“ORGANIZMLARNING TURLARI VA ULARNING VAZIFASI (FAOLIYATI)” Kirish.......................................................................................................... I BOB. Er yuzida organizmlarning tarqalashi va rivojlanishi 1.1. Geografik qobiqda organizmlar va ularning turlari................ 1.2.Quruqlikda organizmlarning tarqalishi...................................... 1.3.Okeandagi organizmlar va ularning yashash muhiti..................... II BOB. Biologik va biokimyoviy harakatlar 2.1. Organizmlarning modda va issiqlikning aylanma harakatidagi o‘rni va ahamiyati.......................................................................................... 2.2. Ozuqa zanjiri. Organik moddalar muvozanati..................................... 2.3.Biokimyoviy aylanma ќarakatlar......................................................... 2.4.Inson va uning biosferaga ta’siri................................................... Xulosa.......................................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................... Kirish Biosferadagi tirik moddalar (organizmlar) ning umumiy massasi biomassa deyiladi. Hozirgi vaќtda er sharida yashaydigan barcha tirik organizmlarning 2 milliondan ortiќ tur mavjud bo‘lib, shundan 1,5 millionga yaќin turi hayvonlarga va 500 mingga yaќini esa o‘simliklarga xosdir. SHu turlarning 93 % ќuruќlikda, 7 % esa suvda hayot kechiradi. Okeanlar er yuzining 70 % ni egallaganiga ќaramay, er biomassasining 0,13 % ni hosil ќiladi. O‘simliklar ma’lum bo‘lgan organizm turlarining 21% ni er biomassasining 99 % dan ortiѓini tashkil etadi. Hayvonlar turlari barcha organizmlarning 70 % ni hamrab olganiga ќaramay ularning biomassadagi hissasi 1 % dan kamroќdir. Hayvonlardan 96 % umurtќasizlar va 4 % ni esa umurtќalilardan iborat. Umurtќalilarning faќat 10 % sut emizuvchilarga to‘ѓri keladi. Tirik moddalar o‘zining massasiga ko‘ra o‘lik moddalarning 0,01-0,02 % nigina tashkil etsa ham lekin biosferaning asosiy funksiyalarini amalga oshirishda roli kattadir. A) Ќuruќlik biomassasi. Ќuruќlik yuzasining turli hududlarida biomassa miќdori bir xil emas. Turli o‘simliklar hosil ќiladigan biomassa miќdori va uning sifati bir xil emas. Bu biomassa miќdori gektariga 42-137 sentnerni tashkil etadi. L.V.Rodin va N.N.Bazilevich (1965)lar Rossiya Federatsiyasining har xil o‘simlik mintaќalardagi biomassa miќdorini o‘rganishi bu mintaќalari orasida eng ko‘p biomassani o‘rmonlar to‘plashini ta’kidlaydilar I BOB. Er yuzida organizmlarning tarqalashi va rivojlanishi 1.1. Geografik qobiqda organizmlar va ularning turlari Sayyoramizdagi tirik moddaning elementar kimyoviy tirkibi bir qator kimyoviy elementlar, asosan H, S, O, R, N, S, kabi elementlardan iborat, shuning uchun bu elementlar biofil elementlar deyiladi. Bu elementlarning atomlari tirik organizmlarda suv va har xil mineral tuzlar bilan birgalikda murakkab molekulalarni vujudga keltiradi. Bunday molekulyar tuzilmalar uglevodlar, lipidlar, oqsillar va nuklein kislotalardan iborat. Uglevodlar – S, N, O dan iborat organik modda bo‘lib, umumiy kimyoviy tarkibi CnH2nOn formulasi sifatidagi kœrinishga ega. Uglevodlar sodda – monoshakar va murakkab yarimshakar shaklida bo‘lishi mumkin. Uglevodlar har xil shakldagi ќujayralarning asosiy energiya manbai hisoblanadi. Ular o‘simliklarda turђun to‘qimalarni vujudga keltiradi va organizmlar uchun zaxiradagi ozuqa moddasi hisoblanadi. Uglevodlar yashil o‘simliklardagi fotosintez jarayonini birlamchi mahsulidir. Lipidlar – ular moy va moysimon moddalar bo‘lib, suvda yomon eriydi, asosan N va S dan iborat. Hujayra devorchalari (membranalar) lipidlardan tuzilgan. Moy issiqlikni sekin o‘tkazishligi sababli organizmlarda himoya funksiyasini bajaradi, zarur paytda organizmlar uchun zaxiradagi ozuqa siftida xizmat kiladi. Oqsillar – organizdagi eng murakkab kimyoviy birikmalar bo‘lib, 20 ga yaqin har xil aminokislotalar yig‘indisidan iborat. Oqsillar molekulasi murakkab va xajmi katta, shuning uchun ularni makromalekulalar xam deyishadi. Xoxlagan aminokislotani molekulasi o‘ziga xos bo‘lgan qismdan yoki radikaldan (R) va hamda aminokislotalarga xos bo‘lgan aminoguruxlar (NH2) va karboksil (SOON) guruxi qismidan iborat. Oqsil molekulalari o‘nlab yoki yuzlab aminokislotali molekulalar zanjiridan iborat. Tirik organizmlarda oqsillarni ko‘pligi kimyoviy reaksiyalarni o‘nlab, yuzlab million marotaba tezlashtiruvchi tabiiy katalizator – ferment rolini o‘ynaydi. Hozir minglab bunday fermentlar mavjud. Ularning tarkibiga oqsildan tashqari Ng, Fe, Mn va boshqa metal atomlari xam kiradi. Nuklein kislotalari – xujayralar yadrosida joylashgan bo‘lib kislotalaring ikki xili – dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein ( RNK) kislotalaridan iborat. Organizmlarni tashqi muhit bilan aloqasi oziqlanish, nafas olish va elskrement ajratish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Oziqlanishiga qarab hamma organizmlar avtotrof va geterotrof organizmlarga ajratiladi. Avtotrof organizmlar to‘g‘ridan – to‘g‘ri atrofdagi mineral moddalarni iste’mol qilish xususiyatiga ega bo‘lib, unga asosan fotosintez jarayonini amalga oshiruvchi o‘simliklarning asosiy qismi kiradi. Geterotrof organizmlar tayyor organik moddalarni iste’mol qiluvchilar bo‘lib unga mikroorganizmlarning ko‘p qismi va xamma jonivorlvr kiradi. Ba’zan geterotrof va avtotrof organizmlar orasidagi chegarani o‘tkazish qiyin, chunki ulardan ba’zilari xam avtotrof xam geterotrof oziqlanish imkoniyatiga ega. Bunday organizmlar miksotrof organizmlar deyilib, unga asosan suvdagi bir xujayrali organizmlar kiradi. Ular suvning yorug‘lik darajasi etarlicha bo‘lsa avtotrof, suv qorong‘i bo‘lganda suvda erigan organik moddalarni iste’mol qiladi. Biosferada moddaning o‘rin almashishi ozuqa zanjiri orqali bir – biri bilan bog‘langan organizmlar ta’sirida amalga oshiriladi. SHuning uchun barcha organizmlar