ORFOGRAFIYA VA UNING TAMOYILLARI

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

25

Faytl hajmi

46,7 KB


ORFOGRAFIYA VA UNING TAMOYILLARI REJA: 1. Orfografiya haqida umumiy ma’lumot. 2. Orfografiya tamoyillari: 1) fonetik tamoyil; 2) morfologik 3) etimologik tamoyil. 4) tarixiy-an’anaviy tamoyil. 5) differensiatsiya tamoyili. 3. Orfoepiya haqida umumiy ma’lumot. 4. Unli fonemalar orfoepiyasi. 5. Undosh fonemalar orfoepiyasi. 6. Transkripsiya(fonetik yozuv). Orfografiya ( grekcha orphos – to’g’ri, grapho- yozaman) so’zlar va ularning shakllarini yozish haqidagi qoidalar tizimidir. Qoidalar o`z navbatida yirik qoidalar yig`indisiga jamlanadi. Bu jamlanma tamoyillar (prinsiplar) deb yuritiladi. Bu qoidalar orfografiyaning quyidagi tamoyillari asosida yaratiladi : fonetik tamoyil, morfologik tamoyil, etimologik tamoyil, tarixiy-an’anaviy tamoyil, differensiatsiya tamoyili. Fonetik tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra so’zlar va so’z tarkibidagi affikslar qanday talaffuz qilinsa, xuddi o’shanday yoziladi. Masalan, 1) ong so’ziga –la affiksini yoki son so’ziga -a affiksini qo’shish bilan yasalgan so’zlar ongla yoki sona tarzida emas, angla, sana tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; 2) oxiri a unlisi bilan tugagan so’zlarga v yoki q undoshi bilan boshlanadigan affikslar ORFOGRAFIYA VA UNING TAMOYILLARI REJA: 1. Orfografiya haqida umumiy ma’lumot. 2. Orfografiya tamoyillari: 1) fonetik tamoyil; 2) morfologik 3) etimologik tamoyil. 4) tarixiy-an’anaviy tamoyil. 5) differensiatsiya tamoyili. 3. Orfoepiya haqida umumiy ma’lumot. 4. Unli fonemalar orfoepiyasi. 5. Undosh fonemalar orfoepiyasi. 6. Transkripsiya(fonetik yozuv). Orfografiya ( grekcha orphos – to’g’ri, grapho- yozaman) so’zlar va ularning shakllarini yozish haqidagi qoidalar tizimidir. Qoidalar o`z navbatida yirik qoidalar yig`indisiga jamlanadi. Bu jamlanma tamoyillar (prinsiplar) deb yuritiladi. Bu qoidalar orfografiyaning quyidagi tamoyillari asosida yaratiladi : fonetik tamoyil, morfologik tamoyil, etimologik tamoyil, tarixiy-an’anaviy tamoyil, differensiatsiya tamoyili. Fonetik tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra so’zlar va so’z tarkibidagi affikslar qanday talaffuz qilinsa, xuddi o’shanday yoziladi. Masalan, 1) ong so’ziga –la affiksini yoki son so’ziga -a affiksini qo’shish bilan yasalgan so’zlar ongla yoki sona tarzida emas, angla, sana tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; 2) oxiri a unlisi bilan tugagan so’zlarga v yoki q undoshi bilan boshlanadigan affikslar qo’shilganda, a unlisi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi: tanlov (tanla+v), ishlovchi (ishla+ vchi), taroq (tara+q),qaynoq (qayna +q), sayroqi (sayra +qi); 3) oxiri i unlisi bilan tugagan so’zlarga v undoshi bilan boshlanadigan affikslar qo’shilganda, i unlisi u tarzida aytiladi va shunday yoziladi: o’quv (o’qi +v), to’quvchi (to’qi+vchi ); 4) q yoki k undoshi blan tugagan so’zlarga egalik qo’shimchasi qo’shilganda, q undoshi g’ tarzida, k undoshi g tarzida aytiladi va shunday yoziladi: qishlog’i (qishloq+i), etagi (etak+i); 5) o’g’il, og’iz, singil, burun, zahar, shahar kabi so’zlarga egalik affikslari qo’shilganda, ikkinchi bo’g’indagi a, i, u unlilari talaffuzda ham, yozuvda ham tushub qoladi: o`g`li, burni, shahri kabi. Ko’rinadiki, orfografiyaning fonetik tamoyili yozuvni jonli talaffuzga yaqinlashtiriladi. Morfologik tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra so’zlar va ularning tarkibiy qismlari talaffuz qilinishiga qarab emas, asliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1) maktab, kitob, borib, kelib, yuzlab, kuylab, ozod, obod kabi so’zlarning oxiridagi b va d undoshlari p va t tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq b va d yoziladi; 2) bog’bon, kaptarboz kabi so’zlar tarkibidagi yasovchilardan b undoshi v tarzida aytilsa-da, asliga muvofiq b yoziladi; 3) shanba, manba, sunbul kabi so’zlar tarkibidagi n undoshi m tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq n yoziladi; 4) do’st, past, sust, farzand, xursand kabi so’zlarda yonma-yon kelgan undoshlarning oxirgisi talaffuz qilinmaydi, ammo yozuvda saqlanadi. Morfologik tamoyil orfografiyaning yetakchi tamoyili sanaladi. Tarixiy-an’anaviy tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) o’zlashgan so’zlar hozir ham o’tmishdagi shakliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1) muomala, muhokama, munosabat kabi so’zlar arab tilidan o’zlashgan bo’lib, ularning uchinchi bo’g’inidagi a unlisi i tarzida aytiladi, ammo yozuvda tarixiy-an’anaviy shaklini saqlaydi; 2) rus tilidagi schyot, shyotka so`zlari o`zbek tiliga cho`t, chotka tarzida o`zlashtirilgan. Bu so`zlarning manba tilda asli qanday yozilishi ma’lum bo`lsa ham, an’anaga muvofiq cho`t, chotka tarzida yoziladi. Etimologik (yoki grafik) tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) kirgan so’zlar o’zi mansub bo’lgan tildagi shaklini o’zbek imlosida ham saqlagan holda yoziladi. 1) ocherk, qo’shilganda, a unlisi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi: tanlov (tanla+v), ishlovchi (ishla+ vchi), taroq (tara+q),qaynoq (qayna +q), sayroqi (sayra +qi); 3) oxiri i unlisi bilan tugagan so’zlarga v undoshi bilan boshlanadigan affikslar qo’shilganda, i unlisi u tarzida aytiladi va shunday yoziladi: o’quv (o’qi +v), to’quvchi (to’qi+vchi ); 4) q yoki k undoshi blan tugagan so’zlarga egalik qo’shimchasi qo’shilganda, q undoshi g’ tarzida, k undoshi g tarzida aytiladi va shunday yoziladi: qishlog’i (qishloq+i), etagi (etak+i); 5) o’g’il, og’iz, singil, burun, zahar, shahar kabi so’zlarga egalik affikslari qo’shilganda, ikkinchi bo’g’indagi a, i, u unlilari talaffuzda ham, yozuvda ham tushub qoladi: o`g`li, burni, shahri kabi. Ko’rinadiki, orfografiyaning fonetik tamoyili yozuvni jonli talaffuzga yaqinlashtiriladi. Morfologik tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra so’zlar va ularning tarkibiy qismlari talaffuz qilinishiga qarab emas, asliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1) maktab, kitob, borib, kelib, yuzlab, kuylab, ozod, obod kabi so’zlarning oxiridagi b va d undoshlari p va t tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq b va d yoziladi; 2) bog’bon, kaptarboz kabi so’zlar tarkibidagi yasovchilardan b undoshi v tarzida aytilsa-da, asliga muvofiq b yoziladi; 3) shanba, manba, sunbul kabi so’zlar tarkibidagi n undoshi m tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq n yoziladi; 4) do’st, past, sust, farzand, xursand kabi so’zlarda yonma-yon kelgan undoshlarning oxirgisi talaffuz qilinmaydi, ammo yozuvda saqlanadi. Morfologik tamoyil orfografiyaning yetakchi tamoyili sanaladi. Tarixiy-an’anaviy tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) o’zlashgan so’zlar hozir ham o’tmishdagi shakliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1) muomala, muhokama, munosabat kabi so’zlar arab tilidan o’zlashgan bo’lib, ularning uchinchi bo’g’inidagi a unlisi i tarzida aytiladi, ammo yozuvda tarixiy-an’anaviy shaklini saqlaydi; 2) rus tilidagi schyot, shyotka so`zlari o`zbek tiliga cho`t, chotka tarzida o`zlashtirilgan. Bu so`zlarning manba tilda asli qanday yozilishi ma’lum bo`lsa ham, an’anaga muvofiq cho`t, chotka tarzida yoziladi. Etimologik (yoki grafik) tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) kirgan so’zlar o’zi mansub bo’lgan tildagi shaklini o’zbek imlosida ham saqlagan holda yoziladi. 1) ocherk, tonna, kosmos, pochta kabi so’zlarning urg’uli bo’g’inidagi o unlisi o’zbekcha o’ tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga mos ravishda o yoziladi. 2) samolyot, kometa, morfema, direktor, traktor kabi so’zlarning urg’usiz bo’g’inidagi o unlisi a yoki i tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga muvofiq ravishda o tarzida yoziladi; 3) televizor, telefon, gerbariy kabi ruscha–baynalminal so’zlarning urg’usiz bo’g’inlarida kelgan e unlisi i tarzida talaffuz qilinadi, lekin rus tilidagi shakliga mos ravishda e saqlanadi. Differensiatsiya tamoyili. Bu tamoyilga ko’ra, shakli yoki talaffuzi bir xil bo’lgan so’zlar yozuvda turli shartli belgilar vositasida (yoki ba’zan ma’noga ko’ra) farqlanadi. Masalan: 1) urg’u vositasida farqlash: atlás – mato, átlas – geografik atlas, – ot, fizík – sifat (fizik hodisalar); 2) unlining qisqa yoki cho’ziqligini farqlash : she’r –sher, ta’na –tana , da’vo - davo (she’r, ta’na, da’vo so’zlaridagi a unlisining cho’ziqligi ayirish (tutuq) belgisi orqali ko’rsatilgan; 3) boshqa-boshqa tovush ifodalovchi harflar vositasida farqlash: shoh – podshoh, shox – daraxtning shoxi, urush – jang, urish – qo`l bilan urmoq. Ko’rinadiki, fonetik va morfologik tamoyillar o’zbek orfografiyasining asosiy tamoyillari bo’lib, morfologik tamoyil yetakchi, chunki imloga oid ko’pchilik qoidalar ana shu tamoyil asosida yaratiladi. 1995-yil 24-avgustda qabul qilingan asosiy imlo qoidalari quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: 1. Harflar imlosi: a) unlilar imlosi (1-7-bandlar); b) undoshlar imlosi (8-32-bandlar). 2. Asos va qo‘shimchalar imlosi (33-37-bandlar) 3. Qo‘shib yozish (38-50-bandlar) 4. Chiziqcha bilan yozish (51-56-bandlar) 5. Ajratib yozish (57-65-bandlar) 6. Bosh harflar imlosi (66-74-bandlar) 7. Ko‘chirish qoidalari (75-82-bandlar) tonna, kosmos, pochta kabi so’zlarning urg’uli bo’g’inidagi o unlisi o’zbekcha o’ tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga mos ravishda o yoziladi. 2) samolyot, kometa, morfema, direktor, traktor kabi so’zlarning urg’usiz bo’g’inidagi o unlisi a yoki i tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga muvofiq ravishda o tarzida yoziladi; 3) televizor, telefon, gerbariy kabi ruscha–baynalminal so’zlarning urg’usiz bo’g’inlarida kelgan e unlisi i tarzida talaffuz qilinadi, lekin rus tilidagi shakliga mos ravishda e saqlanadi. Differensiatsiya tamoyili. Bu tamoyilga ko’ra, shakli yoki talaffuzi bir xil bo’lgan so’zlar yozuvda turli shartli belgilar vositasida (yoki ba’zan ma’noga ko’ra) farqlanadi. Masalan: 1) urg’u vositasida farqlash: atlás – mato, átlas – geografik atlas, – ot, fizík – sifat (fizik hodisalar); 2) unlining qisqa yoki cho’ziqligini farqlash : she’r –sher, ta’na –tana , da’vo - davo (she’r, ta’na, da’vo so’zlaridagi a unlisining cho’ziqligi ayirish (tutuq) belgisi orqali ko’rsatilgan; 3) boshqa-boshqa tovush ifodalovchi harflar vositasida farqlash: shoh – podshoh, shox – daraxtning shoxi, urush – jang, urish – qo`l bilan urmoq. Ko’rinadiki, fonetik va morfologik tamoyillar o’zbek orfografiyasining asosiy tamoyillari bo’lib, morfologik tamoyil yetakchi, chunki imloga oid ko’pchilik qoidalar ana shu tamoyil asosida yaratiladi. 1995-yil 24-avgustda qabul qilingan asosiy imlo qoidalari quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: 1. Harflar imlosi: a) unlilar imlosi (1-7-bandlar); b) undoshlar imlosi (8-32-bandlar). 2. Asos va qo‘shimchalar imlosi (33-37-bandlar) 3. Qo‘shib yozish (38-50-bandlar) 4. Chiziqcha bilan yozish (51-56-bandlar) 5. Ajratib yozish (57-65-bandlar) 6. Bosh harflar imlosi (66-74-bandlar) 7. Ko‘chirish qoidalari (75-82-bandlar) О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING QARORI1 1995-yil 24-avgust 339- son Toshkent shahri О‘ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARINI TASDIQLASH HAQIDA О‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan о‘zbek alifbosini joriy etish tо‘g‘risida”gi Qonunini bajarish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. О‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari tasdiqlansin (ilova qilinadi). 