ORGANIZMLERDIŃ PESTICIDLERGE SHIDAMLILIǴI Reje: 1. Zıyanlı organizmlerge pesticidlerdi qollaw usılları 2. Zıyanlı organizmlerge qarsı pesticidlerdi qollaw normaları hám qaytalamaları 3. Zıyanlı organizmlerde shıdamlılıqtıń payda bolıw sebepleri hám aldın alıw ilajları Shıdamlılıq qásiyetine iye bolǵan organizm záhárlengen, qolaysız sharayatta biymálel azıqlanıw, rawajlanıw hám kóbeyiw qabıletin dawam ettire aladı. Shıdamlılıqqa qarama - qarsı jaǵday – bul sezgirlik esaplanadı, lekin bul eki process de pesticidtiń záhárliligine baylanıslı. Sebebi záhárlilikti belgilewshi barlıq faktorlar usı eki processke baylanıslı ózgeredi. Shıdamlılıq 2 túrge bólinedi. Tabiyǵıy shıdamlılıq – bul organizmdegi ximiyalıq hám biologiyalıq processlerge baylanıslı. Jasalma shıdamlılıq - bul tek organizmniń pesticid penen ushırasıwınan keyin payda boladı, yaǵnıy pesticid qollanılǵannan soń payda boladı. Zıyankeslerdiń tabiyǵıy shıdamlılıǵı túrler aralıq, jınıslıq, basqıshlı, jasına qarap hám máwsimlik jaǵdaylarǵa qarap bir-birinen parq qıladı. Ximiyalıq preparatlardı bir túrdegi zıyankeske qarsı bir neshe márte qollanıw nátiyjesinde zıyankeslerde shıdamlılıq qásiyetleri payda boladı. Belgili bir tiri organizmge qaysıduk záhárli zattıń tásir etpew qásiyeti sol organizm ushın shıdamlılıq (rezistentlilik) yaki bekkemlik delinedi. Shıdamlılıq tiykarınan tábiyǵıy, yaǵnıy organizmniń biologiyalıq hám bioximiyalıq qásiyetlerine tiykarlanǵan bolıwı hámde oylap tabılǵan yamasa záhárli zatlardıń isletiliwi (záhárli zatlardı ózine qabıl etiwi) nátiyjesinde ǵana payda bolatuǵın qánigelesken shıdamlılıq bolıwı múmkin. Tábiyǵıy shıdamlılıq organizmniń túrine, jınısına hám rawajlanıw dáwirine baylanıslı halda máwsimlik hám waqtınshalıq túrlerge bólinedi. Bunday shıdamlılıq ximiyalıq qorǵaw quralların qollanıwǵa baylanıslı bolmaǵan halda payda bolǵan. Organizmniń shıdamlılıǵı bir túr arasında da kúshli ózgeriwi múmkin, sebebi lichinka hám erjetkeni záhárlerdi seziwsheń bolsa, al máyek, quwırshaq hám diapauzaǵa ketken fazalarına tásirsheńligi páseygen boladı. Zıyanlı organizmlerdiń ximiyalıq preparatlarǵa bolǵan shıdamlılıǵı olardıń rawajlanıw fazalarında jasına, kúnniń waqtına hám jıl máwsimine qarap ózgeredi. Kishi jastaǵı lichinkalar báhárgi rawajlanıw dáwirinde insekticidlerge shıdamlılıǵı tómen boladı. Kópshilik zıyankesler hawa temperaturasına qarap gúz ayınıń ortalarında qıslawǵa tayarlıq kórip baslaydı, ózine kóp muǵdarda zapas azıq toplaydı hám awısıq toplanǵan azıqlıq zatları nátiyjesinde záhárlerdiń tásirine shıdamlılıq payda etedi. Qánigelesken (payda bolǵan shıdamlılıq) shıdamlılıq - bul xár kanday organizmge aldın záhárli tásir kórsetken ximiyalıq preparatlar muǵdarı zıyankes denesinde saqlanıp qalǵan dáwirde jánliktiń kóbeyiw qábiletiniń 472 esege saklanıp qalǵanlıǵı bolıp esaplanadı. Ótkerilgen ilimiy tájiriybelerdiń nátiyjelerinen belgili