produtsent, konsument va redutsentlarga ajratiladi. Produtsentlar biosferada yashovchi xamma organizmlarni organik modda bilan ta’minlovchi yashil o‘simliklardan iborat bo‘lsa, konsumentlar geterotrof organizmlardan iborat. Redutsentlar organik moddani parchalovchi organizmlardan iborat bo‘lib ular asosan bakteriyalar, zamburug‘lar, sodda organizmlardan iborat. Biosferadagi organizmlarning ko‘pchiligi erkin kislorod mavjud muhitda yashovchi aerob organizmlardan iborat. Qolgan qismi kislorodsiz muhitda yashovchi organizmlar bo‘lib, ular asosan mikroorganizmlardan iborat. Sayyoramizdagi organik dunyo qadimdan o‘simliklar va xayvonot dunyosiga ajratiladi, hozir tirik organizmlarning xujayralar darajasida o‘rganish natijasida ular ikkita yirik guruxga ajratish imkoni yaratdi. Ular prokariot va eukariot guruxlardan iborat. Prokariot organizmlarga bakteriyalar va ko‘k yashil suv o‘simliklari kiradi. Biosferada eng ko‘p tarkalgan organizmlar bakteriyalar bo‘lib, eng kichik sharsimon bakteriyalarning diametri 0,1 mkm atrofida bo‘ladi. Bakteriyalarning ko‘pchiligi cho‘zinchoq, yo‘g‘onligi 0,5 – 1 mkm, uzunligi 2 – 3 mkm keluvchi tayoqcha shaklidagi organizmlardan iborat. Bakteriyalar hamma joyda uchraydi, lekin eng ko‘p tuproq qatlamida to‘plangan. 1 gr tuproqda 200 – 500 mln, hosildor qora tuproqlarning 1 grammida 2 mlrld.dan ortiq bakteriya uchraydi. Toza suvning 1 grammida 100 – 200 bakteriya bo‘lsa, iflosroq suvda uning soni 100 – 300 mingga etishi mumkin. Ko‘k – yashil o‘simliklar asosan chuchuk suv xavzalarida ko‘proq uchraydi. Eukariot organizmlar o‘simliklar, qo‘ziqorinlar, hayvonlardan iborat. O‘simliklar biosferadagi shakli, kattaligi xaddan tashqari xilma – xil organizmlardan iborat bo‘lib, asosan fotosintez jarayoni bilan bog‘liq avtotrof organizmlar hisoblanadi. Ularning alohida katta bir guruhi suv o‘simliklari bo‘lib ular xlorofill xujayrali sodda changli o‘simliklardir. Suv œtlari sayyoramizdagi eng qadimgi suv va karbonat angidridi hisobiga fotosintez jaryoni amalga oshirgan organizmlar bo‘lib azot, oltingugurt, fosfor, šaliy va boshqa tirik hujayra uchun zarur elementlarni o‘zlashtirish imkoniga ega. Boshqa oliy tabaqali o‘simliklar quruklikda keng tarqalgan bo‘lib, ulardan eng katta guruxi yopiq urug‘li o‘simliklarning 250 mingga yakin turi mavjud. Qo‘ziqorinlar guruxining 100 mingga yakin turi mavjud bo‘lib, xlorofilsiz sodda organizmlardan iborat. Xamma qo‘ziqorinlar geterotrof organizmlar bo‘lib oziqlanishiga qarab parazitlar, saprofitlar va simbiontlarga ajratiladi. Ulardan 75% ga yaqin o‘simliklarni chirindisi bilan oziqlanuvchi saprofitlar hisoblanadi. Hayvonlar geterotrof organizmlardan iborat bo‘lib ularni shakli juda xilma – xildir. Eng ko‘p tarqalgan gurux chlenistonogiylar bo‘lib, xashoratlar sinfi shu guruxga kiradi. Quruqlikning organik dunyosi suvning organik dunyosiga nisbatan ancha xilma – xil va boy. Agar quruqlikdagi hayvonot dunyosining turlari 93% ni tashkil etsa, suvdagilari 3% ni, o‘simlik turlaridan 92% quruqlikda, 8% suvda yashaydi. SHundan organizmlarni quruqlikka geologiya tarixida ko‘chishi evolyusion taraqqiyotni tezlashtirib yuborganini ko‘rishimiz mumkin. 1.2.Quruqlikda organizmlarning tarqalishi Hisob kitoblarga qaraganda erdagi tirik organizmlarning umumiy massasi 2,42x1012t. quruqlikdagi tirik organizmlarning massasi dunyo okeanidagidan qariyb 800 barobar ko‘proq. Agar dunyo okeanidagi tirik organizmlar massasining asosiy qismi xayvonot dunyosiga to‘g‘ri kelsa, quruqlikda aksincha biomassaning 99% ga yaqini yashil o‘simliklar massasiga to‘g‘ri keladi. Okeanlarda organizmlar notekis taqsimlangan bo‘lsada, ularni qariyb xamma joyda, okean yuzasidan uning tubigacha bo‘lgan joyda uchratishimiz mumkin. Materiklarda o‘simliklar yubqa parda sifatida tarqalgan bo‘lib, ba’zi joylarda, masalan materik muzliklari tarqalgan joylarda deyarli yo‘q. Atrof – muhitni sharoitiga moslashgan holda organizmlar o‘ziga xos tashqi ko‘rinishga, fiziologik xususiyatlarga, ichki tuzilisha ega bo‘lganlar. O‘simlik va xayvonot dunyosini tarqalishiga har xil ekologik omillar katta ta’sir ko‘rsatadi. Ular uch gurux omillaridan iborat bo‘lib, abiotik, biotik va antropogen omillarga ajratiladi. Abiotik omillar ichida iqlimiy, tuproq omillari muhim axamiyatga ega. O‘simliklar tanasidagi asosiy jarayonlar – fotosintez, transpiratsiya modda almashishi faqat ma’lum sharoitda issiqlik, namlik yorug‘lik etarlicha bo‘lgandagina amalga oshadi. O‘simliklarni geografik tarqalishida ayniqsa haroratning ta’siri juda katta. Quruklikdagi har xil landshaft turlarining tarqalishi xam shu omil bilan bog‘liq. Masalan, Evropada kengbargli dub daraxtining tarqalish chegarasi yanvar oyining 00 izotermasi bilan chegaralangan bo‘lsa, xurmo daraxtining shimoliy chegarasi yillik +190 izoterma bilan cheklangan. Havo harorati bilan xayvonlarning fiziologik va morfologik tuzilishida, o‘simliklarning tashqi ko‘rinishiga shamolning ta’siri xaqida ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Er osti o‘simliklari uchun namlikning axamiyati juda katta. O‘simliklar o‘ziga kerakli suvni tuproqdan tomirlari orqali so‘rib oladi va yashil qismi orqali bug‘latadi. Masalan, bitta oq qayin sutkasiga 75 l, buk daraxti 100 l, lipa daraxti 200 l gacha suvni buђlatadi. Suvga bo‘lgan munosabatiga qarab o‘simliklar gidrofitlar, mezofitlar, kserofitlarga ajratiladi. Organizmlar hayotida biotik omillar xam muxim axamiyatga ega. Har bir tirik organizm boshqa organizmlar mavjud muhitda, ular bilan chambarchas bog‘langan xolda yashaydi. Natijada bir – biri bilan bog‘langan organizmlar to‘plami vujudga kelib ular biogeotsenozni vujudga keltiradi. YUqorida ko‘rsatilgan omillar natijasida materiklarda geografik jarayonlarni bo‘ylama va ko‘ndalang zonalari vujudga kelgan. O‘simliklar massasini geografik mintaqalar bo‘ylab tarqalishida o‘ziga xos qonuniyat mavjud bo‘lib, u asosan atmosfera sirkulyasiyasi va radiatsion chegaralar bilan bog‘liq. Olingan ma’lumotlarga qaraganda biomassaning eng ko‘p miqdori ekvatorial mintaqaga to‘g‘ri keladi. Tropik mintaqaga borgan sari uni miqdori kamayib, mo‘‘tadil mintaqada yana biroz ko‘payadi. 