2. Respublika vazirliklari, idoralari, mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari, ommaviy axborot vositalari lotin yozuviga asoslangan о‘zbek alifbosidagi barcha turdagi yozishmalarda, matbuotda, ish yuritishda ushbu qoidalarni joriy qilish yuzasidan tegishli tadbirlarni ishlab chiqsinlar va amalga oshirsinlar. 3. О‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi, Davlat matbuot qо‘mitasi uch oy muddat ichida 1 Qarang: T.Tog‘ayev va boshq. O‘zbek tilining kirill va lotin alifbolaridagi imlo lug‘ati. – T.: Sharq, 2004. – 31-48- betlar. О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING QARORI1 1995-yil 24-avgust 339- son Toshkent shahri О‘ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARINI TASDIQLASH HAQIDA О‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan о‘zbek alifbosini joriy etish tо‘g‘risida”gi Qonunini bajarish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. О‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari tasdiqlansin (ilova qilinadi). 2. Respublika vazirliklari, idoralari, mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari, ommaviy axborot vositalari lotin yozuviga asoslangan о‘zbek alifbosidagi barcha turdagi yozishmalarda, matbuotda, ish yuritishda ushbu qoidalarni joriy qilish yuzasidan tegishli tadbirlarni ishlab chiqsinlar va amalga oshirsinlar. 3. О‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi, Davlat matbuot qо‘mitasi uch oy muddat ichida 1 Qarang: T.Tog‘ayev va boshq. O‘zbek tilining kirill va lotin alifbolaridagi imlo lug‘ati. – T.: Sharq, 2004. – 31-48- betlar. maktablar uchun qо‘llanma sifatida о‘zbek tilining imlo lug‘atini, kishi ismlari va joy nomlari lug‘atlarini tayyorlasinlar va nashr etish choralarini kо‘rsinlar. 4. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish Vazirlar Mahkamasining Ta’lim va fan hamda Ijtimoiy masalalar va madaniyat bо‘limlariga yuklansin. VAZIRLAR MAHKAMASINING RAISI I. KARIMOV O‘ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARI Harflar imlosi Unlilar imlosi 1. Aa harfi: 1) aka, alanga, aloqa, og‘a; sentabr, noyabr kabi sо‘zlarda old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi sо‘zlarning oldingi bо‘g‘inida, vaqt, vahm kabi sо‘zlarda a aytiladi va yoziladi. 2. Oo harfi: 1) ona, omon, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot, mahorat kabi sо‘zlarda orqa qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) boks, poyezd, tonna, talon; agronom, mikrofon; direktor, termos kabi о‘zlashma sо‘zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi. 3. Ii harfi: 1) ish, iz, qil; xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira, qishloq, chiroq kabi sо‘zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) о‘tin, о‘rik, bо‘lim kabi oldingi bо‘g‘inida о‘ unlisi keladigan sо‘zlarning keyingi bо‘g‘inida i aytiladi va yoziladi. 4. Uu harfi: 1) uy, kun; buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq, usul, yulduz; mafkura; kо‘zgu, uyqu; aluminiy, yubiley kabi sо‘zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; maktablar uchun qо‘llanma sifatida о‘zbek tilining imlo lug‘atini, kishi ismlari va joy nomlari lug‘atlarini tayyorlasinlar va nashr etish choralarini kо‘rsinlar. 4. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish Vazirlar Mahkamasining Ta’lim va fan hamda Ijtimoiy masalalar va madaniyat bо‘limlariga yuklansin. VAZIRLAR MAHKAMASINING RAISI I. KARIMOV O‘ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARI Harflar imlosi Unlilar imlosi 1. Aa harfi: 1) aka, alanga, aloqa, og‘a; sentabr, noyabr kabi sо‘zlarda old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi sо‘zlarning oldingi bо‘g‘inida, vaqt, vahm kabi sо‘zlarda a aytiladi va yoziladi. 2. Oo harfi: 1) ona, omon, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot, mahorat kabi sо‘zlarda orqa qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) boks, poyezd, tonna, talon; agronom, mikrofon; direktor, termos kabi о‘zlashma sо‘zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi. 3. Ii harfi: 1) ish, iz, qil; xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira, qishloq, chiroq kabi sо‘zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) о‘tin, о‘rik, bо‘lim kabi oldingi bо‘g‘inida о‘ unlisi keladigan sо‘zlarning keyingi bо‘g‘inida i aytiladi va yoziladi. 4. Uu harfi: 1) uy, kun; buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq, usul, yulduz; mafkura; kо‘zgu, uyqu; aluminiy, yubiley kabi sо‘zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg‘ovul, chirmovuq kabi so‘zlarning oldingi bо‘g‘inida o unlisi kelsa, keyingi yopiq bо‘g‘in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi. 5. О‘о‘ harfi о‘t, о‘q, о‘zbek, о‘simlik, dо‘ ppi; bо‘takо‘z, semizо‘t, gulkо‘rpa, noо‘rin kabi sо‘zlarda orqa qator о‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 6. Ee harfi ekin, esla, evara, ekran, eksport; kel, zehn; kecha, behi; telefon, teatr; poyezd, atelye; e’lon, ne’mat, she’r kabi sо‘zlarda old qator о‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 7. Yonma-yon keladigan unlilar imlosi: 1) unlilar orasiga ba’zan y undoshi qо‘shib aytilsa ham, yozilmaydi: a) ia: material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi; b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi; d) ai: mozaika, ukrain, said, maishat kabi; e) oi: alkoloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi; f) ea: teatr, okean, laureat kabi; 2) ae, oe unlilar sо‘z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aerostat, poema kabi. Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda aynan aytiladi va yoziladi: manfaat, kauchuk, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat, vakuum, muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar. Undoshlar imlosi 8. Bb harfi: 1) bobo, bahor, bir, majbur, zarb kabi sо‘zlarda jarangli portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) kitob, yuzlab, kelib kabi sо‘zlar oxirida p aytilsa ham, b yoziladi; 3) qibla, tobla kabi sо‘zlarda ba’zan v aytilsa ham, b yoziladi. 9. Pp harfi paxta, pichoq, opa, tepa, tup, yop kabi sо‘zlarda jarangsiz portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi. 10. Vv harfi: 2) qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg‘ovul, chirmovuq kabi so‘zlarning oldingi bо‘g‘inida o unlisi kelsa, keyingi yopiq bо‘g‘in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi. 5. О‘о‘ harfi о‘t, о‘q, о‘zbek, о‘simlik, dо‘ ppi; bо‘takо‘z, semizо‘t, gulkо‘rpa, noо‘rin kabi sо‘zlarda orqa qator о‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 6. Ee harfi ekin, esla, evara, ekran, eksport; kel, zehn; kecha, behi; telefon, teatr; poyezd, atelye; e’lon, ne’mat, she’r kabi sо‘zlarda old qator о‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 7. Yonma-yon keladigan unlilar imlosi: 1) unlilar orasiga ba’zan y undoshi qо‘shib aytilsa ham, yozilmaydi: a) ia: material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi; b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi; d) ai: mozaika, ukrain, said, maishat kabi; e) oi: alkoloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi; f) ea: teatr, okean, laureat kabi; 2) ae, oe unlilar sо‘z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aerostat, poema kabi. Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar odatda aynan aytiladi va yoziladi: manfaat, kauchuk, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat, vakuum, muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar. Undoshlar imlosi 8. Bb harfi: 1) bobo, bahor, bir, majbur, zarb kabi sо‘zlarda jarangli portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) kitob, yuzlab, kelib kabi sо‘zlar oxirida p aytilsa ham, b yoziladi; 3) qibla, tobla kabi sо‘zlarda ba’zan v aytilsa ham, b yoziladi. 9. Pp harfi paxta, pichoq, opa, tepa, tup, yop kabi sо‘zlarda jarangsiz portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi. 10. Vv harfi: 1) ov, suv, kuyov; ovoz, savol; volida, vatan kabi sо‘zlarda ovozdor sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) avtobus, avtomat kabi о‘zlashma sо‘zlarda v ba’zan f aytilsa ham, v yoziladi. 11. Ff harfi: 1) fan, fe’l, futbol, fizika; asfalt, juft; insof, isrof kabi sо‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) fasl, fayz, Fotima, fursat kabi sо‘zlarda f tovushi ba'zan p aytilsa ham, asliga muvofiq f yoziladi. 12. Mm harfi moy, muborak, tomon, ilhom kabi sо‘zlarda ovozdor lab-lab burun undoshini ifodalash uchun yoziladi. 13. Dd harfi: 1) dala, odat, bunyod, modda, jiddiy kabi sо‘zlarda til oldi jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) odob, savod, marvarid; zavod, pud, sud; badqovoq, badxо‘r kabi sо‘zlarda t aytilsa ham, d yoziladi. 14. Tt harfi tong, tun; butun, o‘tin, о‘t, kut kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 15. Zz harfi: 1) zar, zamon; toza, о‘zbek; yoz, g‘oz kabi so‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) iztirob, izquvar, bо‘zchi, tuzsiz kabi sо‘zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi. 16. Ss harfi sog‘, somon, oson, asos, olmos kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 17. Sh sh harflar birikmasi shahar, shisha, shodlik; ishq, pishiq; bosh, tosh kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. S h harflari ikki tovushni ifodalasa, ular orasiga tutuq (’) belgisi qо‘yiladi: Is'hoq, as'hob kabi. 18. Jj harfi: 1) jon, jahon, jiyda, tijorat; rivoj, vaj kabi sо‘zlarda til oldi jarangli qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi; 1) ov, suv, kuyov; ovoz, savol; volida, vatan kabi sо‘zlarda ovozdor sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) avtobus, avtomat kabi о‘zlashma sо‘zlarda v ba’zan f aytilsa ham, v yoziladi. 11. Ff harfi: 1) fan, fe’l, futbol, fizika; asfalt, juft; insof, isrof kabi sо‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) fasl, fayz, Fotima, fursat kabi sо‘zlarda f tovushi ba'zan p aytilsa ham, asliga muvofiq f yoziladi. 12. Mm harfi moy, muborak, tomon, ilhom kabi sо‘zlarda ovozdor lab-lab burun undoshini ifodalash uchun yoziladi. 13. Dd harfi: 1) dala, odat, bunyod, modda, jiddiy kabi sо‘zlarda til oldi jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) odob, savod, marvarid; zavod, pud, sud; badqovoq, badxо‘r kabi sо‘zlarda t aytilsa ham, d yoziladi. 14. Tt harfi tong, tun; butun, o‘tin, о‘t, kut kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 15. Zz harfi: 1) zar, zamon; toza, о‘zbek; yoz, g‘oz kabi so‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) iztirob, izquvar, bо‘zchi, tuzsiz kabi sо‘zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi. 16. Ss harfi sog‘, somon, oson, asos, olmos kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 17. Sh sh harflar birikmasi shahar, shisha, shodlik; ishq, pishiq; bosh, tosh kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. S h harflari ikki tovushni ifodalasa, ular orasiga tutuq (’) belgisi qо‘yiladi: Is'hoq, as'hob kabi. 18. Jj harfi: 1) jon, jahon, jiyda, tijorat; rivoj, vaj kabi sо‘zlarda til oldi jarangli qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) jurnal, projektor; gijda, ajdar, tiraj kabi о‘zlashma sо‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 19. Ch ch harflar birikmasi choy, chevar, chiroyli, chaman; achchiq, uchun, bichiqchi; kuch, kech kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi. 20. Rr harfi rahmat, rohat, orom, doira, bor, diyor kabi sо‘zlarda til oldi ovozdor titroq undoshni ifodalash uchun yoziladi. 