bolǵanınday, qánigelesken shıdamlılıq dárejesine organizmlerdiń tańlanǵan násillik geterogen populyaciyaları kiredi, olar joqarı dárejede shıdamlılıq qásiyetine iye boladı. Bul pesticidti tańlaw faktorı bolıp esaplanadı. Bunday tańlawdıń paydalılıǵı zıyankeslerdiń populyaciyasına, islew beriwdiń sanına (qaytalamasına, pesticidti isletiw muǵdarına hám násiline (jıl dawamında bergen áwladlarınıń sanına) baylanıslı boladı. Zıyanlı organizm máwsim yaki jıl dawamında kansha kóp áwlad berse, al oǵan qarsı qollanılǵan pesticidtiń norması kem bolsa, qánigelesken shıdamlılıq sonsha tez payda boladı. Birak zıyankestiń tańlanǵan násili, pesticidler menen islew beriw toqtatılǵannan keyin biraz waqıt bolǵan soń zıyankeske záhárdiń tásiri páseyin organizm organizm aldınǵı jaǵdayına qaytadı. Lekin sol preparat jáne qaytalanıp qollanılǵanda qánigelesken, yaǵnıy arttırılǵan shıdamlılıq payda bolıp baslıydı. Qánigelesken shıdamlılıq bir preparatqa, yaǵnıy jalǵız yamasa bir neshe preparatqa iye bolǵan toparlı hám kóshirmeli shıdamlılıq bolıwı múmkin. Jalǵız shıdamlılıq kanday bolmasın belgili bir pesticidke payda bolıp júzege keliwi múmkin. Al toparlı shıdamlılıq bolsa, bir ximiyalıq birikpe toparına kiretuǵın, quramı hám tásir etiw mexanizmi tamanınan usas eki yamasa bir neshe pesticidke payda boladı. Bunday jaǵday usı topardaǵı zıyankeslerge bir túrdegi preparat isletilgennen keyin payda boladı. Mısalı, Ózbekstanǵa belgili alımlardıń (T.A. Nikolaeva, P.V. Popov hám 3.3. Golubevalardıń (1974)) maǵlıwmatlarına qaraǵanda órmekshi kene zıyankesine qarsı qollanılǵan antioga preparatına shıdamlılıǵı artqanda. amifos, fozalon, fitios, dimetoat qusaǵan basqa fosfororganikalıq insektoakaricidlergede shıdamlılıǵıjoqarı dárejede asqan. Bunday shıdamlılıqtı bazıda kross-shıdamlılıq dep te ataydı. Kóshirme shıdamlılıq – hár túrli ximiyalıq dúziliske iye bolǵan, tásir etiw mexanizmi tamanınan hám túrli bolǵan preparatlarǵa payda bolatuǵın shıdamlılıq bolıp esaplan adı. Mısalı, xlororganikalıq preparatlarǵa shıdamlı bolıp qalǵan zıyankes organizmi piretroidlı preparatlarǵa da shıdamlı bolıwı anıqlanǵan. Ózbekistanda 1960 jıllardan keyin fosfororganikalıq preparatlardıń islep shıǵarılıwı menen baylanıslı bolǵan halda metilmerkaptofos, rogor, intration kabi preparatlarına órmekshi keneniń júdá shıdamlı populyaciyaları anıqlanǵan. 1980 jıllarda pesticidlerge shıdamlılıq palız shırınjasında da payda bolǵan. Tashkent walatınıń paxta atızlarında shırınjalarda BD-58 preparatına 200 mártelik shıdamlılıq júzege kelip, shıdamlılıǵı artqan (Xujaev, Abdillaev, 1983). Buwın ayaqlı zıyanlı jánliklerde pesticidlarge bolǵan shıdamlılıq yamasa immunitettiń payda bolıwına tiykarǵı sebeplerden biri – bul bir túrdegi preparatı bir máwsimde kóp mártebe qollanıw ekenligi anıqlanǵan. Ásirese bir máwsimde bir neshe (8-16) márte áwlad berip rawajlanatuǵın túrlerde (ápiwayı órmekshi