1.3.Okeandagi organizmlar va ularning yashash muhiti Okean tirik organizmlar vujudga kelgan birlamchi muhit xisoblanadi. Uning shakllanishi sayyoramizning ilk shakllanish davriga to‘g‘ri keladi. Okean muhiti hayotni rivojlanishi uchun qulay, o‘ziga xos muhit hisoblanadi. Okeanda, suvda suv organizmlari uchun zarur bo‘lgan xamma kimyoviy elementlar eritma tarkibida mavjud. Okean suvi doimo harakatda bo‘lib, uning suvini almashib turishida dengiz oqimlarining axamiyati juda katta. Gorizontal harakatdan tashqari suvning vertikal harakati xam mavjud. Bu harakatlar natijasida Dunyo okeaninig suvlari bir butun muhit, gidrosferani vujudga keltiradi. Dunyo okeanining maydoni 361 mln.km2 atrofida bo‘lib unda 1,37 mlr.km3 suv to‘plangan. Okean suvlarida 48 1015t har xil tuzlar eritma shaklida mavjud. Okean hayot muhitining chagarasi yo‘q. SHuning uchun har xil organizmlar yashashi va shakllanishi uchun qo‘lay. Eng qadimgi organizmlarning mikroqoldiqlari suvda yashovchi organizmlar bo‘lganligi aniqlangan. Ќisob kitoblarga ko‘ra okeanda 160 mingga yaqin xayvon va 10 mingga yaqin o‘simlik turi mavjud. Ќayvonlar ichida 16 ming baliq turi, 80 ming molyuskalar turi, 20 mingga yaqin šisšichbašasimonlar turi, 15 mingga yaqin sodda organizmlar va boshqalar mavjud. Umurtqalilar orasida baliqlardan tashqari okeanda toshbaqa va ilonlar, 100 ga yaqin sutemizuvchi (kitsimonlar) ќayvon turlari mavjud. O‘simliklar orasida Dunyo okeanida suv o‘tlarining turi ko‘p. YAshil suv o‘tlarining 5000ga yaqin, diatomlarning xam 5000ga yaqin turi bor. Dengiz organizmlari, ayniqsa, ularning kattaligi juda xilma – xil. Xayvonot dunyosi tarkibida xam, o‘simliklari orasida xam ko‘zga ko‘rinmaydigan mikroorganizmlardan tortib, uzunligi bir necha o‘n metrga etuvchi organizmlar xam bor. Dengiz organizmlarini uchta ekologik gurux: plankton, nekton va bentosga ajratish mumkin. Ular asosan ikkita oblast – dengiz tubi va uning ustidagi suvda yashaydi. Plankton (yunonchasiga – «muallaq suzuvchi») mikroskopik organizmlarning yirik guruxi bo‘lib, suvda muallaq yuradi, dengiz oqimiga qarshi yura olmaydi. Suv tubiga chœkib ketmasligi uchun ular moslashishiga harakat qiladilar. Moslashish oqim usulida yoki o‘zining tanasini massasini kamaytirish kerak yoki ishqalanish kuchini orttirishi lozim. SHuning uchun ularning har xil shakllarini uchratishimiz mumkin. Ularning ba’zilarining xajmi juda kichik, ba’zilari disksimon yoki uzun tuklari, dumlari bor. Planktonlarning ba’zilari o‘z massasini kamaytirish uchun tanasidagi suv miqdorini ko‘paytirishi lozim, masalan, meduza tanasidagi suvning miqdori 95 – 98% gacha etadi. Planktonlarning asosiy qismi 200 m gacha bo‘lgan chuqurlikkacha, ayniqsa 25 – 40 m chuqurlikda yashaydi. Nekton (yunonchasiga «suzuvchi») mustaqil harakat qiluvchi suv organizmlari baliqlar, sutemizuvchilar, molyuskalardan iborat. Ularning ba’zilari (har xil baliqlar, kitsimonlar, tyulenlar, dengiz toshbaqalari, dengiz ilonlari, kalmar va osminoglar) uzoq masofaga ko‘chib yura oladilar. Bentos (yunonchasiga «chuqurda yashovchi») dengiz tubida yashovchi organizmlardan iborat. Ulardan ba’zilari okean tubiga yopishib oladilar, ba’zilari o‘troq (marjonlar, suv o‘tlari va h.k.) yoki toshlar orasiga o‘yib kirib ketuvchi (molyuskalar, ignali chuvalchanglar), o‘rmalab yuruvchi (qisqichbaqasimonlar, ignaterili organizmlar), erkin suzib yuruvchi (kambala, skat) sifatida yashaydilar. II BOB. Biologik va biokimyoviy harakatlar. 2.1 Organizmlarning modda va issiqlikning aylanma harakatidagi o‘rni va ahamiyati. Organik moddaning vujudga kelishi va uni parchalanish jarayonida biosferadagi mineral moddalar, suv, har xil gazlar va energiya harakatga keladi, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chadi. Miqdor nuqtai nazardan bunday harakat uncha katta emas, lekin organizmlar bilan bog‘liq holda modda va energiyani joy almashishi geografik qobiq uchun haddan tashqari muhim axamiyatga ega, chunki bu jarayon geografik qobišda qaytarib bo‘lmaydigan o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Tirik organizmlarning faoliyati hamma geosferalarni tuzilishiga katta ta’sir ko‘rsatdi: atmosfera tarkibidagi karbonat angidridining asosiy qismi organik birikmalar tarkibiga jalb etiladi. SHu jarayon ta’sirida er yuzasida katta miqdorda kimyoviy energiya to‘plandi, atmosferada erkin kislorod miqdori ko‘payib ozon ekrani vujudga keldi, hosildorlik hususiyatiga ega bo‘lgan, o‘ziga xos biokos tizim – tuproq vujudga keldi, er po‘stining yuqori qismida organizmlar qoldig‘iga boy cho‘kindi tog‘ jinslari to‘plandi. Bir – biriga qarama – qarshi bo‘lgan organik moddaning vujudga kelishi va parchalanish jarayoni moddalarni aylanma boilogik o‘rin almashishini vujudga keltiradi. Agar bu o‘rin almashishga kimyoviy elementlarni (uglerod, azot, kislorod, vodorod, kalsiy, fosfor, temir va hokazo) migratsiyasi sifatida qaralsa, bunday o‘rin almashishni biokimeviy o‘rin amlashish desak bo‘ladi. Biologik o‘rin almashish fotosintez jarayoni bilan chambarchas bog‘langan. Natijada energiyaga boy kuchli qaytaruvchi xlorofill organik birikma va kuchli oksidlantiruvchi element – kislorod vujudga keladi. Fotosintez bilan bir vaqtda o‘simliklarda qarama – qarshi jarayon – nafas olish amalga oshadi. YAxshi rivojlanayotgan fitotsenozlarda fotosintezda vujudga kelgan organik moddaning miqdori nafas olish jarayonida parchalanaetgan moddaning miqdoriga nisbatan ko‘p bo‘lishi kerak. Bu ko‘rsatkichlar orasidagi yillik tafovut yillik fotosintez mahsuloti yoki yillik biomassa deyiladi. Gidrosfera va atmosferani vujudga keltiruvchi oson harakat qiluvchi gazlar va tabiat suvlari aylanma harakatda faol ishtirok etishlari o‘z o‘zidan