21. Ll harfi lola, loyiq, la’l; iloj, mahal kabi sо‘zlarda sirg‘aluvchi ovozdor yon undoshni ifodalash uchun yoziladi. 22. Nn harfi: 1) non, nomus; ona, tana; bilan, tomon kabi sо‘zlarda til oldi ovozdor burun undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) shanba, yonbosh, jonbozlik; yonma-yon, kо‘rinmaslik kabi sо‘zlarda n tovushi ba’zan m aytilsa ham, n yoziladi. 23. Gg harfi gul, gо‘zal; ega, gugurt; teg, eg kabi sо‘zlarda til orqa jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 24. Kk harfi kо‘l, kо‘ylak; uka, moki; tok, bilak kabi sо‘zlarda til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 25. Yy harfi yо‘l, yigit, yetti, yaxshi, yoz, yulduz; tuya, dunyo, tayyor; soy, tuy kabi sо‘zlarda til о‘rta sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 26. Ng ng harflar birikmasi yangi, kо‘ngil, dengiz, singil, keling, bordingiz; tong, ming, teng kabi sо‘zlarda til orqa ovozdor burun tovushini ifodalash uchun yoziladi. 27. Qq harfi qizil, qimiz, qirq, haqiqiy, aql kabi sо‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 28. G‘g‘ harfi g‘oz, bag‘ir , tog‘ kabi sо‘zlarda chuqur til orqa jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 29. Xx harfi xabar, xо‘roz, xohish, xushnud, baxt, axborot, mix kabi sо‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 30. Hh harfi hosil, hamma, bahor; isloh, nikoh kabi sо‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi bо‘g‘iz undoshini ifodalash uchun yoziladi. 31. Yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi: 2) jurnal, projektor; gijda, ajdar, tiraj kabi о‘zlashma sо‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 19. Ch ch harflar birikmasi choy, chevar, chiroyli, chaman; achchiq, uchun, bichiqchi; kuch, kech kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi. 20. Rr harfi rahmat, rohat, orom, doira, bor, diyor kabi sо‘zlarda til oldi ovozdor titroq undoshni ifodalash uchun yoziladi. 21. Ll harfi lola, loyiq, la’l; iloj, mahal kabi sо‘zlarda sirg‘aluvchi ovozdor yon undoshni ifodalash uchun yoziladi. 22. Nn harfi: 1) non, nomus; ona, tana; bilan, tomon kabi sо‘zlarda til oldi ovozdor burun undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) shanba, yonbosh, jonbozlik; yonma-yon, kо‘rinmaslik kabi sо‘zlarda n tovushi ba’zan m aytilsa ham, n yoziladi. 23. Gg harfi gul, gо‘zal; ega, gugurt; teg, eg kabi sо‘zlarda til orqa jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 24. Kk harfi kо‘l, kо‘ylak; uka, moki; tok, bilak kabi sо‘zlarda til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 25. Yy harfi yо‘l, yigit, yetti, yaxshi, yoz, yulduz; tuya, dunyo, tayyor; soy, tuy kabi sо‘zlarda til о‘rta sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 26. Ng ng harflar birikmasi yangi, kо‘ngil, dengiz, singil, keling, bordingiz; tong, ming, teng kabi sо‘zlarda til orqa ovozdor burun tovushini ifodalash uchun yoziladi. 27. Qq harfi qizil, qimiz, qirq, haqiqiy, aql kabi sо‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 28. G‘g‘ harfi g‘oz, bag‘ir , tog‘ kabi sо‘zlarda chuqur til orqa jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 29. Xx harfi xabar, xо‘roz, xohish, xushnud, baxt, axborot, mix kabi sо‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 30. Hh harfi hosil, hamma, bahor; isloh, nikoh kabi sо‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi bо‘g‘iz undoshini ifodalash uchun yoziladi. 31. Yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi: 1) baland, Samarqand, poyezd; dо‘st, artist, g‘isht kabi sо‘zlarda d, t tovushi ba'zan aytilmasa ham, yoziladi; 2) metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi о‘zlashma sо‘zlar oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday sо‘zlarga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qо‘shilsa, sо‘z oxiridagi bir harf yozilmaydi: metall+lar=metallar, kilogramm+mi=kilogrammi kabi. 32. ’ – tutuq belgisi: 1) a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim, ra’y, ta’b; e’lon, e’tibor, e’tiqod, me’mor, ne’mat, she’r, fe’l; Nu’mon, shu’la kabi о‘zlashma sо‘zlarda unlidan keyin shu unli tovushning chо‘ziqroq aytilishini ifodalash uchun qо‘yiladi; mо‘jiza, mо‘tadil, mо‘tabar kabi sо‘zlarda о‘ unlisi chо‘ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qо‘yilmaydi; 2) in’om, san’at, qat’iy, mas’ul kabi о‘zlashma sо‘zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovushdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qо‘yiladi. Asos va qо‘shimchalar imlosi 33. Qо‘shimcha qо‘shilishi bilan sо‘z oxiridagi unli о‘zgaradi: 1) a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi qо‘shimchasi qо‘shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla-saylov, sina-sinov, aya-ayovsiz; sо‘ra-sо‘roq, bо‘ya-bо‘yoq; о‘yna-о‘ynoqi, sayra-sayroqi kabi; 2) i unlisi bilan tugagan kо‘pchilik fe’llarga -v, -q qо‘shimchasi qо‘shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: о‘qi - о‘quvchi, qazi - qazuvchi, sovi - sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’llarga -q qо‘shimchasi qо‘shilganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og‘ri-og‘riq, qavi-qaviq kabi. Eslatma: 1) undosh bilan tugagan barcha fe’llarga -uv qо‘shiladi: ol-oluv, yoz-yozuv kabi; 2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga -uq qо‘shiladi: uz - uzuq, yut - yutuq kabi. Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek, bulduriq) kabi so‘zlarning uchinchi bо‘g‘inida i aytiladi va shunday yoziladi. 34. k, q undoshi bilan tugagan kо‘p bо‘g‘inli sо‘zlarga, shuningdek, bek, yо‘q kabi ayrim bir bо‘g‘inli sо‘zlarga egalik qо‘shimchasi qо‘shilganda k undoshi g 1) baland, Samarqand, poyezd; dо‘st, artist, g‘isht kabi sо‘zlarda d, t tovushi ba'zan aytilmasa ham, yoziladi; 2) metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi о‘zlashma sо‘zlar oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday sо‘zlarga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qо‘shilsa, sо‘z oxiridagi bir harf yozilmaydi: metall+lar=metallar, kilogramm+mi=kilogrammi kabi. 32. ’ – tutuq belgisi: 1) a’lo, ba’zan, ma’yus, ta’zim, ra’y, ta’b; e’lon, e’tibor, e’tiqod, me’mor, ne’mat, she’r, fe’l; Nu’mon, shu’la kabi о‘zlashma sо‘zlarda unlidan keyin shu unli tovushning chо‘ziqroq aytilishini ifodalash uchun qо‘yiladi; mо‘jiza, mо‘tadil, mо‘tabar kabi sо‘zlarda о‘ unlisi chо‘ziqroq aytilsa ham, tutuq belgisi qо‘yilmaydi; 2) in’om, san’at, qat’iy, mas’ul kabi о‘zlashma sо‘zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovushdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qо‘yiladi. Asos va qо‘shimchalar imlosi 33. Qо‘shimcha qо‘shilishi bilan sо‘z oxiridagi unli о‘zgaradi: 1) a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi qо‘shimchasi qо‘shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla-saylov, sina-sinov, aya-ayovsiz; sо‘ra-sо‘roq, bо‘ya-bо‘yoq; о‘yna-о‘ynoqi, sayra-sayroqi kabi; 2) i unlisi bilan tugagan kо‘pchilik fe’llarga -v, -q qо‘shimchasi qо‘shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: о‘qi - о‘quvchi, qazi - qazuvchi, sovi - sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’llarga -q qо‘shimchasi qо‘shilganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og‘ri-og‘riq, qavi-qaviq kabi. Eslatma: 1) undosh bilan tugagan barcha fe’llarga -uv qо‘shiladi: ol-oluv, yoz-yozuv kabi; 2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga -uq qо‘shiladi: uz - uzuq, yut - yutuq kabi. Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek, bulduriq) kabi so‘zlarning uchinchi bо‘g‘inida i aytiladi va shunday yoziladi. 34. k, q undoshi bilan tugagan kо‘p bо‘g‘inli sо‘zlarga, shuningdek, bek, yо‘q kabi ayrim bir bо‘g‘inli sо‘zlarga egalik qо‘shimchasi qо‘shilganda k undoshi g undoshiga, q undoshi g‘ undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak - tilaging, yurak-yuragim, kubok-kubogi, bek-begi; tayoq-tayog‘i, qо‘shiq-qо‘shig‘i, yaxshiroq-yaxshirog‘i, yо‘q-yо‘g‘i kabi. Lekin kо‘p bо‘g‘inli o‘zlashma sо‘zlarga, bir bо‘g‘inli ko‘pchilik sо‘zlarga egalik qо‘shimchasi qо‘shilganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok-ishtiroki, ocherk-ocherki, erk-erki, huquq- huquqim, ravnaq-ravnaqi, yuq-yuqi kabi. 35. Quyidagi qо‘shimchalar qо‘shilishi bilan sо‘zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi: 1) о‘rin, qorin, burun, o‘g‘il, bо‘yin, ko‘ngil kabi ba’zi sо‘zlarga egalik qо‘shimchasi qo‘shilganda, qayir, ayir kabi fe’llarga nisbat shaklini yasovchi -il qо‘shimchasi qо‘shilganda, ikki, olti, yetti sо‘zlariga -ov, -ala qо‘shimchalari qo‘shilganda ikkinchi bо‘g‘indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o‘rin-о‘rnim, qorin-qorni, burun-burning, о‘gil-о‘g`ling, kо‘ngil-kо‘ngli, yarim-yarmi; qayir- qayril, ulug‘ - ulg‘ay, sariq-sarg‘ay, ikki-ikkov, ikki-ikkala, yetti-yettov kabi; 2) u, bu, shu, о‘sha olmoshlariga -da, -dan, -day, -dagi, -da, -gach, -cha qо‘shimchalari qо‘shilganda n tovushi qо‘shib aytiladi va shunday yoziladi: unda, bunday, shunda, о‘shancha kabi; bu olmoshlarga egalik qо‘shimchalari quyidagicha qo‘shiladi: buningiz, о‘shanisi kabi; 3) o, о‘, u, e unlilari bilan tugaydigan sо‘zlarga egalik qо‘shimchalari quyidagicha qо‘shiladi: a) kо‘pchilik sо‘zlarga egalik qо‘shimchalari -m, -ng, -si; -miz, -ngiz, -si (yoki - lari) shaklida tovush orttirmay qо‘shiladi: bobom, bobong, bobosi; bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung, orzusi; orzumiz, orzungiz, orzusi kabi; b) parvo, obrо‘; mavqe, mavzu, avzo sо‘zlariga I, II shaxs egalik qо‘shimchalari qo‘shilganda bir y tovushi qо‘shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obrо‘yim, obrо‘ying; obrо‘yimiz, obrо‘yingiz kabi; III shaxs egalik qо‘shimchasi parvo, avzo, obrо‘ ; mavqe so‘zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu so‘zlariga esa -si shaklida qо‘shiladi: avzoyi, mavzusi kabi (dohiy kabi y undoshi bilan tugagan sо‘zga ham III shaxsda -si qo‘shiladi: dohiysi kabi); undoshiga, q undoshi g‘ undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak - tilaging, yurak-yuragim, kubok-kubogi, bek-begi; tayoq-tayog‘i, qо‘shiq-qо‘shig‘i, yaxshiroq-yaxshirog‘i, yо‘q-yо‘g‘i kabi. Lekin kо‘p bо‘g‘inli o‘zlashma sо‘zlarga, bir bо‘g‘inli ko‘pchilik sо‘zlarga egalik qо‘shimchasi qо‘shilganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok-ishtiroki, ocherk-ocherki, erk-erki, huquq- huquqim, ravnaq-ravnaqi, yuq-yuqi kabi. 35. Quyidagi qо‘shimchalar qо‘shilishi bilan sо‘zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi: 1) о‘rin, qorin, burun, o‘g‘il, bо‘yin, ko‘ngil kabi ba’zi sо‘zlarga egalik qо‘shimchasi qo‘shilganda, qayir, ayir kabi fe’llarga nisbat shaklini yasovchi -il qо‘shimchasi qо‘shilganda, ikki, olti, yetti sо‘zlariga -ov, -ala qо‘shimchalari qo‘shilganda ikkinchi