O`quvchilarga yozuv texnikasini o`rgatish yo’llari Reja: 1.O'quvchilarga eng asosiy yozuv texnikasi qoidalari haqida ma'lumot berish. 2.Harflarni elementlarga ajratmay bog'lab yozish. 3.Harf va so'zlar orasidagi masofani chamalab yozish. 4.Harflarni bosimsiz bir tekis yozish 5.Harflarning qiyaligini to'g'ri saqlash.’ 6.Tez va ravon yozishga o'rgatish. Agar o'quvchilar tomonidan harflarning qiyaligini to'g'ri saqlashda xatolarga yo'l qo'yilgan bo'lsa, ular quyidagicha o'xshash yordamchi chiziqlar orqali o'z- o'zini boshqarishga o'rgatiladi: Bunday mashqlarni 3-4 sinflarda ko'proq o'tkazish kerak. O'quvchilar tayyorgarlik mashqlarida harf elementlarini qatorlarga to'gri joylashtirishlari. Harf elementlarining o'ng tomonga 65 gradus qiyalikda yozishga o'rgatilishi. Bir chiziqli daftarga kichik harflarni 3 mm balandlikda bosh harflarni 6 mm balandlikda yozdirishga o'rgatish Bolalar o'z xato va kamchiliklaridan ko'ra, yonlarida o'tirgan o'rtoqlarining xatosini ko'rsatib boradilar. Shuning uchun o'zaro bir-birlarining xatolarini topish ustida ham mashq olib borish mumkin. O'zaro bir-birlarining xatolarini topish ustida mashq olib borganda o'quvchilarga mashq, topshiriq va savollar berish kerak ya'ni «harf elementlari qanday yozilgan? Harf va so'zlar orasidagi masofa to'g'ri saqlanganmi? Harflarning qiyaligi to'g'rimi?» va hokazo. Sinflardan sinfga ko'chgan sari bu mashqlarning savollarini murakkablashtirib borish mumkin. Biz yuqorida chiroyli yozuv malakasini shakllantirish uchun zarur bo'lgan usullarni ko'rsatib undan bulardan tashqari, har bir o'qituvchi o'zi mustaqil ravishda o'zuv malakasini o'stirish uchun yordam beradigan usullarni topishi va uni amalda qo'llashi mumkin. O'quvchilarga yozuv texnikasini o'rgatish. Harflarni elementlarga ajratib tahlil qilishni o'rgatilgandan so'ng, o'qituvchining navbatdagi vazifasi o'quvchilarni yozuv texnikasi qoidalari bilan tanishtirishdan iborat bo'lishi kerak. Yozuv texnikasi qoidalariga asosan, harflar qiyaligini to'g'ri saqlash, bosimsiz bir xil qalinlikda yozish, bog'lanishlarni to'g'ri ifodalash kabi vazifalar kiradi. Shu bilan bir qatorda, o'quvchilar uchun eng muhim yozuv qoidalari ham eslatib o'tiladi. O'quvchilarni assoiy yozuv qoidalari bilan tanishtirmasdan turib, chiroyli yozuvga o'rgatib bo'lmaydi. Shuning uchun qo'lida asosiy yozuv qoidalari bilan tanishtirib o'tamiz. Harflarni elementlarga ajratmay yozish. Birinchi sinfda o'quvchilar harflarning shaklini yozib tugatganlaridan keyin o'qituvchining navbatdagi vazifasi harflarni bir-biriga ulab, qo'shib yozishga o'rgatishdan iborat bo'ladi. Boshlang'ich sinflarning o'quv dasturida o'quvchilardan harflarni elementlarga ajratmay, bog'lab yozishlari talab etiladi. Harflarning qo'shib yozilishini ta'minlash uchun ayrim chiziqlar o'z harakati bo'yicha orqaga qaytadi, bu narsa, ayniqsa, cho'zinchoq doira shaklidagi harflarda uchraydi, chunonchi sha, ma, na, lo kabi bo'g'inlar shunday yoziladi: Bunday qo'shib yozishni ayrim bot harflarda ham uchratish mumkin. Masalan, K bosh harfining yozilishini ko'raylik: Ko'pchilik bosh harflar kichik harflar bilan qo'l harakatni uzmay, ulab yoziladi. O'quvchilarga harflarni