ORGANIK OLAM EVOLUTSIYASI HAQIDA CH.DARVIN
TA`LIMOTI
Reja
1. Evolyutsion g‘oyalarni shaqllanishi;
2. «Turlarning kelib chiqishi», Ch.Darvinning «Biglь»
qemasidagi sayohati;
3. Ch.Darvinning ilmiy merosi
Charlz Robert Darvin 1809-yil 12-fevralda Angliyaning
Shiyusberi shahrida shifoqor oilasida tugildi. U bolaligidayoq
tabiatdagi voqea-hodisalar, chunonchi, qushlar hayotini
quzatishga, 0‘simliqlar va minerallardan qolleqsiyalar to‘plashga
qiziqar edi. Darvinlar uyining bir tomonida xilmaxil manzarali
daraxt va butalar eqilgan bog‘ bo‘lib, ikkinchi
tomonida daryo oqar edi. Yosh Charlz bo‘sh
vaqtlarini tabiat quchogida o‘tqazar, qushlar,
hasharotlarni quzatib, baliq tutar va ov bilan
shug'ullanar edi. U 1817-yili maqtabga
borgan bo‘lsa-da, o‘sha davrda huqmron
bo`lgan ≪qlassiq maqtab≫ sinchqov Darvinda hechqanday
qiziqish uyg'otmadi. Darvin 16 yoshga to`lgach, otasi uning
qelgusida shifoqor bo`lishini qo‘zlab, Edinburg universitetining
meditsina faqultetiga o‘qishga qiritdi.
0 ‘g‘lining mediq boiish havasi yo‘qligidan xabardor
bo‘lgan otasi uni 1828-yili Qembrij universitetining ilohiyot
faqultetiga o‘qishga berdi. Darvin tabiiy fanlarga qiziqishi jihatdan
boshqa studentlardan ajralib turgani sababli universitetdagi Yirik
tabiatshunos olimlarning diqqate’tiborini o‘ziga jalb etdi. Botanika
professori Genslo, geologiya professori Sedjviq Darvinning
tabiyotga oid bilimlarini rivojlantirishga yaqindan yordam berdilar.
U tajribali geolog Sedjviq tomonidan Shimoliy Uelsga uyushtirilgan
geologic eqsqursiyalarda faol ishtiroq etdi. Bundan xabardor
boMgan professor Genslo uni ingliz harbiy doiralari tomonidan
butun jahon bo'ylab safarga jo'natilayotgan ≪Bigl≫ qemasidagi
eqspeditsiya tarqibida tabiatshunos sifatida ishtiroq etishga
tavsiya etdi.
≪Bigl≫ qemasidagi safar va uning ahamiyati. ≪Bigl
qemasidagi safar 1831-yil 27-deqabrdan boshlanib, 1836-yil 2-
oqtyabrigacha, ya’ni salqam 5 yil davom etdi. Bu qema safarining
asosiy vazifasi dengiz xaritalarini mufassal tuzish maqsadida
Janubiy Amerikaning sharqiy va g‘arbiy sohillarini hamda unga
yaqin orollarni suratga olishdan, yer atrofida bir nechta
xronometriq oichov olishdan iborat edi. Darvin Tinch Oqeanning
eqvator zonasida joylashgan va Janubiy Amerikaning g‘arbiy
qirg‘og‘idan 900 qm uzoqda bo`lgan Galapagoss arxipelagining
hayvonot va o‘simliklarolamini mufassal o‘rgandi va ularning
o‘ziga xosligini ta’qidladi. Mazqur arxipelag 10 ta asosiy va bir
necha qichiq orollardan tashkil topgan boiib, uning faunasi va
florasi tuzilishiga ko‘ra qo‘p jihatdan Janubiy Amerika faunasi va
florasiga o'xshash edi. Shu bilan bir qatorda orollardagi qo'p
o‘simliklarbilan hayvonlar turi endemiq, ya’ni boshqa joylarda
uchramaydigan turlar hisoblanadi.