ko‘rinib turibdi. Quruqlikni vujudga keltiruvchi elementlar esa sekinroq harakat qiladi. Quruqlikni vujudga keltirgan elementlar nurash va denudatsiya ta’sirida er yuzasidan 80-100 mln yil ichida olib ketilishi mumkin. Hozir quruqlikning hajmi dunyo okeani xajmini 1/12 qismini tashkil etadi. Agar tektonik harakatlar natijasida er po‘sti ko‘tarilib turmaganda bir necha geologik davr mobaynida quruqlik hajmi keskin kamayib ketgan bo‘lar edi. Tektonik ko‘tarilish va emirilish nisbiy muvozanatining maxsuli deyish mumkin. Umuman olganda hamma cho‘kindi tog‘ jinslari biosferada tirik organizmlarning ishtirokida vujudga kelgan, tektonik harakatlar natijasida bu cho‘kindi tog‘ jinslari metamorfik tog‘ jinslariga, bir qismi esa magma tarkibiga kirgan. SHuni hisobga olgan holda V.I. Vernadskiy erning granit qobiђi qadimgi biosferalar mahsuli degan g‘oyani ilgari surgan. Er yuzidagi organizmlarning issiqlikning aylanma harakatidagi o‘rni ham juda katta. Ma’lumki Quyosh energiyasi biosferaning issiqlik balansi va issiklik kelishining asosiy manbai hisoblanadi. Bu o‘rinda Erga Quyosh energiyasining 5*10-10 darajasidagi miqdori kelishini nazarda tutish lozim. Bu mikdor Quyosh radiatsiyasining umumiy miqdoriga nisbatan juda kam bo‘lsada yiliga 1,72*1017 Vt yoki 5,42*1024 Dj/yilga teng. Kelayotgan Quyosh radiatsiyasini 22% ga yaqini bulutlar, 8% ga yaqini atmosfera tomonidan qaytariladi. 13% ga yaqin energiya ozon qatlamiga, 7% ga yaqini esa atmosferaga singadi. SHunday qilib kelayotgan Quyosh radiatsiyasining yarmiga yaqini Er yuzasiga etib keladi va uning issiqlik muvozanatini belgilab beradi. Fotosintez jarayonida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan fotosintetik faol radiatsiya (FFR) ko‘k – binafsha (0,38-0,47 mkm) va qizil – sariq (0,58-0,71 mkm) nurlardan iborat bo‘lib, umumiy radiatsiyaning 50% ga yaqinini tashkil etadi. Nam, doimo yashil tropik o‘rmonlarda FFRning 5% ga yaqini, butun Er yuzasi bo‘yicha esa FFRning 1% ga yaqini o‘simliklar tomonidan fotosintez jarayonida o‘zlashtiriladi va yiliga organik birikmalarda 504*1019 Dj energiya to‘planadi. Bu energiya butun jaxon ishlab chiqarilishiga jalb etilgan energiyaga nisbatan 20 barobar ko‘p. YUqorida keltirilgan ma’lumotlardan Er yuzasida organizmlarning modda va issiqlikning aylanma harakatida faol ishtirok etishini ko‘rish mumkin. 2.2 Ozuqa zanjiri. Organik moddalar muvozanati. Fotosintez – biologik o‘rin almashishni asosini tashkil etadi. Modda va energiyani kelgusi harakati ozuqa zanjiri bilan bog‘liq. Har bir zanjir bo‘g‘ini organizmlar guruhidan iborat bo‘lib, o‘z o‘rnida ular kelgusi bo‘g‘in uchun ozuqa manbai hisoblanadi. Ozuqa zanjiriga har xil organizm turlari kiradi. Sodda, noorganik birikmalarni iste’mol qilish hisobiga birlamchi organik mahsulotni yaratuvchi organizmlar avtotrof organizmlar, produtsentlar deyiladi. YAshil o‘simliklar va bir qator bakteriyalar fotosintetik avtotrof organizmlar bo‘lib ular faoliyati Quyosh energiyasini o‘zlashtirish hisobiga amalga oshadi. Boshqa bir qator bakteriyalar xemosintetik avtotrof organizmlar hisoblanib, ular o‘zlariga kerakli energiyani noorganik birikmalarni oksidlanishi natijasida ajragan energiyadan oladilar. Organizmlarning boshqa yirik guruxi – geterotrof organizmlar bo‘lib, ular tayyor organik moddalarni iste’mol qilish hisobiga yashaydilar. Bunday organizmlar konsumentlar deyiladi. Bu guruhga bakteriyalarning asosiy qismi, zamburug‘lar va xayvonot dunyosi kiradi. Hayvonlar o‘z o‘rnida o‘tx o‘ rlar va yirtqichlar guruxiga ajratiladi. Hayvonlarning ko‘pchiligi ham o‘txo‘rlar, ham yirtqichlar guruhiga kiradi. Zamburug‘lar va ba’zi bir bakteriyalar saprofitlar bo‘lib, ular organik qoldiqlar va organizm chiqindilarini iste’mol qiladi. Ular redutsentlar hisoblanib organik birikmalarni sodda mineral holatga keltiradilar. Geterotrof organizmlarning yana bir qismi parazitlar guruhi bo‘lib unga bir qator o‘simlik va hayvonlar kiradi. Ozuqa zanjiri har doim avtonom emas, boshqa ozuqa zanjirlari bilan bog‘lanib ketgan. Ozuqa zanjirini bir bo‘g‘inidan ikkinchi bug‘iniga borgan sari energiya miqdori kamayib boradi. Lekin faqat o‘simliklargina emas, balki hayvonlar va mikroorganizmlar ham organik moddani vujudga keltiradilar. Vujudga kelgan bunday organik mahsulot ikkilamchi mahsulot bo‘lib o‘simliklar vujudga keltirgan biomassaga nisbatan bir necha bor kam. SHunday bo‘lishiga šaramasdan vujudga kelgan ikkilamchi organik mahsulotning ahamiyati juda katta, chunki u biotsenozdagi muhim zanjirlardan biri va odam uchun ozuqani vujudga keltiruvchi asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Vujudga kelgan organik maxsulot o‘simliklarni bir qismi qurigan paytdan boshlab parchalana boshlasa, qolgan qismi o‘simlik butunlay qurigan va organizmlar o‘lgandan keyin asta – sekin redutsentlar faoliyati natijasida minerallasha boradi yoki ko‘milib ketib ko‘mir, torf va boshqa yonuvchi foydali qazalmalarga aylanadilar. Umuman olganda organik moddaning muvozanati quyidagilar bilan belgilanadi: 1. Biomassa - tabiiy kompleksdagi hamma tirik organizmlarning umumiy massasi. 2. O‘lik organik mahsulot – qurigan o‘simliklar va o‘lgan hayvonlarning er yuzidagi, torf gorizonti, o‘rmon to‘shagidagi massasi. 3. Organik mahsulot – ma’lum vaqtda vujudga kelgan organik mahsulot massasi. 4. Xazon - ma’lum vaqtda qurib erga tushgan organik mahsulot. 