bir-biriga ulab yozish qaytarish namuna sifatida quyidagi tartibda tushuntirish mumkin: - Bolalar, qarang. Men kichik 1 harfini kichik o harfiga qo'shib yozishni ko'rsataman. Siz mening qo'limning harakatiga qarab turing. - Kichk d harfining ikkinchi elementini yuqoriga olib chiqib, salgina pastga burib, yana orqaga qaytamiz va kichik o harfini hosil qilamiz. - Qani, o'quvchilar, kim ko'rsatadi, bu ikkala harfni men qanday qilib qo'shib yozdim? Bir o'quvchi doskaga chiqib, o'qituvchi yozgan harflar ustidan qo'lni yurgizib ko'rsatadi, qolgan o'quvchilar esa diqqat bilan qarab turadilar. Agar o'quvchi yanglishib qolsa, boshqa o'quvchini chiqarib uning yo'l qo'yogan xatosi tuzatiladi. - Qani endi bolalar, bu harflarning qo'shilishi harakatini havoda hammamiz birga qaytaramiz. Hammangiz ruchkangizni oling, boshladik (o'qituvchining o'zi ham bir qaytaradi). O'quvchilar doskadagi d va o harflarining yozilishiga qarab havoda harakat bajaradilar. - Endi bolalar bu harflarni daftaringizga ko'chirib yozing. Bir qator ko'chirib yozganingizdan so'ng o'zingizni tekshirib ko'ring. Agar yozayotganingizda qo'l harakati uzilmagan bo'lsa, demak to'g'ri yozayapsiz. - Endi bu ikkala harfni qo'shib, bir necha qator yozamiz. O'qituvchi sinfni aylanib chiqib, noto'g'ri yozayotgan o'quvchilarga yordam berishi lozim. Boshqa harf va so'zlarni qo'shib yozishda ham shunday yo'l bilan tushuntirish zarur. Birinchi sinfda o'quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab o'quvchilar 4-5 harfdan tashkil topgan so'zlarni qo'l harakatini uzmasdan yoza oladilar. Ikkinchi sinfdan boshlab esa har qanday murakkab so'zlarni ham bog'lab yozishlari lozim. Ammo ayrim harflar esa qo'l harakatini uzib yozishni talab etadi. Masalan, kichik b harfi o'zidan keyingi harflar bilan bog'lanishda qo'l harakatini uzib yozishni talab etadi. Kichik o harfi ham kichik 1, m, ya harflari bilan bog'lanishda qo'l xarakatini uzib yozishni talab etadi. Bunday harflarning bog'lanishiga o'qituvchi alohida e'tibor berishi kerak. Masalan, o'qituvchi doskada shu harflarning bog'lanishiga xos bo'lgan lola, bobo so'zlarini yozib ko'rsatishi mumkin: Bu harflarning bog'lanishini quyidagi tartibda tushuntirish lozim. -Qani bolalar, diqqat bilan qarang, bu so'zlarni yozishda qo'l harakatni qayerlarda uzib yozdim? - Siz kichik o harfidan keyin va kichik b harfidan keyin qo'l harakatini uzib yozdingiz. - Birinchi o harfidan keyin va qaysi b harfidan keyin qo'l harakatini uzib yozdim? - Birinchi 1 harfidan na bobo so'zidagi ikkala b harfidan keyin qo'l harakatini uzib yozdingiz. - To'g'ri, Agar kichik o harfi boshqa harflar bilan yuqori tomondan ulansa qo'l harakati uzilmaydi, past tomondan ulansa, unda qo'l harakatini uzib yozish kerak kichik b harfi ham o'zidan keyin yoziladigan har qanday harf bilan bog'lanishida qo'l harakatini uzib yozishni talab etadi. Yozma harflarda boshqa bunday qo'l harakatini uzib yozishni talab etadigan harflar uchramaydi. Dastlabki vaqtlarda bog'lab yozilgan harflar ko'zga uncha tashlanmaydi, go'yo ular chalkashib ketayotganga o'xshaydi, ammo asta-sekin ularni to'g'ri bog'lab yozish ishning unumli bo'lishiga yordam beradi. Qo'l