bо‘g‘indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o‘rin-о‘rnim, qorin-qorni, burun-burning, о‘gil-о‘g`ling, kо‘ngil-kо‘ngli, yarim-yarmi; qayir- qayril, ulug‘ - ulg‘ay, sariq-sarg‘ay, ikki-ikkov, ikki-ikkala, yetti-yettov kabi; 2) u, bu, shu, о‘sha olmoshlariga -da, -dan, -day, -dagi, -da, -gach, -cha qо‘shimchalari qо‘shilganda n tovushi qо‘shib aytiladi va shunday yoziladi: unda, bunday, shunda, о‘shancha kabi; bu olmoshlarga egalik qо‘shimchalari quyidagicha qo‘shiladi: buningiz, о‘shanisi kabi; 3) o, о‘, u, e unlilari bilan tugaydigan sо‘zlarga egalik qо‘shimchalari quyidagicha qо‘shiladi: a) kо‘pchilik sо‘zlarga egalik qо‘shimchalari -m, -ng, -si; -miz, -ngiz, -si (yoki - lari) shaklida tovush orttirmay qо‘shiladi: bobom, bobong, bobosi; bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung, orzusi; orzumiz, orzungiz, orzusi kabi; b) parvo, obrо‘; mavqe, mavzu, avzo sо‘zlariga I, II shaxs egalik qо‘shimchalari qo‘shilganda bir y tovushi qо‘shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obrо‘yim, obrо‘ying; obrо‘yimiz, obrо‘yingiz kabi; III shaxs egalik qо‘shimchasi parvo, avzo, obrо‘ ; mavqe so‘zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu so‘zlariga esa -si shaklida qо‘shiladi: avzoyi, mavzusi kabi (dohiy kabi y undoshi bilan tugagan sо‘zga ham III shaxsda -si qo‘shiladi: dohiysi kabi); 4) men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qо‘shimchalari qо‘shilganda qо‘shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki; seni, sening, seniki kabi. 36. Quyidagi qо‘shimchalarning birinchi tovushi ikki xil aytilsa ham, bir xil yoziladi: 1) -bon, -boz qo‘shimchalari ba’zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt -bon, - boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz kabi. Lekin -vachcha qо‘shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi; 2) о‘rin kelishigi va chiqish kelishigi qо‘shimchasining, о‘tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko‘rsatkichi -di qo‘shimchasining boshidagi undosh ba’zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi kabi. 37. Quyidagi qo‘shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi: 1) taqlid sо‘zlardan fe’l yasovchi -illa (chirilla, taqilla) qо‘shimchasi sо‘z tarkibida v yoki u tovushi bolganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla, gurulla kabi; 2) nisbat shaklini yasovchi -dir qо‘shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bо‘g`inli sо‘zlarga (kel sо‘zidan boshqa) , shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qо‘shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir; о‘tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha hollarda bu qо‘shimcha -tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi; 3) jо‘nalish kelishigi qо‘shimchasi -ga, chegara bildiruvchi -gacha, ravishdosh shaklini yasovchi -gach, -guncha, -gani, -gudek, sifatdosh shaklini yasovchi -gan, buyruq maylining II shaxs kо‘rsatkichi -gin, shuningdek, -gina qо‘shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) k undoshi bilan tugagan sо‘zlarga qо‘shilganda bu qо‘shimchalaming bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yо‘lakkacha, kо‘nikkach, zerikkuncha, tо‘kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi; b) q undoshi bilan tugagan sо‘zlarga qо‘shilganda bu qо‘shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qо‘rqqudek, achchiqqina kabi; 4) men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qо‘shimchalari qо‘shilganda qо‘shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki; seni, sening, seniki kabi. 36. Quyidagi qо‘shimchalarning birinchi tovushi ikki xil aytilsa ham, bir xil yoziladi: 1) -bon, -boz qo‘shimchalari ba’zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt -bon, - boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz kabi. Lekin -vachcha qо‘shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi; 2) о‘rin kelishigi va chiqish kelishigi qо‘shimchasining, о‘tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko‘rsatkichi -di qo‘shimchasining boshidagi undosh ba’zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi kabi. 37. Quyidagi qo‘shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi: 1) taqlid sо‘zlardan fe’l yasovchi -illa (chirilla, taqilla) qо‘shimchasi sо‘z tarkibida v yoki u tovushi bolganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla, gurulla kabi; 2) nisbat shaklini yasovchi -dir qо‘shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bо‘g`inli sо‘zlarga (kel sо‘zidan boshqa) , shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qо‘shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir; о‘tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha hollarda bu qо‘shimcha -tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi; 3) jо‘nalish kelishigi qо‘shimchasi -ga, chegara bildiruvchi -gacha, ravishdosh shaklini yasovchi -gach, -guncha, -gani, -gudek, sifatdosh shaklini yasovchi -gan, buyruq maylining II shaxs kо‘rsatkichi -gin, shuningdek, -gina qо‘shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) k undoshi bilan tugagan sо‘zlarga qо‘shilganda bu qо‘shimchalaming bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yо‘lakkacha, kо‘nikkach, zerikkuncha, tо‘kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi; b) q undoshi bilan tugagan sо‘zlarga qо‘shilganda bu qо‘shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qо‘rqqudek, achchiqqina kabi; d) qolgan barcha hollarda, sо‘z qanday tovush bilan tugashidan va bu qо‘shimchalarning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’i nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bug‘ga, sog‘ga, og‘gan, sig‘guncha kabi. Qo‘shib yozish 38. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi sо‘zlar yordamida yasalgan qо‘shma ot va qо‘shma sifatlar qо‘shib yoziladi: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxsh, kamquvvat, bug`doyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi. 39. -(a) r (inkori -mas) qо‘shimchasi bilan tugaydigan qо‘shma ot va qо‘shma sifatlar qо‘shib yoziladi: о‘rinbosar, otboqar, chо‘lquvar, ishyoqmas, qushqо‘nmas kabi. 40. Takror taqlid sо‘zlarga qо‘shimcha qо‘shish bilan yasalgan ot va fe’llar qо‘shib yoziladi: pirpirak (pir-pir+ak), hayhayla (hay-hay+la), gijgijla (gij-gij+la) kabi. 41. Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga nisbatlash (qiyoslash), о‘xshatish yо‘li bilan bildiruvchi qо‘shma ot va qо‘shma sifatlar qо‘shib yoziladi: karnaygul, qо‘ziqorin, otquloq, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg‘iykо‘z kabi. 42. Narsani uning rangi, mazasi, о‘zidagi biror narsasi va shu kabi belgilari asosida bildiruvchi qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: olaqarg‘a, qizilishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi. 43. Narsaning biror maqsad, ish uchun mо‘ljallanganligini bildiruvchi qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, molqо‘ra, nosqovoq, kо‘zoynak kabi. 44. Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: tog‘olcha, chо‘lyalpiz, suvilon, qashqargul kabi. 45. Marosim, afsona kabilarni bildiruvchi qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: kiryuvdi, kelintushdi, qoryog‘di, Urtо‘qmoq, Ochildasturxon kabi. 46. Qaratuvchili birikmaning bir sо‘zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: mingboshi, sо‘zboshi, olmaqoqi kabi. d) qolgan barcha hollarda, sо‘z qanday tovush bilan tugashidan va bu qо‘shimchalarning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’i nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bug‘ga, sog‘ga, og‘gan, sig‘guncha kabi. Qo‘shib yozish 38. Xona, noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi sо‘zlar yordamida yasalgan qо‘shma ot va qо‘shma sifatlar qо‘shib yoziladi: qabulxona, tabriknoma, taklifnoma, bedapoya, ommabop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxsh, kamquvvat, bug`doyrang, umumxalq, sovuqmijoz, devsifat, suvtalab kabi. 39. -(a) r (inkori -mas) qо‘shimchasi bilan tugaydigan qо‘shma ot va qо‘shma sifatlar qо‘shib yoziladi: о‘rinbosar, otboqar, chо‘lquvar, ishyoqmas, qushqо‘nmas kabi. 40. Takror taqlid sо‘zlarga qо‘shimcha qо‘shish bilan yasalgan ot va fe’llar qо‘shib yoziladi: pirpirak (pir-pir+ak), hayhayla (hay-hay+la), gijgijla (gij-gij+la) kabi. 41. Narsani (predmetni) boshqa biror narsaga nisbatlash (qiyoslash), о‘xshatish yо‘li bilan bildiruvchi qо‘shma ot va qо‘shma sifatlar qо‘shib yoziladi: karnaygul, qо‘ziqorin, otquloq, oybolta, devqomat, sheryurak, bodomqovoq, qirg‘iykо‘z kabi. 42. Narsani uning rangi, mazasi, о‘zidagi biror narsasi va shu kabi belgilari asosida bildiruvchi qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: olaqarg‘a, qizilishton, achchiqtosh, mingoyoq kabi. 43. Narsaning biror maqsad, ish uchun mо‘ljallanganligini bildiruvchi qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: kirsovun, qiymataxta, tokqaychi, oshrayhon, molqо‘ra, nosqovoq, kо‘zoynak kabi. 44. Narsani joyga nisbat berish asosida bildiruvchi qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: tog‘olcha, chо‘lyalpiz, suvilon, qashqargul kabi. 45. Marosim, afsona kabilarni bildiruvchi qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: kiryuvdi, kelintushdi, qoryog‘di, Urtо‘qmoq, Ochildasturxon kabi. 46. Qaratuvchili birikmaning bir sо‘zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qо‘shma otlar qо‘shib yoziladi: mingboshi, sо‘zboshi, olmaqoqi kabi. 47. Ikkinchi qismi turdosh ot bilan yoki obod sо‘zi bilan ifodalangan joy nomlari qо‘shib yoziladi: Yangiyо‘l, Tо‘rtkо‘l, Mirzaobod, Xalqobod kabi. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bо‘lgan joy nomlari ajratib yoziladi: О‘rta Osiyo, Kо‘hna Urganch, О‘rta Chirchiq kabi. 48. Rus tilidan aynan о‘zlashtirilgan yoki sо‘ma-sо‘z tarjima qilish yо‘li bilan hosil qilingan qо‘shma so‘zlar qо‘shib yoziladi: kinoteatr, radiostansiya, fotoapparat, elektrotexnika, telekо‘rsatuv, yarimavtomat, bayramoldi, suvosti kabi. 49. Qisqartmalaming barcha turlari va ularga qо‘shiladigan qо‘shimchalar qо‘shib yoziladi: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: О‘zXDP MK (О‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi markaziy kengashi) kabi. 50. Bir tovush ikki yoki undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan kо‘rsatiladi: yо‘о‘q , nimaa, himm, ufff kabi. Chiziqcha bilan yozish 51. Juft sо‘z va takror sо‘z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, mehr- shafqat, qovun-tarvuz, omon-eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch-tо‘rt, о‘n-о‘n beshta (10-15 ta), bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, don-dun, oz- moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, о‘ylab-netib, sо‘ramay-netmay, kiyim-kechak, adi-badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq, yop-qop, ming-ming (ming-minglab), bitta- bitta (bitta-bittalab), baland-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin- yaqinlargacha, hamma-hammasi, uy-uyiga, ich-ichidan kabi. Eslatma: 1) juft sо‘zdan qо‘shimcha yordamida yasalgan sо‘zlar ham chiziqcha bilan yoziladi: baxt-saodatli, xayr-xо‘shlashmoq kabi; 2) juft sо‘z qismlari orasida -u (-yu) bog‘lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qо‘yiladi va juft sо‘z qismlari ajratib yoziladi: dо‘st-u dushman (dо‘st-dushman), kecha-yu kunduz (kecha-kunduz) kabi; 3) yetakchi va kо‘makchi fe’l bir xil shaklda bо‘lsa, chiziqcha bilan yoziladi: yozdi-oldi, borasan-qо‘yasan, uxlabman-qolibman kabi. 47. Ikkinchi qismi turdosh ot bilan yoki obod sо‘zi bilan ifodalangan joy nomlari qо‘shib yoziladi: Yangiyо‘l, Tо‘rtkо‘l, Mirzaobod, Xalqobod kabi. Lekin ikkinchi qismi atoqli ot bо‘lgan joy nomlari ajratib yoziladi: О‘rta Osiyo, Kо‘hna Urganch, О‘rta Chirchiq kabi. 48. Rus tilidan aynan о‘zlashtirilgan yoki sо‘ma-sо‘z tarjima qilish yо‘li bilan hosil qilingan qо‘shma so‘zlar qо‘shib yoziladi: kinoteatr, radiostansiya, fotoapparat, elektrotexnika, telekо‘rsatuv, yarimavtomat, bayramoldi, suvosti kabi. 49. Qisqartmalaming barcha turlari va ularga qо‘shiladigan qо‘shimchalar qо‘shib yoziladi: SamDU, ToshDUning kabi. Lekin yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: О‘zXDP MK (О‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi markaziy kengashi) kabi. 50. Bir tovush ikki yoki undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfni takror yozish bilan kо‘rsatiladi: yо‘о‘q , nimaa, himm, ufff kabi. Chiziqcha bilan yozish 51. Juft sо‘z va takror sо‘z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, mehr- shafqat, qovun-tarvuz, omon-eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uch-tо‘rt, о‘n-о‘n beshta (10-15 ta), bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, don-dun, oz- moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, о‘ylab-netib, sо‘ramay-netmay, kiyim-kechak, adi-badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq, yop-qop, ming-ming (ming-minglab), bitta- bitta (bitta-bittalab), baland-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin- yaqinlargacha, hamma-hammasi, uy-uyiga, ich-ichidan kabi. Eslatma: 1) juft sо‘zdan qо‘shimcha yordamida yasalgan sо‘zlar ham chiziqcha bilan yoziladi: baxt-saodatli, xayr-xо‘shlashmoq kabi; 2) juft sо‘z qismlari orasida -u (-yu) bog‘lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qо‘yiladi va juft sо‘z qismlari ajratib yoziladi: dо‘st-u dushman (dо‘st-dushman), kecha-yu kunduz (kecha-kunduz) kabi; 3) yetakchi va kо‘makchi fe’l bir xil shaklda bо‘lsa, chiziqcha bilan yoziladi: yozdi-oldi, borasan-qо‘yasan, uxlabman-qolibman kabi. 52. Belgini kuchaytiruvchi qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kuppa-kunduzi, tо‘ppa-tо‘g‘ri, bab-barobar kabi sо‘z shakllari chiziqcha bilan yoziladi (lekin oppoq sо‘zi qо‘shib yoziladi). 53. Sо‘zning -ma, ba- qо‘shimchalari yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi: kо‘chama-kо‘cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday sо‘zlar qо‘shib yoziladi: rо‘barо‘, darbadar kabi. 54. Rus tilidan aynan yoki sо‘zma-sо‘z tarjima qilish yо‘li bilan olingan sо‘zlar asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt-soat kabi. 55. -chi, -a (-ya) , -ku, -u (-yu), -da, -e, -ey (-yey) yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qо‘y-e, yashang-e, о‘g‘lim-ey, keldi-yey kabi. Ammo -mi, -oq (-yoq), -ov (-yov), -gina (-kina, -qina) yuklamalari о‘zidan oldin kelgan sо‘zga qо‘shib yoziladi: keliboq, о‘ziyoq, kо‘rganov, kо‘rdiyov, mengina, qо‘shiqqina kabi. 56. Tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qо‘shimchasi о‘miga chiziqcha (-) qо‘yiladi: 7- sinf, 5-“A” sinfi, 3-, 7-, 8- sinf о‘quvchilari, 60-yillar, 1991-yilning 1-sentabri kabi. Tartib sonni kо‘rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi. Ajratib yozish 57. Qо‘shma fe’lning qismlari ajratib yoziladi: sarf qil, ta’sir et, tamom bо‘l, sotib ol, olib kel, olib chiq, miq etma kabi. 58. Kо‘makchi fe’l va tо‘liqsiz fe’l mustaqil fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib kо‘r, sо‘rab qо‘y, kо‘ra qol, bera boshla, yiqila yozdi; ketgan edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush о‘zgarishi bolsa, bunday qismlar qо‘shib yoziladi: aytaver (ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan) kabi. 59. Kо‘makchilar ajratib yoziladi: shu bilan, soat sayin, borgan sari, bu qadar, kun bо‘yi kabi. Lekin bilan kо‘makchisining -la shakli, uchun kо‘makchisining - chun shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun kabi. 52. Belgini kuchaytiruvchi qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kuppa-kunduzi, tо‘ppa-tо‘g‘ri, bab-barobar kabi sо‘z shakllari chiziqcha bilan yoziladi (lekin oppoq sо‘zi qо‘shib yoziladi). 53. Sо‘zning -ma, ba- qо‘shimchalari yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi: kо‘chama-kо‘cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday sо‘zlar qо‘shib yoziladi: rо‘barо‘, darbadar kabi. 54. Rus tilidan aynan yoki sо‘zma-sо‘z tarjima qilish yо‘li bilan olingan sо‘zlar asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt-soat kabi. 55. -chi, -a (-ya) , -ku, -u (-yu), -da, -e, -ey (-yey) yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qо‘y-e, yashang-e, о‘g‘lim-ey, keldi-yey kabi. Ammo -mi, -oq (-yoq), -ov (-yov), -gina (-kina, -qina) yuklamalari о‘zidan oldin kelgan sо‘zga qо‘shib yoziladi: keliboq, о‘ziyoq, kо‘rganov, kо‘rdiyov, mengina, qо‘shiqqina kabi. 56. Tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qо‘shimchasi о‘miga chiziqcha (-) qо‘yiladi: 7- sinf, 5-“A” sinfi, 3-, 7-, 8- sinf о‘quvchilari, 60-yillar, 1991-yilning 1-sentabri kabi. Tartib sonni kо‘rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi. Ajratib yozish 57. Qо‘shma fe’lning qismlari ajratib yoziladi: sarf qil, ta’sir et, tamom bо‘l, sotib ol, olib kel, olib chiq, miq etma kabi. 58. Kо‘makchi fe’l va tо‘liqsiz fe’l mustaqil fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib kо‘r, sо‘rab qо‘y, kо‘ra qol, bera boshla, yiqila yozdi; ketgan edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush о‘zgarishi bolsa, bunday qismlar qо‘shib yoziladi: aytaver (ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan) kabi. 59. Kо‘makchilar ajratib yoziladi: shu bilan, soat sayin, borgan sari, bu qadar, kun bо‘yi kabi. Lekin bilan kо‘makchisining -la shakli, uchun kо‘makchisining - chun shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun kabi. 60. Hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, о‘sha so‘zlari о‘zidan keyingi yoki oldingi sо‘zdan ajratib yoziladi: hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u yerda, shu yoqdan, о‘sha yoqqa kabi. Lekin birpas, biratо‘la, birvarakayiga, birmuncha, buyon sо‘zlari qо‘shib yoziladi. Shuningdek, qay sо‘zi yoq, yer sо‘zlari bilan ishlatilganda bir y tovushi tushsa, bu sо‘zlar qо‘shib yoziladi: qayoqqa, qayerda kabi. 61. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan tо‘q, jiqqa, tim, liq, lang, och kabi sо‘zlar ajratib yoziladi: tо‘q qizil, jiqqa hо‘l, tim qora, liq tо‘la, lang ochiq, och sariq kabi. 62. Murakkab son qismlari ajratib yoziladi: on bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming yetti yuz sakson beshinchi kabi. 63. Yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jо‘nalish kelishigida bо‘lgan birikmalar ajratib yoziladi. 64. Belgining ortiqlik darajasini bildiruvchi kо‘pdan kо‘p, tekindan tekin, yangidan yangi, ochiqdan ochiq, qizigandan qizidi kabilar ajratib yoziladi. 65. Izofali birikmalar ajratib yoziladi. Bunda izofa undosh bilan tugagan sо‘zlarga i shaklida, unli bilan tigagan sо‘zlarga yi shaklida qо‘shiladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol kabi. Lekin izofa yozilmaydigan sо‘zlar, shuningdek, qismlaridan biri yoki har ikkisi о‘zbek tilida mustaqil ishlatilmaydigan sо‘zlar qо‘shib yoziladi: gulbeor (guli beor), dardisar kabi. Bosh harflar imlosi 66. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar, О‘rinova Muhabbat Majidovna, Azamat Shuhrat о‘g‘li, Hamza Hakimzoda, Muhammadsharif Sо‘fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy, Furqat; Yelpig‘ichxon, Salomjon Alikov kabi. 67. Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyо‘l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi (qishloqlar), Bodomzor, Chig‘atoy (mahallalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog‘, Pomir (tog‘lar), Oqtepa, Uchtepa (tepalar), Zarafshon, Sirdaryo (daryolar), Yoyilma (kanal); Turkiya, Hindiston (mamlakatlar) 60. Hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, о‘sha so‘zlari о‘zidan keyingi yoki oldingi sо‘zdan ajratib yoziladi: hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u yerda, shu yoqdan, о‘sha yoqqa kabi. Lekin birpas, biratо‘la, birvarakayiga, birmuncha, buyon sо‘zlari qо‘shib yoziladi. Shuningdek, qay sо‘zi yoq, yer sо‘zlari bilan ishlatilganda bir y tovushi tushsa, bu sо‘zlar qо‘shib yoziladi: qayoqqa, qayerda kabi. 61. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan tо‘q, jiqqa, tim, liq, lang, och kabi sо‘zlar ajratib yoziladi: tо‘q qizil, jiqqa hо‘l, tim qora, liq tо‘la, lang ochiq, och sariq kabi. 62. Murakkab son qismlari ajratib yoziladi: on bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming yetti yuz sakson beshinchi kabi. 63. Yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jо‘nalish kelishigida bо‘lgan birikmalar ajratib yoziladi. 64. Belgining ortiqlik darajasini bildiruvchi kо‘pdan kо‘p, tekindan tekin, yangidan yangi, ochiqdan ochiq, qizigandan qizidi kabilar ajratib yoziladi. 65. Izofali birikmalar ajratib yoziladi. Bunda izofa undosh bilan tugagan sо‘zlarga i shaklida, unli bilan tigagan sо‘zlarga yi shaklida qо‘shiladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol kabi. Lekin izofa yozilmaydigan sо‘zlar, shuningdek, qismlaridan biri yoki har ikkisi о‘zbek tilida mustaqil ishlatilmaydigan sо‘zlar qо‘shib yoziladi: gulbeor (guli beor), dardisar kabi. Bosh harflar imlosi 66. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar, О‘rinova Muhabbat Majidovna, Azamat Shuhrat о‘g‘li, Hamza Hakimzoda, Muhammadsharif Sо‘fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy, Furqat; Yelpig‘ichxon, Salomjon Alikov kabi. 67. Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyо‘l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi (qishloqlar), Bodomzor, Chig‘atoy (mahallalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog‘, Pomir (tog‘lar), Oqtepa, Uchtepa (tepalar), Zarafshon, Sirdaryo (daryolar), Yoyilma (kanal); Turkiya, Hindiston (mamlakatlar) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi. 68. Yulduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jismlarining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relyef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bо‘lib kelgandagina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer atrofida aylanadi. 69. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san’at asarlariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshootlariga qо‘yilgan nomlar bosh harf bilan boshlanadi: “Tong” (mehmonxona), “Saodat” (firma), „Navrо‘z” (xayriya jamg‘armasi), “Kamalak” (matbaa birlashmasi), „G‘uncha” (bog‘cha), “Botanika” (sanatoriy), “Paxtakor” (stadion), “Qutlug‘ qon” (roman), “Dilorom” (opera), “Tanovar” (kuy), “Ozodlik” (haykal), “Jasorat” (yodgorlik), “Sino” (sovutgich) kabi. 70. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi sо‘z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navrо‘z bayrami kabi. 71. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi har bir sо‘z bosh harf bilan boshlanadi: О‘zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, О‘zbekison Respublikasi Prezidenti, О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi, О‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi. Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi sо‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning о‘rinbosari; Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi, О‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi. Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi sо‘z bosh harf bilan boshlanadi: Sog‘liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qо‘mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunosl instituti kabi. 72. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir sо‘z bosh harf bilan boshlanadi: “О‘zbekiston Qahramoni” (unvon), “Oltin Yulduz” (medal). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi sо‘zgina bosh harf bilan kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi. 68. Yulduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jismlarining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relyef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bо‘lib kelgandagina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer atrofida aylanadi. 69. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san’at asarlariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshootlariga qо‘yilgan nomlar bosh harf bilan boshlanadi: “Tong” (mehmonxona), “Saodat” (firma), „Navrо‘z” (xayriya jamg‘armasi), “Kamalak” (matbaa birlashmasi), „G‘uncha” (bog‘cha), “Botanika” (sanatoriy), “Paxtakor” (stadion), “Qutlug‘ qon” (roman), “Dilorom” (opera), “Tanovar” (kuy), “Ozodlik” (haykal), “Jasorat” (yodgorlik), “Sino” (sovutgich) kabi. 70. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi sо‘z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navrо‘z bayrami kabi. 71. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi har bir sо‘z bosh harf bilan boshlanadi: О‘zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, О‘zbekison Respublikasi Prezidenti, О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi, О‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi. Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi sо‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: Bosh vazirning о‘rinbosari; Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi, О‘zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi. Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi sо‘z bosh harf bilan boshlanadi: Sog‘liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qо‘mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunosl instituti kabi. 72. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir sо‘z bosh harf bilan boshlanadi: “О‘zbekiston Qahramoni” (unvon), “Oltin Yulduz” (medal). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi sо‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: “Sog‘lom avlod uchun” (orden), “О‘zbekistonda xizmat kо‘rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon), “Matbaa a’lochisi” (nishon) kabi. 73. Gapning birinchi sо‘zi bosh harf bilan boshlanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim. Eslatma: 1) kо‘chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi sо‘zi (agar u atoqli ot bо‘lmasa) kichik harf bilan yoziladi: “Bu men”, – qо‘rqibgina javob berdi kо‘laga (O.Yoqubov); 2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qismlar oldidan chiziq qо‘yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Ma’muriy huquqbuzarlik tо‘g‘risidagi ishni kо‘rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagi masalalarni: – mazkur ishni kо‘rib chiqish uning huquq doirasiga kirish-kirmasligini; – ma’muriy huquqbuzarlik tо‘g‘risidagi protokol va ishga oid boshqa materiallar tо‘g‘ri tuzilgan-tuzilmaganligini ... hal qiladi; 3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qо‘yib sanalsa, bunday qismlar ham kichik harf bilan yoziladi: Hozirgi о‘zbek adabiy tilining lug‘at boyligi asosan besh manba negizida tarkib topgan: 1) umumturkiy sо‘zlar; 2) о‘zbekcha sо‘zlar; 3) tojik tilidan kirgan sо‘zlar; 4) arab tilidan kirgan sо‘zlar; 5) rus tilidan kirgan sо‘zlar (“О‘zbek tili” darsligidan). 74. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bо‘lmagan ba'zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qо‘shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bо‘g‘inga teng qism bо‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent davlat texnika universiteti) kabi. Kо‘chirish qoidalari boshlanadi: “Sog‘lom avlod uchun” (orden), “О‘zbekistonda xizmat kо‘rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon), “Matbaa a’lochisi” (nishon) kabi. 73. Gapning birinchi sо‘zi bosh harf bilan boshlanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim. Eslatma: 1) kо‘chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi sо‘zi (agar u atoqli ot bо‘lmasa) kichik harf bilan yoziladi: “Bu men”, – qо‘rqibgina javob berdi kо‘laga (O.Yoqubov); 2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qismlar oldidan chiziq qо‘yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Ma’muriy huquqbuzarlik tо‘g‘risidagi ishni kо‘rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagi masalalarni: – mazkur ishni kо‘rib chiqish uning huquq doirasiga kirish-kirmasligini; – ma’muriy huquqbuzarlik tо‘g‘risidagi protokol va ishga oid boshqa materiallar tо‘g‘ri tuzilgan-tuzilmaganligini ... hal qiladi; 3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qо‘yib sanalsa, bunday qismlar ham kichik harf bilan yoziladi: Hozirgi о‘zbek adabiy tilining lug‘at boyligi asosan besh manba negizida tarkib topgan: 1) umumturkiy sо‘zlar; 2) о‘zbekcha sо‘zlar; 3) tojik tilidan kirgan sо‘zlar; 4) arab tilidan kirgan sо‘zlar; 5) rus tilidan kirgan sо‘zlar (“О‘zbek tili” darsligidan). 74. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bо‘lmagan ba'zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qо‘shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bо‘g‘inga teng qism bо‘lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent davlat texnika universiteti) kabi. Kо‘chirish qoidalari 75. Kо‘p bо‘g‘inli sо‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismi keyingi satrga bо‘g‘inlab kо‘chiriladi: tо‘q-son, si-fatli, sifat-li, pax-ta-kor, paxta-kor kabi. Tutuq belgisi oldingi bо‘g‘inda qoldiriladi: va’-da, ma’-rifat, mash’al, in’-om kabi. 76. Sо‘zning bosh yoki oxirgi bо‘g‘ini bir harfdan iborat bо‘lsa, ular quyidagicha kо‘chiriladi: 1) sо‘z boshidagi bir harfdan iborat bо‘g‘in yolg‘iz о‘zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi; 2) sо‘z oxiridagi bir harfdan iborat bо‘g‘in yolg‘iz о‘zi keyingi satrga kо‘chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi. 77. О‘zlashma sо‘zlarning bо‘g‘inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha kо‘chiriladi: 1) ikki undosh yonma-yon kelsa, ular keyingi satrga birgalikda kо‘chiriladi: dia- gramma, mono-grafiya kabi. 2) uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga kо‘chiriladi: silin-drik kabi. 78. Bir tovushni kо‘rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) birgalikda kо‘chiriladi: pe-shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiq-chi, si-ngil, de-ngiz kabi. 79. Bosh harflardan yoki bо‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, kо‘p xonali raqamlar satrdan satrga bо‘lib kо‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi. 80. Harfdan iborat shartli belgi о‘zi tegishli raqamdan ajratib kо‘chirilmaydi: 5 - “A” sinf, V “B” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 81. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga kо‘chirilmaydi: “Navrо‘z-92” (festival), “О‘qituvchi-91” (kо‘rik tanlov), “Andijon- 9”, “Termiz-16” (g‘о‘za navlari), “Boing-767” (samolyot), „Foton-774” (televizor) kabi. 82. A.J.Jabborov, A. D. Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib kо‘chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi sо‘zdan ajratib kо‘chirilmaydi. Eski (1956-y.) va yangi (1995-y.) imlo qoidalari 75. Kо‘p bо‘g‘inli sо‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismi keyingi satrga bо‘g‘inlab kо‘chiriladi: tо‘q-son, si-fatli, sifat-li, pax-ta-kor, paxta-kor kabi. Tutuq belgisi oldingi bо‘g‘inda qoldiriladi: va’-da, ma’-rifat, mash’al, in’-om kabi. 76. Sо‘zning bosh yoki oxirgi bо‘g‘ini bir harfdan iborat bо‘lsa, ular quyidagicha kо‘chiriladi: 1) sо‘z boshidagi bir harfdan iborat bо‘g‘in yolg‘iz о‘zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi; 2) sо‘z oxiridagi bir harfdan iborat bо‘g‘in yolg‘iz о‘zi keyingi satrga kо‘chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi. 77. О‘zlashma sо‘zlarning bо‘g‘inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha kо‘chiriladi: 1) ikki undosh yonma-yon kelsa, ular keyingi satrga birgalikda kо‘chiriladi: dia- gramma, mono-grafiya kabi. 2) uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga kо‘chiriladi: silin-drik kabi. 78. Bir tovushni kо‘rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) birgalikda kо‘chiriladi: pe-shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiq-chi, si-ngil, de-ngiz kabi. 79. Bosh harflardan yoki bо‘g‘inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, kо‘p xonali raqamlar satrdan satrga bо‘lib kо‘chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi. 80. Harfdan iborat shartli belgi о‘zi tegishli raqamdan ajratib kо‘chirilmaydi: 5 - “A” sinf, V “B” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 81. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga kо‘chirilmaydi: “Navrо‘z-92” (festival), “О‘qituvchi-91” (kо‘rik tanlov), “Andijon- 9”, “Termiz-16” (g‘о‘za navlari), “Boing-767” (samolyot), „Foton-774” (televizor) kabi. 82. A.J.Jabborov, A. D. Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib kо‘chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi sо‘zdan ajratib kо‘chirilmaydi. Eski (1956-y.) va yangi (1995-y.) imlo qoidalari o‘rtasidagi ayrim farqlar haqida Yangi alifboga o‘tilgandan kеyin 1995-yil 24-avgustda “O‘zbеk alifbosining yangi imlo qoidalari” qabul qilindi. Oldingi imlo qoidalari bilan hozirgi imlo qoidalari o‘rtasida quyidagi ayrim o‘zgarishlar mavjud: 1) juft so‘zlar orasida bog‘lovchi bo‘lib kеlgan yuklamalar o‘zi bog‘langan so‘zdan chiziqcha bilan ajratiladi: dost-u dushman, kecha-yu kunduz; 2) yil, oyni ko‘rsatuvchi raqamlardan kеyin ham chiziqcha qo‘yiladi: 1995-yil 24- avgust, 1993-yil 2-sentabr; 3) kirilchadagi ts harfi so‘z boshida va oxirida s harfi bilan bеriladi: цирк – sirk, аbзац – abzas. So‘z o‘rtasida unlidan kеyin ts harfiy birikmasi, undoshdan kеyin esa s harfi bilan bеriladi: лицей – litsey, акция – aksiya. 4) -ga qo‘shimchasi g‘ tovushi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda morfologik yozuv bo‘yicha asliga muvofiq yoziladi: bog‘+ga= bog‘ga, tog‘+ga= tog‘ga. 5) oldin shakliy yozuv qoidasiga muvofiq yozib kеlingan juda ko‘p chеt tili so‘zlari endilikda fonеtik yozuv bo‘yicha yoziladigan bo‘ldi: sentabr (сентяbрь), oktabr (октяbрь), budjet (bюджет), rejissor (режиссёр), likor (ликёр). 6) ayrim so‘zlar esa oldin fonеtik yozuv bo‘yicha yozilgan bo‘lsa, yangi alifboda morfologik yozuvga ko‘ra yoziladigan bo‘ldi: ertalabki emas ertalabgi. Orfoepiya Orfoepiya2 adabiy til talaffuz me’yorlarini o‘rganuvchi tilshunoslikning sohasidir. Orfoepiya milliy til uchun yagona talaffuz me’yorlarini belgilaydi. Ma’lumki, o‘zbek milliy tili dialektik tarkibi jihatdan rang-barang bo‘lib, u uch katta lahja(dialekt)ni o‘z ichiga oladi: 1. Qipchoq lahjasi. 