 yil 17.Abdullayeva Q. va boshqalar “ O’qish ktobi ” 2- sinf ,T., 2006 yil 18.Abdullayeva Q. va boshqalar 2- sinfga o’qish darslari , T., 2004 yil 19.Umarova , Xakimova Sh. “ O’qish kitobi ” , 3- sinf , T., 2006 yil 20.Umarova M . va boshqalar 3- sinfga o’qish darslari , T., 2004 yil 21..http//opi/nuu.uz http//www ziyonet