harakatini uzmasdan harflarni bog'lab yozish qiyalikni bir hilda saqlashga ham imkon beradi. Qo'l harakatini uzmasdan harflarni bir-biriga qo'shib yozish qoidalarini har bir sinfda eslatib turish lozim, shundagina boshlang'ich sifnlarda tez yozish malakasini o'stirish mumkin. Harf va so'zlar orasidagi masofani chamalab yozish. Chiroyli yozuvga o'rgatishda harflarning balandligini bir hilda saqlash qanchalik zarur bo'lsa, harflar va so'zlar orasidagi masofani to'g'ri chamalab yozish ham katta rol o'ynaydi. Alfavitdagi ayrim harflar keng, ayrimlari esa tor yoziladi. So'z va gaplarni yozishda esa ana shu farqni yaxshi ajrata bilish lozim. Harflar va harf elementlari orasidagi masofani chamalab yozishga alifbe davridan boshlab o'rgatish, keyinchalik esa buni sistemali ravishda tekshirib borish zarur. Gaplarni yozishda so'zlar orasidagi masofa bir harf enida bo'lishi kerak. Harf elementlari va ular orasidagi masofani chamalab yozishga o'rgatish uchun quyidagi vazifalar bajariladi: 1. O'quvchilarga xusnixat kitobidagi namunaga qarab yozdirib, ularni tahlil qilish. 2. Xusnixat kitobidan harf va ularning elementlari orasidagi masofani chamalab yozishga mashq va topshiriqni ko'chirib yozish. 3. O'quvchilarning ishlarini kuzatib chiqib, qaysi o'quvchi tor, keng, qaysisi pala-partish yozganini aniqlash. Shundan so'ng 3-4 ta daftarni yig'ib olib, kamligi birgalikda tahlil qilinadi. Harf va so'zlar orasidagi masofani chamalab yozishga o'rgatish birinchi sinfda butun o'quv yili davomida sistemali olib borilishi, ikkinchi va undan keyingi sinflarda ham bu malakalarni egallash davom ettirilishi kerak. I-IV sifnlarda chiroyli yozuvga o'rgatish. Boshlang'ich sinf dastur talabiga ko'ra 1-sinfning IV choragida yozuv darslari uchun 24 soat vaqt berilgan bo'lib, undan haftada 1 soatni chiroyli yozuv uchun ajratilgan. Bu davrda o'qituvchi yozuv malakalarini yanada takomillashtrish, yozuv gigiyenasi qoidalriga rioya qilish hamda harflarning shakli va ularning bog'lanishi, qo'l harakatini uzmasdan yozish, so'z, bo'g'in va so'zlarning ravonligiga e'tibor berishi lozim. 2-sinfda chiroyli yozuv uchun haftada 1 soat vaqt ajratilib, yiliga 34-35 soatni tashkil etadi. Bu davrda o'quvchilardan ruchkani to'g'ri ushlash, daftarning holatini to'g'ri tutish, to'g'ri o'tirish kabi gigiyenik qoidalar talab etiladi. Shuning harflarning sodda va murakkabligiga qarab gruppalarga bo'lib yozdiriladi. Ayrim bo'g'in va sodda so'zlar qo'l harakatini uzmasdan bog'lab yozdiriladi. 3-sinfda husnixat mashqlari ona tili darslari bilan har kuni (8-10 minut) qo'shib olib boriladi. Bu davrda yozilishi va bog'lanishi murakkab bo'lgan kichik va bosh harflarning yozish qoidalari mashq qildiriladi. Ayniqsa bu davrda bog'lanishi murakkab bo'lgan so'z va gaplarni ravon yozish ustida ko'proq mashqlar o'tkaziladi. 