2. O‘g‘uz lahjasi. 3. Qarluq – chigil – uyg‘ur lahjasi. Bu lahjalar ba’zi leksik, fonetik va morfologik belgilari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, qipchoq lahjasida so‘z boshida adabiy tildagi y undoshi o‘rnida j undoshi 2 Orfoepiya - grekcha orphos – “to‘g‘ri” epos – “nutq” degani. o‘rtasidagi ayrim farqlar haqida Yangi alifboga o‘tilgandan kеyin 1995-yil 24-avgustda “O‘zbеk alifbosining yangi imlo qoidalari” qabul qilindi. Oldingi imlo qoidalari bilan hozirgi imlo qoidalari o‘rtasida quyidagi ayrim o‘zgarishlar mavjud: 1) juft so‘zlar orasida bog‘lovchi bo‘lib kеlgan yuklamalar o‘zi bog‘langan so‘zdan chiziqcha bilan ajratiladi: dost-u dushman, kecha-yu kunduz; 2) yil, oyni ko‘rsatuvchi raqamlardan kеyin ham chiziqcha qo‘yiladi: 1995-yil 24- avgust, 1993-yil 2-sentabr; 3) kirilchadagi ts harfi so‘z boshida va oxirida s harfi bilan bеriladi: цирк – sirk, аbзац – abzas. So‘z o‘rtasida unlidan kеyin ts harfiy birikmasi, undoshdan kеyin esa s harfi bilan bеriladi: лицей – litsey, акция – aksiya. 4) -ga qo‘shimchasi g‘ tovushi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda morfologik yozuv bo‘yicha asliga muvofiq yoziladi: bog‘+ga= bog‘ga, tog‘+ga= tog‘ga. 5) oldin shakliy yozuv qoidasiga muvofiq yozib kеlingan juda ko‘p chеt tili so‘zlari endilikda fonеtik yozuv bo‘yicha yoziladigan bo‘ldi: sentabr (сентяbрь), oktabr (октяbрь), budjet (bюджет), rejissor (режиссёр), likor (ликёр). 6) ayrim so‘zlar esa oldin fonеtik yozuv bo‘yicha yozilgan bo‘lsa, yangi alifboda morfologik yozuvga ko‘ra yoziladigan bo‘ldi: ertalabki emas ertalabgi. Orfoepiya Orfoepiya2 adabiy til talaffuz me’yorlarini o‘rganuvchi tilshunoslikning sohasidir. Orfoepiya milliy til uchun yagona talaffuz me’yorlarini belgilaydi. Ma’lumki, o‘zbek milliy tili dialektik tarkibi jihatdan rang-barang bo‘lib, u uch katta lahja(dialekt)ni o‘z ichiga oladi: 1. Qipchoq lahjasi. 2. O‘g‘uz lahjasi. 3. Qarluq – chigil – uyg‘ur lahjasi. Bu lahjalar ba’zi leksik, fonetik va morfologik belgilari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, qipchoq lahjasida so‘z boshida adabiy tildagi y undoshi o‘rnida j undoshi 2 Orfoepiya - grekcha orphos – “to‘g‘ri” epos – “nutq” degani. (yo‘q→jo‘q, yigirma→jigirma) talaffuz qilinadi: ch undoshi o‘rnida sh undoshi (kech→kesh, kechir→keshir) aytiladi. O‘g‘uz lahjasida so‘z boshida kelgan t, k jarangsiz undoshlari d, g jarangli undoshlari tarzida aytiladi: tog‘→ dog‘, keldi→galdi. Qarluq – chigil – uyg‘ur lahjasida esa so‘z ohiridagi q undoshi g‘ tarzida talaffuz qilinadi yoki umuman talaffuz qilanmaydi, k undoshi y tarzida aytiladi: qishloq→qishlog‘, (yoki qishlo:), iliq→ilig‘ (yoki ilu:), qatiq→qatig‘ (yoki qatu:), kesak→kesay, kepak→kepay, telpak→telpay. Lekin, so‘zlar tarkibidagi tovushlar har xil lahjalarda turlicha talaffuz qilinsa ham, adabiy til an’analariga mos keladiganlari tanlab olinadi. Adabiy talaffuz me’yorlari tilning tovushlar tizimi (sistemasi) asosida yaratiladi, bu esa talaffuz me’yorlarini belgilashda tilning tovush tarkibi, ularning nutqdagi turli kombinator va pozitsion o‘zgarishlarini hisobga olishini taqozo etadi. Masalan, so‘z oxirida kelgan b undoshining jarangsiz p tarzida aytilishi: kitop, maktap, kelip (yozilishi: kitob, maktab, kelib), q undoshining so‘z o‘rtasida s yoki sh undoshidan oldin kelib, x tarzida talaffuz qilinishi: oxsil, oxshom, taxsim (yozilishi: oqsil, oqshom, taqsim), ba’zan so‘z oxirida kelgan d, t undoshlarining talaffuzda tushib qolishi: xursan, monan, farzan, do‘s, sus, g‘ish (yozilishi: xursand, monand, farzand, do‘st, sust, g‘isht) adabiy talaffuz me’yorlariga mos. Ko‘rinadiki, so‘zning talaffuzdagi shakli yozuvdagi shakliga hamma vaqt to‘g‘ri kelavermaydi. Orfoepiya unlilar talaffuzi, ayrim undoshlar talaffuzi, o‘zlashma so‘zlar talaffuzi, ayrim grammatik shakllar talaffuzi qoidalarini o‘z ichiga oladi. 1. Unlilar orfoepiyasi i unlisi: 1) bir , bitta , kir, tiq kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda, kishi, bilan, bilak, tila , firibgar kabi ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa aytiladi; 2) chuqur til orqa undoshlari q, g‘, x dan keyin kelganda , qisqa til orqa unlisi kabi talaffuz qilinadi: qish, qirg‘iz, qirmizi, og‘iz, g‘irrom, xira, axir kabi; (yo‘q→jo‘q, yigirma→jigirma) talaffuz qilinadi: ch undoshi o‘rnida sh undoshi (kech→kesh, kechir→keshir) aytiladi. O‘g‘uz lahjasida so‘z boshida kelgan t, k jarangsiz undoshlari d, g jarangli undoshlari tarzida aytiladi: tog‘→ dog‘, keldi→galdi. Qarluq – chigil – uyg‘ur lahjasida esa so‘z ohiridagi q undoshi g‘ tarzida talaffuz qilinadi yoki umuman talaffuz qilanmaydi, k undoshi y tarzida aytiladi: qishloq→qishlog‘, (yoki qishlo:), iliq→ilig‘ (yoki ilu:), qatiq→qatig‘ (yoki qatu:), kesak→kesay, kepak→kepay, telpak→telpay. Lekin, so‘zlar tarkibidagi tovushlar har xil lahjalarda turlicha talaffuz qilinsa ham, adabiy til an’analariga mos keladiganlari tanlab olinadi. Adabiy talaffuz me’yorlari tilning tovushlar tizimi (sistemasi) asosida yaratiladi, bu esa talaffuz me’yorlarini belgilashda tilning tovush tarkibi, ularning nutqdagi turli kombinator va pozitsion o‘zgarishlarini hisobga olishini taqozo etadi. Masalan, so‘z oxirida kelgan b undoshining jarangsiz p tarzida aytilishi: kitop, maktap, kelip (yozilishi: kitob, maktab, kelib), q undoshining so‘z o‘rtasida s yoki sh undoshidan oldin kelib, x tarzida talaffuz qilinishi: oxsil, oxshom, taxsim (yozilishi: oqsil, oqshom, taqsim), ba’zan so‘z oxirida kelgan d, t undoshlarining talaffuzda tushib qolishi: xursan, monan, farzan, do‘s, sus, g‘ish (yozilishi: xursand, monand, farzand, do‘st, sust, g‘isht) adabiy talaffuz me’yorlariga mos. Ko‘rinadiki, so‘zning talaffuzdagi shakli yozuvdagi shakliga hamma vaqt to‘g‘ri kelavermaydi. Orfoepiya unlilar talaffuzi, ayrim undoshlar talaffuzi, o‘zlashma so‘zlar talaffuzi, ayrim grammatik shakllar talaffuzi qoidalarini o‘z ichiga oladi. 1. Unlilar orfoepiyasi i unlisi: 1) bir , bitta , kir, tiq kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda, kishi, bilan, bilak, tila , firibgar kabi ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa aytiladi; 2) chuqur til orqa undoshlari q, g‘, x dan keyin kelganda , qisqa til orqa unlisi kabi talaffuz qilinadi: qish, qirg‘iz, qirmizi, og‘iz, g‘irrom, xira, axir kabi; 3) bino, ahil , do‘stlik, birja kabi so‘zlarda, shuningdek, y undoshdan oldin kelganda, cho‘ziq talaffuz qilinadi: ziyrak, tiyrak, biyron, tiyin kabi. U unlisi: 1) kun, tun, buvi, buloq kabi so‘zlarda qisqa aytiladi; 2) maxsus, mag‘rur, masrur, urg‘u, yozuv kabi so‘zlarda, shuningdek,y undoshlaridan oldin kelganda , cho‘ziq talaffuz qilinadi: tuyg‘u, buyruq, uyg‘ur kabi; 3) tugun, tutun, tuzum, tushuncha, ustun kabi so‘zlarning ikkinchi bo‘g‘inida qisqa i tarzida aytiladi. O‘ unlisi: 1) bo‘r, zo‘r, o‘t, do‘st, to‘rva, sho‘rva, ko‘lanka kabi bir bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa talaffuz qilinadi 2) zo‘rg‘a, lo‘nda kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlarda, shuningdek, takroriy so‘zlarning birinchi qismida cho‘ziq aytiladi: zo‘r-bazo‘r, mo‘l-mo‘l, ko‘p-ko‘p kabi. E unlisi: 1) ertalab, erta, erka, ertak kabi so`zlarda kengroq talaffuz qilinadi; 2) gerdaymoq, keksa, men, sen, kema kabi so`zlarda bir oz torroq talaffuz qilinadi; 3) attestatsiya, delegatsiya, injener, metro,metafora, metonimiya kabi ruscha- baynalminal so`zlarning urg`usiz bo`g`inida i tarzida aytiladi. O unlisi: 1) ong, tong, son, ot, ol kabi bir bo`g`inli so`zlarda, ona, ota, xola, tog`a, bola kabi ikki bo`g`inli so`zlarning birinchi bo`g`inida, bahor, qaror, daho, baho, davo kabi ikki bo`g`inli so`zlarning ikkinchi bo`g`inida, obod, ozod, ozor, omon, olomon, oshqozon kabi ikki bo`g`inli va ko`p bo`g`inli so`zlarning hamma bo`g`inlarida keladi; 2) hamma bo`g`inida o keladigan tolqon, to`polon, poymol so`zlarining birinchi yoki ikkinchi bo`g`ini tarkibidagi o unlisi a tarzida aytiladi; 3) ocherk, kosmos, tonna kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`uli bo`g`inida o` tarzida aytiladi; 4) kometa, komediya, botanika, geologiya kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`usiz bo`g`inida a tarzida talaffuz qilinadi; 3) bino, ahil , do‘stlik, birja kabi so‘zlarda, shuningdek, y undoshdan oldin kelganda, cho‘ziq talaffuz qilinadi: ziyrak, tiyrak, biyron, tiyin kabi. U unlisi: 1) kun, tun, buvi, buloq kabi so‘zlarda qisqa aytiladi; 2) maxsus, mag‘rur, masrur, urg‘u, yozuv kabi so‘zlarda, shuningdek,y undoshlaridan oldin kelganda , cho‘ziq talaffuz qilinadi: tuyg‘u, buyruq, uyg‘ur kabi; 3) tugun, tutun, tuzum, tushuncha, ustun kabi so‘zlarning ikkinchi bo‘g‘inida qisqa i tarzida aytiladi. O‘ unlisi: 1) bo‘r, zo‘r, o‘t, do‘st, to‘rva, sho‘rva, ko‘lanka kabi bir bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa talaffuz qilinadi 2) zo‘rg‘a, lo‘nda kabi ikki bo‘g‘inli so‘zlarda, shuningdek, takroriy so‘zlarning birinchi qismida cho‘ziq aytiladi: zo‘r-bazo‘r, mo‘l-mo‘l, ko‘p-ko‘p kabi. E unlisi: 1) ertalab, erta, erka, ertak kabi so`zlarda kengroq talaffuz qilinadi; 2) gerdaymoq, keksa, men, sen, kema kabi so`zlarda bir oz torroq talaffuz qilinadi; 3) attestatsiya, delegatsiya, injener, metro,metafora, metonimiya kabi ruscha- baynalminal so`zlarning urg`usiz bo`g`inida i tarzida aytiladi. O unlisi: 1) ong, tong, son, ot, ol kabi bir bo`g`inli so`zlarda, ona, ota, xola, tog`a, bola kabi ikki bo`g`inli so`zlarning birinchi bo`g`inida, bahor, qaror, daho, baho, davo kabi ikki bo`g`inli so`zlarning ikkinchi bo`g`inida, obod, ozod, ozor, omon, olomon, oshqozon kabi ikki bo`g`inli va ko`p bo`g`inli so`zlarning hamma bo`g`inlarida keladi; 2) hamma bo`g`inida o keladigan tolqon, to`polon, poymol so`zlarining birinchi yoki ikkinchi bo`g`ini tarkibidagi o unlisi a tarzida aytiladi; 3) ocherk, kosmos, tonna kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`uli bo`g`inida o` tarzida aytiladi; 4) kometa, komediya, botanika, geologiya kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`usiz bo`g`inida a tarzida talaffuz qilinadi; 5) direktor, traktor, auditor kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`usiz bo`g`inida qisqa i tarzida aytiladi. A unlisi: 1) kam, sal, chang kabi bir bo`g`inli so`zlarda, dada, aka, katta, kaltak kabi ikki bo`g`inli so`zlarda, arava, pakana, mastava kabi ko`p bo`g`inli so`zlarda yumshoq aytiladi; 2) chuqur til orqa undoshlari q, g`, x undoshlaridan keyin kelib, til orqa unlisi tarzida talaffuz qilinadi: qarg`a, qalam, g`arb, g`laba, xalta, xabar; 3) a’lo, ma’no, da’vo, ta’sir, ma’rifat kabi arab tilidan o`zlashgan so`zlarning birinchi bo`g`inida cho`ziq talaffuz qilinadi; 4) mudofaa, mutolaa, murojaat kabi arab tilidan o`zlashgan so`zlardan bir unli bilan talaffuz qilinadi. 2. Ayrim undoshlar orfoepiyasi 1. So`z oxirida kelgan jarangli b, v, g, d, j, j, z undosh tovushlar jarangsiz p, f, k, t, ch, sh, s tarzida talaffuz qilinadi: maktab→[maktap], Salimov →[salimɔf], pedagog→[pidagok], zavod→[zavot], avj→[avch], garaj[garish], faraz→ [faras]. 