5. Toza mahsulot – organik mahsulot bilan xazon tafovuti. Organik modda balansi va ular orasidagi nisbat tabiiy muhit xususiyatlariga qarab har joyda har xil bo‘ladi. Eng katta tafovut okean va quruklik orasidagi biomassada ko‘zga tashlanadi. Okean biomassasi quruqliknikiga nisbatan 200 barobar kam, lekin yillik mahsuldorlik orasidagi tafovut uncha katta emas, quruklikdagi yillik biomassa okeandagiga nisbatan 2,25 barobar ko‘p. Quruqlikda yillik organik mahsulot 1,801011 t, okeanda esa 0,801011t. Quruqlikdagi yillik biomassani umumiy biomassaga nisbati 0,069, okeanda esa 11,4 ga teng. Boshqacha qilib aytganda quruqlikda yiliga umumiy biomassaning 7% ga yaqini vujudga kelsa okeanda yillik biomassa bir vaqtda mavjud bo‘lgan biomassaga nisbatan 11 barobar ko‘p. Okeanning maydoni quruqlikka nisbatan 2,43 barobar ko‘p bo‘lgani uchun ma’lum maydondagi mahsuldorlik quruqliknikiga nisbatan 5,5 barobar kam. Quruqlikdagi organik mahsulotni taqsimlanishida bir qator qonuniyatlar ko‘zga tashlanadi. Eng ko‘p biomassa o‘rmonlarda to‘plangan bo‘lib, uning miqdori 1 m2da nam tropik o‘rmonlarda 70 kg, nam subtropik o‘rmonlarda 45 kg, igna bargli o‘rmonlarda 35 kg ni, dashtlarda esa 1,3-2,5 kg ni tashkil etadi. Savannalarda biomassa miqdori kamayib 2 – 4 kg ni, dashtlarda esa 1,3 – 2,5 kg ni tashkil etadi. CHo‘l va tundrada esa bu ko‘rsatkich yanada kam. Tundra, cho‘l va dasht zonalarida umumiy biomassani 80% gacha qismi er ostiga to‘g‘ri kelishini esda tutish lozim, sababi muhitning noqulayligi xisoblanadi. Eng ko‘p yillik biomaxsulot nam tropik o‘rmonlarda (2,5-3,5 kg/m2) bo‘lsada, bu ko‘rsatkich savanna va dashtlarda xam undan uncha kam emas. Organik moddaning mineralashish tezligini qurigan organik mahsulotni xazonga nisbatidan ko‘rish mumkin. Bu ko‘rsatkich butali tundrada 92ga, Taygada 10-20ga, keng bargli o‘rmonlarda 3-4ga, dashtda 1-1,5ga, subtropik o‘rmonlarda 0,7, nam tropik o‘rmonlarda 0,1ga teng. Ko‘rinib turibdiki tundra va Taygada šurigan organik mahsulotni minerallanishi juda sekin ro‘y beradi, chunki past harorat hukmronlik qilgani sababli mikroorganizmlarning faoliyati juda sust. Minerallanish jarayoni dasht va savannalarda ancha shiddatli bo‘ladi. Bu jarayon nam va issiq tropik o‘rmonlarda juda tez amalga oshadi. YUqorida ko‘rsatilgan organik mahsulotni hududiy umumiy muvozanati asosan har bir joyning issišlik-namlik rejimi bilan chambarchas bog‘liš. Demak, issiqlik va namlik fotosintez jarayonining tezligiga, biotsenozlarning tarkibi va turiga minerallanish darajasining tezligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Okeandagi biomassa va mahsuldorlik darajasiga boshqa murakkabroq omillar ta’sir ko‘rsatadi. Okean biomassasining asosiy qismi (74%) zooplantonlardan iborat. Ammo yillik biomassaning asosiy qismini (96%) fitoplangton beradi. Okeandagi biomassani asosiy qismi shelf zonasida va boshqa ozuqaga boy joylarda to‘plangan. 2.3.Biokimyoviy aylanma ќarakatlar. Tirik organizmlar tarkibida 80 dan ortiq kimyoviy elementni uchratishimiz mumkin. Lekin ular har xil organizmlar tomonidan ќar xil miqdorda iste’mol qilinadi. Tirik organizmlar tarkibini asosiy qismini kislorod (65-70%) va vodorod (19% atrofida) tashkil etadi. Qolgan hamma elementlar miqdori 20-25% atrofida bo‘lib, 1-10% gacha uglerod, azot, kalsiy, 1% gacha oltingugurt, fosfor, kaliy, kremniy, 0,1% dan 0,001% gacha temir, natriy, xlor, alyuminiy, magniy va boshqa elementlardan iborat. Ko‘rinib turibdiki organizmlar tomonidan litosferadagi barcha kimyoviy elementlar u yoki bu miqdorda iste’mol qilinadi va biologik, geologik o‘rin almashishga jalb etiladi, biokimyoviy aylanma harakat ro‘y beradi. Tirik organizmlar uchun eng zaruriy elementlardan biri uglerod hisoblanadi. Suv kabi organik mahsulotni vujudga kelishida uglerodning bir qator xususiyatlari juda muhim ahamiyatga ega. Uglerod ham musbat, ham manfiy ionli moddalar bilan turg‘un birikmalarni vujudga keltira oladi. Uglerod atomlari zanjirsimon yoki sharsimon murakkab malekulalarni vujudga keltira oladi. U asosida vujudga kelgan organik birikmalar Er yuzasidagi issiqlik muhitiga mos va mikroorganizmlar tomonidan parchalanish mumkin. Hayot yo‘q muhitda bunday birikmalar saqlanib qoladi yoki sekin o‘zgarib toshko‘mir, torf, neft va boshqa yoqilgi foydali qazilmalarni vujudga keltiradi. Uglerodning asosiy aylanma harakati biologik o‘rin almashish bilan bog‘liq, u atmosfera yoki suvdan o‘simliklar tomonidan asosiy iste’mol etiluvchi element sifatida to‘planadi, o‘simliklar va hayvonlarni nafas olish jarayonida, organik moddani chirish jarayonida ajralib chiqadi, Erdagi o‘simliklar atmosferadagi hamma uglerodni to‘rt yuz yil ichida, gidrosferadagi uglerodni esa uch yuz yil ichida o‘zlashtirishlari mumkin. Organizmlarning nafas olishi, ular qoldiqlarining chirishi va boshqa bir qator tabiiy (vulqonlari otilishi) va texnogen (yonilg‘ini yoqilishi) jarayonlar ta’sirida uning miqdori muvozanatida ushlanib turiladi. Hayotiy jarayonlar uchun uglerodni atmosfera va suvda gazsimon birikma karbonat angidridi sifatida mavjudligi muhim ahamiyatga ega, natijada u er yuzasida oson harakat qilishi va fotosintez jarayonida ishtirok etishi mumkin. Uglerodning o‘rin almashishi butunlay berk mas. Uning bir qismi organik (gumus, torf, sapropel) va noorganik (kalsiy karbonat va hokazo) birikmalar shaklida cho‘kindi tog‘ jinslari tarkibida ko‘milib ketadi. Agar bunday tog‘ jinslari chuqurda joylashgan bo‘lsa, ularning tarkibidagi uglerod millionlab yil o‘rin almashishdan chiqib ketadi. Natijada ko‘mir, neft, ohaktosh va boshqa tog‘ jinslarini tarkibida 1016t uglerod to‘plangan bo‘lib, uning bu miqdori okean suvlari, atmosfera va tirik organizmlar tarkibidagi uglerodga nisbatan bir necha barobar ko‘p. Vulqonlar otilganda yoki tog‘ hosil bo‘lish jarayonida chuqurlikda joylashgan cho‘kindi tog‘ jinslari Er yuzasiga chiqadi va uning tarkibidagi uglerod yana biologik o‘rin almashishda ishtirok etishi mumkin. Agar Erdagi hayot 3 mlrd yildan ortiqroq mavjudligini hisobga olsak geografik qobiqdagi bor uglerod bir necha bor biologik o‘rin almashishda ishtirok etganligini ko‘rishimiz mumkin. Biologik o‘rin almashish jarayonida ishtirok etuvchi yana bir muhim elementlardan biri azot hisoblanadi. Uning landshaftlardagi miqdori litosferadagiga nisbatan ancha ko‘p. Azotning asosiy qismi atmosferada to‘plangan, tuproq va tirik organizmlarning tarkibida ham uning miqdori ancha ko‘p. Azotni ko‘pchilik hayot