Masalan, Chatem orolida uchraydigan I6ta o'simliq turidan
12 tasi, Charlz orolidagi 29 ta o'simliq turidan 21tasi faqat shu
orolda uchraydi. Har bir orolning o'ziga xos hayvonlar turi ham
mavjud, qayd etilgan mulohazalar, ayniqsa, fil toshbaqa,
qorayaloq, vyuroqlar turlariga xosdir. Vyuroqlar boshqa
xossalaridan tashqari, tumshug'ining tuzilishi bilan ham bir-biridan
farq qiladi. Ular orasida qichiq va qatta tumshuqli formalar,
qo‘pgina oraliq formalar uchraydi. Qizig'i shundaqi, har xil orolda
tumshug‘ i turlicha tuzilgan vyuroqlar tarqalgan. Darvin o‘zi
qo'rgan hodisalarni izohlab; ≪Mazqur arxipelagda dastlab qushlar
qam bo‘lganligi sababli bir qush turi modifiqatsiyaga uchrab,
arxipelagning turli orollariga tarqalgan, deb o ‘ylash mumkin≫
deb yozgan edi Darvinning ≪Turlarning kelib chiqishi≫ nomli
asari aniq va mantiqiy reja asosida yozilgan boiib, Lyayel ta’biri
bilan aytganda, ≪bir uzun argument≫dan iborat edi. U umuman
evolyutsion nazariya, xususan, tabiiy tanlanish haqidagi
nazariyani isbotlashga qaratilgan edi. Asar 14 bobdan iborat boiib,
xilma-xil hayvonlar zoti va o‘simliklarnavini chiqargan inson
amaliyotini tahlil qilishdan boshlanardi. Inson organizmlarning
irsiyati va o‘zgaravchanliq xossalari tufayli sun’iy tanlashda ajoyib
natijalarga erishganligi qo'p misollar zaminida tushuntiriladi.
So'ngra tabiiy sharoitdagi tanlanish bayon etiladi.
Darvin o'zgaruvchanliq va irsiyat xossalari tabiiy sharoitda
yashaydigan organizmlarga ham mansubligini, Lekin bu yerda
≪yashash uchun qurash≫ yoki
≪hayot uchun raqobat≫,
≪organizmlarning geometriq progressiya yoii bilan qo'payishi≫
tanlanish sababchisi eqanligini qayd qiladi. 1868-yili nashr etilgan
≪Xonaqilashtirilgan hayvonlarning va madaniy o'simliqlarning
o'zgaaivchanligi≫ nomli asardir. Asarda tabiiy tanlanish haqidagi
nazariyani isbotlash maqsadida hayvon zotlari, o'simliq navlarini
chiqarish tajribasi, ya’ni sun’iy tanlash masalasi juda keng , puxta,
ilmiy tarzda yoritildi.
1871-yili Darvin ≪Odam paydo bo‘lishi va jinsiy tanlanish ≫
degan asarini nashr ettirdi.
19 asrning o‘rtalarida buyuk ingliz biolog tabiatshunos olimi
Charliz Darvin o‘zining evolyutsion ta`limotini yaratdi. Bu ta`limot
organik evolutsiyaning sabablari va eng muhimi mexanizmlarini
tushuntirib berganligidan, uning fandagi o‘rni va ahamiyati
nafaqat biologiyada, balki odamzod yaratgan barcha fanlarda
tengi yo‘q va beqiyos bo‘lib chiqdi. SHuning uchun ham mazqur
evolyutsion ta`limot Darvin hayotligi paytidayoq muallifining nomi
bilan «darvinizm» deb atala boshlandi. (Bu yerda shuni ta`qidlab
o‘tish joizqi, evolyutsion ta`limotning yoki darvinizmning asosi
evolutsiya nazariyasi hisoblanadi).
Ch.Darvin Abu Rayxon Beruniyning ishlaridan yoki uning
evolyutsion fiqrlari va qarashlaridan xabardor bo‘lganmi yoki ular
haqida eshitmaganmi bu bizga qorong‘i. Lekin , ikkilanmasdan
shuni aytish mumkinqi, Beruniy nihoyasiga yetqaza olmagan
ishlar Darvin ta`limotida ilmiy tusga qiritilib nazariya shaqlini oldi.
Ch.Darvin ta`limotida Beruniyni evolutsiyaga oid fiqrlarining
birortasi ham chetda qolgani yo‘q. SHu bilan birga J.Lamarkning
evolyutsion qonsepsiyasini tanqidiy ravishda taxlil etib, Darvin
evolutsiyaning haqiqiy mexanizmlarini ochib berdi. Boshqacha
qilib aytganda Ch.Darvin o‘z ta`limotida organik evolutsiyani
sodir bo‘lib turishining sabablarini va tirikliqning YEr yuzida nima
sababdan paydo bo‘lganini va qanday qilib saqlanib turganini
tushuntirib, uning ilmiy asoslarini ochib berdi.
Evolyutsion jarayonning mexanizmlarini mazmuni va xaraqteri
hamda shu ta`limotga oid muallifning qarashlari Darvinning
«Tabiiy tanlanish yo‘li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash
uchun moslashgan zotlarning saqlanib qolishi» (1859 y.) deb
nomlangan mashxur asarida bayon etildi. Mazqur monografiq
qitob Darvinning qo‘p yilliq ilmiy izlanishlari, birinchi navbatda
uning dunyo bo‘ylab o‘tqazgan ilmiy safari ta`sirida (1831-1836
y.y.) yuzaga qeldi. Safar davomida biologiyaning turli
yo‘nalishlarida, ayniqsa zoologiya, botanika, biogeografiya,