2. ba’zan so`z o`rtasida jarangsiz undoshlardan oldin kelgan v, z jarangli undoshlar ham jarangsiaz f, s tarzida aytiladi: avtobus →[aftobus], mazkur→ [maskur]. 3. Ayrim undoshlardan (g, s, t, sh) oldin qo`llangan chuqur til orqa portlovchi q undoshi sirg`aluvchi x tarzida talaffuz qilinadi: naqd → [naxt], maqsad→ [maxsat], vaqt→ [vaxt], qaqsha→ [qaxsha]. 4. kombinator o`zgarishga uchragan ayrim so`zlar talaffuz me’yorlariga mos deb qaraladi: manba→[mamba], tanbur→ [tambur], karnay→[kannay], bebosh→[bevosh], buncha→[muncha]. 3. Ayrim affikslar orfoepiyasi 5) direktor, traktor, auditor kabi ruscha-baynalminal so`zlarning urg`usiz bo`g`inida qisqa i tarzida aytiladi. A unlisi: 1) kam, sal, chang kabi bir bo`g`inli so`zlarda, dada, aka, katta, kaltak kabi ikki bo`g`inli so`zlarda, arava, pakana, mastava kabi ko`p bo`g`inli so`zlarda yumshoq aytiladi; 2) chuqur til orqa undoshlari q, g`, x undoshlaridan keyin kelib, til orqa unlisi tarzida talaffuz qilinadi: qarg`a, qalam, g`arb, g`laba, xalta, xabar; 3) a’lo, ma’no, da’vo, ta’sir, ma’rifat kabi arab tilidan o`zlashgan so`zlarning birinchi bo`g`inida cho`ziq talaffuz qilinadi; 4) mudofaa, mutolaa, murojaat kabi arab tilidan o`zlashgan so`zlardan bir unli bilan talaffuz qilinadi. 2. Ayrim undoshlar orfoepiyasi 1. So`z oxirida kelgan jarangli b, v, g, d, j, j, z undosh tovushlar jarangsiz p, f, k, t, ch, sh, s tarzida talaffuz qilinadi: maktab→[maktap], Salimov →[salimɔf], pedagog→[pidagok], zavod→[zavot], avj→[avch], garaj[garish], faraz→ [faras]. 2. ba’zan so`z o`rtasida jarangsiz undoshlardan oldin kelgan v, z jarangli undoshlar ham jarangsiaz f, s tarzida aytiladi: avtobus →[aftobus], mazkur→ [maskur]. 3. Ayrim undoshlardan (g, s, t, sh) oldin qo`llangan chuqur til orqa portlovchi q undoshi sirg`aluvchi x tarzida talaffuz qilinadi: naqd → [naxt], maqsad→ [maxsat], vaqt→ [vaxt], qaqsha→ [qaxsha]. 4. kombinator o`zgarishga uchragan ayrim so`zlar talaffuz me’yorlariga mos deb qaraladi: manba→[mamba], tanbur→ [tambur], karnay→[kannay], bebosh→[bevosh], buncha→[muncha]. 3. Ayrim affikslar orfoepiyasi 1. Hozirgi o’zbek tilida qaratqich va tushum kelishigi affikslari (-ning va -ni ) bir xil -ni tarzida aytiladi. Qiyoslang : maktabni (hovlisi ), maktabni (esladi), kitobni (muqovasi), kitobni (o’qidi). 2. Men, sen olmoshlariga qaratqich kelishigi affiksi (-ning ), tushum kelishigi affiksi (-ni) hamda qarashlilik affiksi (-niki) qo’shilganda , n undoshi bitta talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Masalan: men+ning = meni, sen+ ni = seni, men+ niki = meniki. 3. Oxiri b, p, d, t, s, f, x, ch, sh, h undoshlari bilan tugagan so’zlarga qo’shilgan jo’nalish kelishigi affiksi –ka tarzida aytiladi: kitobka (kitobga), kanopka (kanopga), avlotka (avlodga), tutka (tutga ), giloska (gilosga), insofka (insofga ), mixka (mixga), sochka (sochga), idishka (idishga). 4. Oxiri k yoki g bilan tugagan so’zlarga g undoshi bilan boshlanadigan –ga , -gan, - gach, -guncha, -gin affikslar qo’shilganda, affikslardagi g undoshi k tarzida aytiladi : etak-etakka , barg - barkka , ek - ekkan , tug – tukkan kabi. 5. Oxiri q yoki g’ bilan tugagan so’zlarga g undoshi bilan boshlanadigan -ga, -gan, gach,- gunsha, -gin kabi affikslar qo’shilganda, affikslardagi g’ undoshi q tarzida talaffuz qilinadi: qishloq –qishloqqa, tog’ - toqqa, chiq – chiqqan , sog’ – soqqach kabi. 6. Oxiri b, p, d, t, s, f, x, ch, sh, h undoshlari bilan tugagan so’zlarga qo’shilgan o’rin payt va chiqish kelishigi affikslari -ta , -tan tarzida aytiladi: kitopta (kitobga), kanoptan (kanopdan), zavottan (zavotdan), muhlatta (muhlatda), gilostan (gilosdan), takliftan (taklifdan), cho`michta (chomichda). 7. Dorboz, ishqiboz, kaptarboz, bog’bon, darvozabon, tarozibon so’zlari tarkibidagi –bos, - bon shaklida talaffuz qilindi: dorvos, ishqivos, kaptarvos, bog’von, darvozabon , tarozibon kabi. Transkripsiya(fonetik yozuv) Og‘zaki nutqda fonemalarning turlicha o‘zgarishlarini, har xil variantlarda talaffuz etilishini aniq aks ettiradigan yozuv fonetik yozuv yoki transkripsiya (ingl. 1. Hozirgi o’zbek tilida qaratqich va tushum kelishigi affikslari (-ning va -ni ) bir xil -ni tarzida aytiladi. Qiyoslang : maktabni (hovlisi ), maktabni (esladi), kitobni (muqovasi), kitobni (o’qidi). 2. Men, sen olmoshlariga qaratqich kelishigi affiksi (-ning ), tushum kelishigi affiksi (-ni) hamda qarashlilik affiksi (-niki) qo’shilganda , n undoshi bitta talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Masalan: men+ning = meni, sen+ ni = seni, men+ niki = meniki. 3. Oxiri b, p, d, t, s, f, x, ch, sh, h undoshlari bilan tugagan so’zlarga qo’shilgan jo’nalish kelishigi affiksi –ka tarzida aytiladi: kitobka (kitobga), kanopka (kanopga), avlotka (avlodga), tutka (tutga ), giloska (gilosga), insofka (insofga ), mixka (mixga), sochka (sochga), idishka (idishga). 4. Oxiri k yoki g bilan tugagan so’zlarga g undoshi bilan boshlanadigan –ga , -gan, - gach, -guncha, -gin affikslar qo’shilganda, affikslardagi g undoshi k tarzida aytiladi : etak-etakka , barg - barkka , ek - ekkan , tug – tukkan kabi. 5. Oxiri q yoki g’ bilan tugagan so’zlarga g undoshi bilan boshlanadigan -ga, -gan, gach,- gunsha, -gin kabi affikslar qo’shilganda, affikslardagi g’ undoshi q tarzida talaffuz qilinadi: qishloq –qishloqqa, tog’ - toqqa, chiq – chiqqan , sog’ – soqqach kabi. 6. Oxiri b, p, d, t, s, f, x, ch, sh, h undoshlari bilan tugagan so’zlarga qo’shilgan o’rin payt va chiqish kelishigi affikslari -ta , -tan tarzida aytiladi: kitopta (kitobga), kanoptan (kanopdan), zavottan (zavotdan), muhlatta (muhlatda), gilostan (gilosdan), takliftan (taklifdan), cho`michta (chomichda). 7. Dorboz, ishqiboz, kaptarboz, bog’bon, darvozabon, tarozibon so’zlari tarkibidagi –bos, - bon shaklida talaffuz qilindi: dorvos, ishqivos, kaptarvos, bog’von, darvozabon , tarozibon kabi. Transkripsiya(fonetik yozuv) Og‘zaki nutqda fonemalarning turlicha o‘zgarishlarini, har xil variantlarda talaffuz etilishini aniq aks ettiradigan yozuv fonetik yozuv yoki transkripsiya (ingl. transcription – qayta yozish degani3) deyiladi. Bu yozuvda harflardan tashqari, maxsus belgilar ham ishlatiladi. Transkripsadagi ko‘pchilik belgilar alfavitdagi harflardan farq qilmaydi, ayrim o‘rinlarda ba’zi qo‘shimcha belgilar olinadi. Lekin transkripsiyada alfavitda bo‘lmagan ba’zi belgi – harflar ham qo‘llanadi. Transkripsiyaning asosiy qoidalari va unda ishlatiladigan belgi – harflar quyidagilardan iborat: 1. Transkripsiya qilinadigan tovush yoki nutq parchasi kvadrat qavslarga olinadi: kitob –[kitɔp], telefon – [tilifon]. 2. Transkripsiyada nutqiy taktlar bir – biridan bitta vertikal chiziq bilan, jumlalar esa ikkita vertikal chiziq [ // ] bilan ajratiladi. Katta harflar ishlatilmaydi. 3. Ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u belgisi qo‘yiladi, bir bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u qo‘yilmaydi: [paxtá], [paxtakór], [gap]. 4. [ɔ] belgisi o unlisini ifodalaydi: [qɔ p], [ɔ zɔ t], [ɔ bɔ t]. 5. [o] harf belgisi o‘unlisini ifodalaydi: [ozarɔ], [kon], [sozlar]. 6. [ь] belgisi bilan, chigit, kishi kabi ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi hamda tik, bir, chit kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa til oldi unlisini ifodalaydi: bьlan, chьgit, kьshi, tьk, bьr, chьt. 7. [ъ] belgisi qish, g‘isht, xirmon kabi qъsh, g‘ъsht, xъrmon. 8. b, g, d, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, x, q, g‘, h harflari o‘z vazifasida ishlatiladi. 9. [v] belgisi vaza, vazir, zavod kabi so‘zlarda lab-tish undoshini ifodalaydi: vaza, vazi:r, zavot. 10. [w] belgisi vodiy, sovuq, saylov kabi so‘zlarda lab – lab v undoshini ifodalaydi: [wɔdi:],[ sɔwъq],[ saylɔw]. 11. [ f ] belgisi fazo, fabrika, fil kabi so‘zlarda lab – tish undoshini ifodalaydi: [fazɔ], [fabrika], [fil]. 12. [ f'] belgisi tufli, tuf, uf kabi so'zlarda lab-lab f undoshini ifodalaydi: [tuf’li],[tuf’], [uf’]. 13. [ ĵ ] belgisi juda, jazo, jilva kabi so‘zlarda jarangli qorishiq portlovchi undoshini ifodalaydi:[ ĵuda],[ ĵazo], [ĵilva] 3 Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр.801. transcription – qayta yozish degani3) deyiladi. Bu yozuvda harflardan tashqari, maxsus belgilar ham ishlatiladi. Transkripsadagi ko‘pchilik belgilar alfavitdagi harflardan farq qilmaydi, ayrim o‘rinlarda ba’zi qo‘shimcha belgilar olinadi. Lekin transkripsiyada alfavitda bo‘lmagan ba’zi belgi – harflar ham qo‘llanadi. Transkripsiyaning asosiy qoidalari va unda ishlatiladigan belgi – harflar quyidagilardan iborat: 1. Transkripsiya qilinadigan tovush yoki nutq parchasi kvadrat qavslarga olinadi: kitob –[kitɔp], telefon – [tilifon]. 2. Transkripsiyada nutqiy taktlar bir – biridan bitta vertikal chiziq bilan, jumlalar esa ikkita vertikal chiziq [ // ] bilan ajratiladi. Katta harflar ishlatilmaydi. 3. Ikki bo‘g‘inli va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u belgisi qo‘yiladi, bir bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u qo‘yilmaydi: [paxtá], [paxtakór], [gap]. 4. [ɔ] belgisi o unlisini ifodalaydi: [qɔ p], [ɔ zɔ t], [ɔ bɔ t]. 5. [o] harf belgisi o‘unlisini ifodalaydi: [ozarɔ], [kon], [sozlar]. 6. [ь] belgisi bilan, chigit, kishi kabi ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi hamda tik, bir, chit kabi bir bo‘g‘inli so‘zlarda qisqa til oldi unlisini ifodalaydi: bьlan, chьgit, kьshi, tьk, bьr, chьt. 7. [ъ] belgisi qish, g‘isht, xirmon kabi qъsh, g‘ъsht, xъrmon. 8. b, g, d, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, x, q, g‘, h harflari o‘z vazifasida ishlatiladi. 9. [v] belgisi vaza, vazir, zavod kabi so‘zlarda lab-tish undoshini ifodalaydi: vaza, vazi:r, zavot. 10. [w] belgisi vodiy, sovuq, saylov kabi so‘zlarda lab – lab v undoshini ifodalaydi: [wɔdi:],[ sɔwъq],[ saylɔw]. 11. [ f ] belgisi fazo, fabrika, fil kabi so‘zlarda lab – tish undoshini ifodalaydi: [fazɔ], [fabrika], [fil]. 12. [ f'] belgisi tufli, tuf, uf kabi so'zlarda lab-lab f undoshini ifodalaydi: [tuf’li],[tuf’], [uf’]. 13. [ ĵ ] belgisi juda, jazo, jilva kabi so‘zlarda jarangli qorishiq portlovchi undoshini ifodalaydi:[ ĵuda],[ ĵazo], [ĵilva] 3 Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр.801. 14. [ ņ] belgisi ng til orqa burun tovushini ifodalaydi: [oņ], [eņ],[ miņ]. 15. [ç] belgisi til oldi jarangsiz qorishiq portlovchi ch undoshini ifodalaydi: [çьdam], [çaros]. 16. [ş] belgisi til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi sh undoshni ifodalaydi: [şaşmaqɔm], [şaşka], [şarɔyit]. 17. Unli tovushning cho'ziqligi [:] belgisini unlinking o‘ng tomoniga qo‘yilishi bilan ko‘rsatiladi [ilmi:], [me:mor], [a:lo]. 18. Undosh tovushning yumshoq talaffuz qilinishi [‛] belgisini undoshning o‘ng tomoniga, teparoqqa qo‘yilishi bilan ko‘rsatiladi: [aprel‛], [iyun‛], [iyul‛]. 14. [ ņ] belgisi ng til orqa burun tovushini ifodalaydi: [oņ], [eņ],[ miņ]. 15. [ç] belgisi til oldi jarangsiz qorishiq portlovchi ch undoshini ifodalaydi: [çьdam], [çaros]. 16. [ş] belgisi til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi sh undoshni ifodalaydi: [şaşmaqɔm], [şaşka], [şarɔyit]. 17. Unli tovushning cho'ziqligi [:] belgisini unlinking o‘ng tomoniga qo‘yilishi bilan ko‘rsatiladi [ilmi:], [me:mor], [a:lo]. 18. Undosh tovushning yumshoq talaffuz qilinishi [‛] belgisini undoshning o‘ng tomoniga, teparoqqa qo‘yilishi bilan ko‘rsatiladi: [aprel‛], [iyun‛], [iyul‛].