va mahsuldorlik elementi deydi. Atmosferadagi azot o‘simliklar va hayvonlar tomonidan to‘g‘ridan – to‘g‘ri o‘zlashtirimaydi. Azot havodan ba’zi bir suv o‘simliklari tomonidan to‘plansada, landshaftlardagi azot asosan bir qator azotni to‘plovchi mikroorganizmlar tomonidan to‘planadi. Bir vaqtni o‘zida organik birikmalar tarkibidagi azotni atmosferaga ozod holda o‘tishi amalga oshadi. Tabiatdagi jarayonlarni amalga oshishida erkin kislorodni ishtiroki haddan tashqari muhim ahamiyatga ega. V.I.Vernadskiy uni Erdagi eng asosiy kimyoviy element deb hisoblagan. Kislorod tomonidan amalga oshiraladigan okisidlanish reaksiyasi tabiatda ro‘y beradigan eng asosiy tarqalgan jarayon hisoblanadi. Geografik qobiqdagi tog‘ jinslari, tuproš, suv tarbikidagi kislorodni mišdori juda ko‘p. U eng keng taršalgan element hisoblanadi. Ammo Er tarixida erkin kislorod doimo bo‘lmagan. Erkin kislorod bundan 3 mlrd. yil ilgari to‘plana boshlagan. Uning mišdorini asta-sekin atmosferada ortib borishi ultrabinafsha nurlarni ushlab qolish xususiyatiga ega bo‘lgan ozon qatlamini vujudga keltirgan. Natijada organizmlarni tez ko‘payishi va quruqlikka ko‘chishi uchun qulay sharoit vujudga kelgan. Bir vaqtni o‘zida geografik qobiqning shakllanish tarixida kislorod nurash qobig‘i va litosferada to‘plana boshlagan. Kimyoviy elementlarni tirik organizmlar tomonidan o‘zlashtirilishi, migratsiyasi, boshqa migratsiya turlari, jumladan, mexanik fizikaviy, kimyoviy migratsiya ta’sirida hududiy qayta taqsimlanishi ro‘y bergan. Bu geografik qobiqning o‘ziga xos asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. 2.4.Inson va uning biosferaga ta’siri Biosferadagi xamma tirik organizmlarning massasi biomassa deb yuritiladi va Erning boshqa qismlariga taqqoslaganda u juda kichik ko‘rsatkichga ega. Quruqlikdagi xamma tirik organizmlarning 99% ga yaqini o‘simliklar massasidan iborat. SHuning uchun ko‘pincha biosferadagi jarayonlar taxlil etilganda fitobiomassaning ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Biomassaning miqdoriga bir qator ekologik omillarning, ayniqsa, biotik va antropogen omillarning ta’siri juda katta, shuning uchun biomassaning Er yuzasida tarqalishi geografik mintaqa va zonalar bilan chambarchas bog‘lik. Geografik mintaqalar radiatsion ko‘rsatkich va atmosfera sirkulyasiyasi bilan bog‘lik holda kengliklar bo‘ylab joylashgan. Har bir geografik mintaqa ma’lum havo massalarining xukmronligi bilan ajralib turadi. O‘simliklarning ma’lum maydondagi massasini, Erning geografik mintaqalari bo‘ylab tarqalishi taxlil qilinganda eng ko‘p miqdor ekvatorial va subekvatorial mintaqaga to‘g‘ri kelishini ko‘ramiz. Bu mintaqalardagi biomassa arktiqa mintaqasidagi biomassadan qariyb 5 barobar ko‘p. Ekvatorial mintaqadan tropik mintaqaga borgan sari biomassa miqdori keskin kamayib ketadi, mo‘‘tadil mintaqada biomassa yana ko‘payib subarktik va arktika mintaqalariga borgan sari kamayib boradi. Geografik qobikda odamni vujudga kelishi yoki paydo bo‘lishi ham tabiatshunoslik, ham falsafashunoslikning eng murakkab masalalaridan biri hisoblanadi. Agar evolyusion nazariyaga mos holda fikr yuritilsa antropoidlarning taraqqiyoti jarayonida to‘rtlamchi davrning dastlabki bosqichida, bundan millioncha yil ilgari protantroplar, ya’ni dastlabki odamlar paydo bo‘lgan. Ulardan eng qadimgisi pitekantroplar – Pithecan tropus erecthus – qaddini ko‘tarib yuruvchi maymunsimon odam bo‘lib uning qoldiqlari 1891 – 1893 yillari YAva orolida topilgan. Bu qoldiqlardan ma’lum bo‘lishicha, ular kalla suyagining hajmi 900 sm3ga yaqin, peshonasiga juda yaqin va kalla suyagi bosiq ekan. Xitoyda sinantrop qoldiqlari topilgan. Uning kalla suyagi pitekantropnikiga o‘xshasada kalla suyagining hajmi 1050 sm3, peshona suyagi balandroq va uncha qiya bo‘lmagan. Sinantroplar eng oddiy tosh qurollari va olovdan foydalangan. Sinantroplar paydo bo‘lishi bilan qadimgi protantroplar bosqichi tugaydi. Bu bosqich qurollar taraqqiyotida ilk paleolit bo‘lib 400 ming yil ilgari tugagan. Inson evolyusiyasining kelgusi bosqichi paleontroplar yoki neandertal tipidagi odamlarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq (nomi bunday odamlar qoldigi topilgan Dyusseldorf yaqinidagi Neandertal vodiysi nomidan olingan). Neandertallar bundan 40-50 ming yildan to 200-300 ming yil ilgariga bo‘lgan davrda yashagan bo‘lib ularning kalla suyagining hajmi 1400 sm3ga etgan. SHunday bo‘lsada, ulardan qadimgi sodda tuzilganlik belgilari saqlanib qolgan. Unga kalla suyagining qiyaligi, ko‘z usti suyagining qalinligi, yanoq, jag‘, tish tuzilishining oddiyligini ko‘rsatish mumkin. Neandertallar tosh qurollardan tashqari suyak qurollaridan ham foydalanganlar, g‘orlarda yashab, sun’iy ravishda olov yoqishni bilganlar, ovchilik va meva yig‘ish hisobiga oziqlanganlar. Bu davrda iqlim ancha sovuq, materik muzliklari katta maydolarni egallagan bo‘lib, hayvonot dunyosida odamga katta xavf soluvchi mamont, junli karkidon, g‘orda yashovchi ayiq va boshqa bir qator yirik hayvonlar yashagan. Odamzot tabiiy turining evolyusiyasi mehnat qurollarining taraqqiyoti bosqichi bilan yonma-yon borgan ikki mustaqil jarayon bo‘lmay, bir hodisa, ya’ni kishilik jamiyati va ishlab chiqarish kuchlarining tarkib topishining ikki tomonidir. Homo sapiehs, ya’ni ongli odamning paydo bo‘lishi bilan odam zotining shakllanish jarayoni oxiriga etdi, biologik evolyusiya tugadi va odamzot guruhlarining ikkinchi darajali ahamiyatiga ega bo‘lgan hududiy ko‘rinishda ifodalanuvchi biologik o‘zgaruvchanligi qoldi. Bunday guruhlarga irqlar deyiladi. Irqlar o‘zaro yaqinligi va fizik (shaklidagi) o‘xshashligiga qarab ajratilgan kishilar guruhidir. Hozirgi odamlar uchta katta irqqa – ekvatorial, evropoid va mongoloid irqlarga bo‘linadi. Bular oralig‘ida ko‘plab aralash va oraliq shakllar (guruhlar) bor. Ekvatorial yoki «qora» irqqa mansub kishilarning terisi qoramtir, sochi jingalak, burni yapaloq, yonog‘i