4-sinfda ham chiroyli yozuv mashqlari ona tili darslari bilan har kuni (8-10 minut) qo'shib olib boriladi. Bu davrda harflarni qoida bo'yicha to'g'ri yozish malakalari mustahkamlanadi. So'z va gaplarda bog'lanishli harflarni topib tahlil qilinadi hamda ravon va tez yozish malakalari rivojlantirilib o'quvchilarning yozuvlarda uchraydigan tipik xatolar ustida mashq qildiriladi. Harflarni bosimsiz bir tekis yozish. Yuqorida eslatib o'tkanimizdek avtoruchkada, asosan, bosimsiz yozdiriladi. Avtoruchkani barmoqlar orasida qattiq siqmasdan erkin va bo'sh ushlash kerak. Matnda uchragan nuqta va tayoqchalarni qo'yishda avtoruchkan bosmasdan sekin va erkin harakat qildirish lozim. Bosimsiz yozishning afzalligi shundaki, harflarning umumiy ko'rinishi bir tekisda chiroyli bo'lib, tez yozish malakasini shakllantirishda va bog'lab yozishga o'rgatishda osonlik tug'diradi. O'qituvchi ham doskaga yozib ko'rsatganda bo'rni qattiq ushlamay, bosimsiz bir tekis yozishga harakat qilish kerak. O'quvchilarga bosim bilan yozilgan matnlarni ko'chirib yozishga ruxsat etmaslik kerak. O'qituvchi o'quvchilarni birinchi kundan boshlab bosimsiz, bir tekis yozishga odatlatirib borsa, bolalarning qo'li tolmaydi. Harflarning qiyaligini to'g'ri saqlash. Bolalarning yozuvlari har xil qiyalikda bo'lishi mumkin. Agar harflarning asosiy elementlari daftar chizig'iga nisbatan tik holatda (perpendikulyar) qo'yilsa, yozuvning holati ham tik bo'ladi. Harf elementlari o'ng tomonga qiya bo'lib, o'tmas burchak hosil qilishi ham mumkin. Biz o'quvchilarni o'ng tomonga qiya qilib yozishga odatlantirishimiz lozim. Tik yozuv (noto'g'ri) Chap tomonga qiya yozuv (noto'g'ri) O'ng tomonga qiya yozuv (to'g'ri) O'ng qo'l bilan yozadigan kishilar uchun yozuvning qiyaligi o'ng tomonga moslashtirilishi faqat harflarning shaklini chiroyli qilish uchun emas, yozuvning qulayligi uchun mos keladi. Yozuvning qiyaligini to'g'ri saqlash, qo'l va barmoqlarni ortiqcha zo'riqtirmaydi. Yozuvning o'ng tomonga qiyaligini saqlash tirsaklarni bir tomonga yaqin yurishi uchun qulay bo'lib, parta ustidagi daftarning to'g'ri holatiga bog'liqdir. Yozayotganda daftarning holati bir tomonga qiya bo'lishi o'z-o'zidan yozuvning qiyaligini ta'minlaydi. Yozuvning qiyaligini saqlashda daftardagi siyrak qiya chiziqlar ham katta yordam beradi. Bunday mashq qilishda daftarning holati o'zgarsa ham, yozuvning qiyaligi o'zgarmasligi mumkin. Shuning uchun qiya chiziqli daftarlardan faqat dastlabki mashqlarni bajarishda foydalaniladi. Qiya shaklda yozishga o'rgatishning o'ziga xos usullari mavjud. O'quvchilarga dastlab eng sodda shakldagi kichik tayoqchalarni yozdirib mashq qildirish vaqtidayoq tik va qiya tayoqchalarning farqini o'rgatish lozim. Bunday mashqlar o'quvchilarning ongida uzoq vaqt saqlanadi va xatolarning oldini oladi. Shuningdek yozuvning to'g'ri bo'lishi uchun daftarning qiya holatini ham hisobga olish lozim ekanligi tushuntiriladi. Daftarning parta ustida noto'g'ri turishi gigiyena qoidalarining buzilishiga ham sabab bo'ladi, chunki o'quvchi yozuvning qiyaligini saqlash uchun o'z gavdasini har xil holatda tutishi mumkin. Daftarning pastki chap bo'rchagi ko'krak o'rtasiga to'g'ri bo'lishi yoki daftarning qiya chizig'i (agar qiya chiziqli daftar bo'lsa) partaning chetiga tik bo'lishi kerak. Daftarning beti satrlarga to'lib borgan sari yuqoriga surib boriladi. Chap qo'l bilan esa daftarning yuqori tomoni bosib turiladi. Buning uchun sinf partasining ustiga ikki o'quvchining har biri uchun alohida ingichka qiya tekshiruv chizib