o‘rta darajada turtib chiqqan bo‘ladi. Evropoid, ya’ni «oq» irq vakillari uchun oqish rangi, to‘lqinsimon sochi, yonog‘ini salgina turtib turishi, burun kansharining cho‘ziq va bo‘rtganligi, labining yupqaligi, erkaklarning sersoqol va sermuylov bo‘lishi xosdir. Mongoloid irqqa kiruvchilar sarg‘ish, sochi to‘g‘ri va qattiq, yonog‘i juda bo‘rtib chiqqan, yuqorigi qovogi o‘ziga xos tuzilganligidan ko‘zi qisiq bo‘ladi, erkaklarning mo‘ylov va soqoli siyrak bo‘ladi. Odam zoti asosiy irqlarning shakllanishi geografik muhitning turli sharoitlariga moslashish bilan bog‘liq bo‘lgan va kishilar taraqqiyotining ijtimoiy munosabatlar yaxshi rivojlanmaganligi natijasida biologik qonunlar anchagina kuchli rol o‘ynagan bosqichda ro‘y bergan. Jumladan ekvatorial irqdagi kishilar terisining rangi issiq mintaqada Quyosh radiatsiyasi kuchli bo‘lgan sharoitda vujudga keladi va organizmlarni ultrabinafsha nurlarning zararli ta’siridan himoya qiladi. Quyosh radiatsiyasi ancha kuchsiz bo‘lgan mo‘‘tadil mintaqada organizm uchun zarur bo‘lgan oq rangli teri eng yaxshi moslashishdir. Ko‘zning mongol irqiga xos qisiqligi, aftidan, dashtlarda changdan va Quyosh yorug‘idan himoyalanishga moslashuvi bo‘lsa kerak. Kishilar jamiyatini tabiatga qarshi qo‘yadigan, kishilar bilan tabiat o‘rtasidagi aloqani istisno qiladigan idealistik qarashlarga qarshi o‘laroq tabiat bilan inson o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlikni asoslash va ko‘rsatish muhim ahamiyatga molikdir. Tarixga ikki tomondan qarash mumkin, uni tabiat tarixi va insonlar tarixiga bo‘lish mumkin. Biroq har ikki tomon chambarchas bog‘liqdir. Insoniyat jamiyati mavjud ekan, tabiat tarixi va insonlar tarixi bir-birini o‘zaro quvvatlab turadilar. Tabiat rivojining majmui bo‘lishi insoniyat tabiatga tobora ko‘p o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, inson faqat har xil o‘simlik va hayvonot turlari o‘rnini o‘zgartiribgina qolmay, binobarin ularni shu darajada o‘zgartirdiki, uning faoliyati natijasida er shari umumiy o‘limga mahkum bo‘lgandagina u bilan birga yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. SHunday qilib, inson nafaqat tabiatni o‘rganib biladi, balki o‘zini o‘rab turgan dunyoni o‘zgartiradi, «ijod» qiladi ham. Biroq landshaft (tabiat manzarasi)ni g‘oyat o‘zgartirib yuborgan va koinotgacha chiqa olgan insoniyat hech qachon tabiatdan uzilib ketaolmaydi, u hamma vaqt uning bag‘rida yashaydi. Insonning ijodiy imkoniyatlari, uning tabiati va o‘zgartirish qobiliyatlariga kelganda, ular chek-chegarasizdir. Moddiy ishlab chiqarish jarayonida odamlar o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlarsiz ishlab chiqarishning o‘zi ham, inson hayoti moddiy sharoitlari ham bo‘lmaydi, demakki jamiyat ham bo‘lmaydi. Jamiyat bu odamlarning birgalikda harakati, o‘zaro ta’sirining mahsulidir, bu odamlarning ijtimoiy munosabatlaridagi insonning o‘zidir. Jamiyat inson hayot faoliyatining tarixiy shakli sifatida hech qachon odamdarning oddiy birlashmasi bo‘lgan emas va bo‘lmaydi ham. Jamiyat odamlar, ishlab chiqarish, iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy tashkilotlar o‘zaro ta’siri murakkab sistemasidan iboratdir. Jamiyat bu muttasil rivojda bo‘lgan a’zo (organizm)dir, u ayrim ijtimoiy elementlarning o‘z boshimcha ishlariga yo‘l qo‘yuvchi g‘ayri- ixtiyoriy birikma emas. Tabiat esa-bu moddiy jismlar, realliklar majmuidan iborat bo‘lib, ular jamiyat negizini tashkil etadi va uni qurshab turadi. Tabiat rivojining oliy bosqichi bo‘lish jamiyat faqat tabiiy omil negizidagina yashaydi, rivojlana oladi va uning tabiiy omil bilan doimiy o‘zaro ta’sirida bo‘lish shartidir. Kelib chiqishi jihatdan tabiat bilan bog‘liq bo‘lgan jamiyat har holda tabiatning alohida qismi sifatida yashaydi va rivojlanadi. Inson o‘zining tabiatga ko‘rsatayotgan salbiy ta’sirining oqibatlarini sezgach va bilgach, tabiatdan oqilona, rejali, tejab-tergab foydalanish va uni muhofaza qilish zarurligi haqida o‘ylay boshladi. «Tabiatni muhofaza qilish» termini dastlab 1913 yil birinchi xalqaro tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha SHvetsariyada o‘tkazilgan s’ezddan so‘ng keng tarqaldi. Neogen davri Er yuzida neantrop yoki Homosapues (ongli odam)ning paydo bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida uning tabiatga bo‘lgan munosabati ham o‘zgarib borgan. Ba’zi bir tadqiqotchilar tabiat va jamiyatning o‘zaro munosabatlaridagi asosiy tarixiy bosqichlarni 4 davrga bo‘lishadi. A) Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. Ibtidoiy jamoa tuzumida insoniyat tabiatga sezilarli ta’sir o‘tkazmagan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida kishilar o‘zi foydalanadigan tabiiy resurslarning holatiga ma’lum darajada e’tibor berib, iste’mol qiladigan o‘simliklarni va ov qiladigan hayvonlarni himoyaga ola boshlaganlar. CHunki bu davrga kelib aholi soni ko‘payib, ishlab chiqarish qurollari ancha takomillashib, o‘q-yoy murakkabroq baliq ovlash asboblari yaratildi. Bular o‘z navbatda ibtidoiy jamoa kishilarining yashashi uchun zarur bo‘lgan tabiiy resurslarni va muqaddas hisoblangan joylarni himoya qilish yuzasidan ba’zi bir choralarni ko‘rishga undagan edi. Hatto ma’lum hududlarda hayvonlarni ovlash, foydali o‘simlik urug‘larini ko‘plab terib olish man etila boshlandi. Foydali hayvonlarni ko‘plab qirib tashlagan kishilar ibtidoiy jamoa tuzumida o‘lim jazosiga hukm qilingan. Noyob va qimmatli o‘simlik hamda hayvonlar mavjud bo‘lgan erlar «muqaddas joy» deb e’lon qilingan va u erlarda ov qilish, o‘simliklarni mevasi va urug‘ini terish man etilgan. Bu tadbir-choralar esa tabiatni muhofaza qilish tarixining boshlanishi bo‘lgan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida ibtidoiy odam o‘zi uchun kerakli narsani tabiatdan olar ekan, buning oqibati to‘g‘risida o‘ylab o‘tirmas edi. CHunki ibtidoiy odamlar soni jihatidan juda oz bo‘lib, tabiatga deyarli qaram bo‘lgan. B) Quldorlik jamiyati – xususiy mulkchilikka asoslangan jamiyat bo‘lib, insonning tabiatga ko‘rsatgan ta’siri ancha kuchaygan. Quldorlik tuzumida dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi tabiatga ta’sirning keskin kuchayishiga sabab bo‘lgan. Yirik quldorlar qullar kuchidan foydalanib katta hududlarni haydab, tabiiy o‘simlik va hayvonlarni yo‘q qilib, ekin dalalariga aylantirganlar. Bunga O‘rta Osiyoda, Misrda, Mesopotamiyada, Xitoyda va Hindistonda erlarni haydab, sug‘orib dehqonchilik qilgan quldorchilik davlatlari misol bo‘ladi. Quldorlik tuzumida erlardan foydalanish to‘g‘risida o‘ylamaslik sababli, tuproqning tabiiy holati yomonlashib borgan. Quldorlik faoliyati davrida ba’zi davlatlarda yog‘och-taxtalarga talab juda ko‘p edi. SHu sababli, o‘rmonlardan to‘g‘ri foydalanish va ularni qo‘riqlash sohasida choralar ko‘rila boshlangan. Bunga misol tariqasida Vavilon davlatining bundan 4 ming yil oldin o‘rmonlarni muhofaza qilish sohasida choralar ko‘rilganligi, bu choralarni buzgan kishilar qattiq jazolanganligi va hatto o‘limga mahkum qilinganini aytib o‘tish mumkin. Hatto Misrda quldorlik jamiyatida «O‘liklar daftari» tashkil etilgan. Bu daftarda tabiat muhofazasi sohasida juda qiziqarli savollar yozilgan. Unda o‘lgan kishiga oxiratda quyidagi savol-javoblar berilishi yozilgan: «Men ularning yaylovlaridagi hayvonlarni o‘ldirganim yo‘q, hayvonlarni tangri erlaridan haydab chiqarganim yo‘q. Men baliq tutganim yo‘q». Bundan ko‘rinib turibdiki, Qadimgi Misrda hayvonlarni o‘ldirish, o‘simliklardan noto‘g‘ri foydalanish, me’yoridan ortiqcha baliq tutish zararli va gunoh hisoblangan. Feodalizm tuzumida mehnat vositalarining takomillashuvi, aholi sonini ortib borishi natijasida insonning ta’sir doirasi va surati o‘sib borgan. Feodalizm davriga kelganda ishlab chiqarish kuchlari rivojlanadi, natijada, juda katta territoriyalarda o‘tloq va o‘rmonlar yo‘q qilinib, dehkonchilik uchun foydalaniladi. Ayniqsa, rivojlangan G‘arbiy Evropadagi davlatlar dengizda suzish, yangi erlarni zabt etish uchun ko‘plab kemalar qurdi va ma’danlarni eritish uchun ko‘plab o‘rmonlarni kesishgan. O‘sha davrda bir kemani qurish uchun 400 ta tup dub daraxti kesilgan. Istoniyaning «Engilmas Armada» harbiy kemasini qurish uchun yarim million dub kesilgan. Natijada Ispaniyada hanuzgacha o‘sha o‘rmonlar tiklangani yo‘q. Feodalizm davrida ko‘plab o‘rmonlarning qirqilishi oqibatida tuproq eroziyasi kuchaygan, daryo suv rejimi o‘zgargan, qimmatli hayvonlar (shimol bug‘usi, tur, sayg‘oq kabi hayvonlar) kamayib keta boshlagan. Xullas, bu davrga kelganda Er kurrasi tabiatida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berib, tabiatda buzilish yuz bera boshlagan. YUqorida qayd qilingan va tabiatda ro‘y bergan salbiy o‘zgarishlar bilan birga feodalizm davrida ham tabiatni muhofaza qilish choralari ko‘rilgan. Bunga O‘rta Osiyoda o‘sha davrda tashkil etilgan qo‘riqxonalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bundan 1000 yil oldin Buxoro yaqinida atrofi baland devorlar bilan o‘ralgan SHamsobod qo‘riqxonasi tashkil etilgan bo‘lib, uning ichida bug‘u, kiyik, tulki, ayiq kabi yovvoyi hayvonlar yashaganligini tarixchi geograf Narshaxiy yozib qoldirgan edi. Bulardan tashqari Bobur zamonida Samarqand yaqinida Bedana ko‘rig‘i (bedana ovlangan) mavjud bo‘lgan. Bunday ishlar Evropa davlatlarida ham amalga oshirilgan edi. Biroq bu qo‘riqxonalar podsho, qirol va amaldorlarning ov qilib, dam oladigan manzilgoh erlariga aylangan edi. Jamiyatning tabiatga ta’sir jihatidan bu davr ikkinchisidan kam farq qiladi. Ikkinchi davr bilan uchinchi davr o‘rtasida jiddiy farq shundaki, qulchilik shakllarining krepostnoy qaramlik bilan almashishi ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish, tabiatni bilish va o‘zgartirish uchun yangi imkoniyatlar ochib berdi. Kapitalizm davrida jamiyat bilan tabiiy muhit orasidagi ta’sir juda ham kuchayib ketdi. Kapitalistik iqtisodiy tuzum qaror topishi bilan fan va texnika rivoji, sanoat, transportning vujudga kelishi, tabiiy boyliklarning tezkor o‘zlashtirilishi tabiatga ta’sirning yuqori darajaga etkazdi. CHunki ishlab chiqarish vositalari xususiy mulkchilikka asoslangan, o‘zaro raqobatlar mavjud bo‘lgan, xo‘jaligi notekis rivojlanayotgan kapitalistik jamiyatda tabiiy resurslardan rejasiz vahshiylarcha foydalanildi. Natijada tabiiy resurslarning tabiiy xususiyatlarida keskin o‘zgarishlar yuz berdi. Bu davrda ko‘plab yog‘och-taxta tayyorlash oqibatida Evropada va SHimoliy Amerikadagi katta-katta territoriyalarda o‘rmonlar kesilib, shamol va suv eroziyasi kuchayib, hosildor erlar qishloq xo‘jalik oborotiga yaroqsiz bo‘lib qoldi. AQSHda o‘rmonlarni ko‘plab kesish, yaylovlardan noto‘g‘ri foydalanish tufayli territoriyasining 48% qismida eroziya jarayoni tezlashib ketgan. Kapitalizm jamiyatida ko‘plab zavod-fabrikalarning yoqilg‘iga asoslangan transport turlarining kuchayishi, atom va yadro qurollarini sinash, yangi shaharlarni vujudga kelishi va boshqalar natijasida, tabiatga ko‘plab zaharli gazlar, iflos suvlar, qattiq zarrachalar va axlatlarni chiqarib tashlash oqibatida atmosfera, suv va tuproq ifloslanib ketmoqda. Atrof muhitni zararli chiqindilar bilan ifloslanishi muammosi kelib chiqdi. Tabiat va jamiyat o‘rtasida o‘ziga xos antropogen modda va energiya almashinuvi vujudga keldi. Antropogen modda almashinuvi, ya’ni xom ashyolarni tabiatdan oshig‘i bilan olinishi va zararli chiqindi holiga atrof muhitga tashlanishi tabiat va jamiyat o‘rtasidagi azaliy muvozanatni buzilishiga olib keldi. Tabiat va jamiyat munosabatlarining rivojlanishiga biogen, antropogen va texnogen (noogen) bosqichlar ajratiladi. Jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida inson bilan tabiiy muhit o‘rtasidagi munosabat turlicha bo‘lgan. Kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichida neolitda inson bilan tabiatning o‘zaro munosabati ibtidoiy ahvolda bo‘lgan.