Orientirlash burchaklari Reja. 1. Orierntirlashning moxiyati va oddiy usullari. 2. Magnit strerlkasining og’ish burchagi. 3. Kompas. 4. Orierntirlash burchaklari. Azimut,direksion burchak va rumb. Tayanch suzlar. Nuqta, yo’nalish, Oy, kuyosh, kompas, Gnomon,qutb,magnit qutbi, abtssissa o’qi, meridian,rumb, direksion,azimut, magnit azimuti,meridian,magnit meridiani, qutb,magnit qutblari, gorizon tomonlari. Orierntirlashning moxiyati va oddiy usullari. Joyda plan olishda, burchak o’lchash ishlarini bajarishda nuqtaning o’rni gorizontal yoki atrofdagi predmetlarga qarab aniqlanadi. Joyda boshlang’ich deb qabul qilingan nuqta yoki chiziqqa nisbatan o’z o’rnini aniqlashga orientirlash (lotincha “oriens” sharq ma’nosini bildiradi) deyiladi. O’lchash ishlarini olib borishda joydagi predmetlarga (quyosh, oy va yo’lduzlar, rel’ef, daraxt, imorat va boshqalar) qarab gorizont tomonlarini aniqlash mumkin. Kompas kashf etilganga qadar gorizont tomonlari ko’pincha quyoshga qarab sharqqa nisbatan aniqlangan. Kompas ishlatila boshlagandan keyin (shimol, sharq, g’arb, janub) magnit qutbi yordamida aniqlanadigan bo’ldi. Plan olishda yo’nalishlar oralig’idagi burchaklar o’lchanadi, bu burchaklar orientirlash burchaklari deyiladi. Ma'lumki, yer yuzasining xar bir nuqtasida gorizont tomonlari, shu nuqtadan utkazilgan meridian yo’nalishi bilan aniqlanadi. Dermak, yer yuzasining biron nuqtasida gorizont tomonlarini topish uchun, shu nuqtada meridian yo’nalishini aniqlash kerak. Joyda biron nuqtaning meridiani ma'lum bo’lsa, unga pyerperndikulyar tushurib bu nuqtada paralerl yo’nalishi aniqlanadi. Shuning uchun biron nuqtada gorizont tomonlarini aniqlashda bu nuqtada meridian yo’nalishini aniqlash kifoyadir. Gorizont tomonlari asosan kompas bilan aniqlaniladi. yer yuzining biror nuqtasidagi Geografik meridianning yo’nalishi astrnomik kuzatishlar natijasida aniqlaniladi. Meridian yo’nalishi aniq bulmasada, GNOMON usuli bilan, shuningderk,Qutb yulduzini kuzatish hamda oy , kuyosh va ba'zi bir maxalliy prerdmertlar yordaimda xam aniqlash mumkin. GNOMON usuli. Byerilgan nuqtada Geografik meridian yo’nalishini utkazishning bu usuli tushpaytida gnomon kozikchasidan tushgan eng qisqa soya yo’nalishini aniqlashga asoslangan. Ma'lumki tik to’rgan prerdmertdan tushgan eng qisqa soya tush paytiga, uning yo’nalishi esa Geografik meridian yo’nalishiga to’g’ri keladi. Shuning uchun Geografik meridian "Tush chizig’i" deb xam yuritiladi. Byerilgan nuqtadan Geografik meridian GNOMON usuli bilan quyidagicha utkaziladi: Turt burchakli taxta olib, uning ustiga qog’oz yopishtiriladi. Bu qog’ozga orasi bir santimetrdan qilib bir necha aylana chiziladi. Aylanalar markaziga diametri 1,5-3 mm va uzunligi 10-12 sm. li termir yoki yogoch kozikcha koqiladi. Sungra bu taxtachani meridian yo’nalishi aniqlanayotgan nuqtaga gorizontal qilib o’rnatiladi. Keryin GNOMON kozikchasidan tushgan soyalar kun buyi kuzatiladi va soyaning uchi aylanalarga to’g’ri kelganda nuqta bilan belgilab boriladi. Bunda tushgacha kozikchadan tushgan soyaning tobora qisqarib, belgilangan nuqtalar aylanalarning bir tomonida, tushdan keryin esa soya uzaya borib, belgilangan nuqtalar aylanalarning ikkinchi tomonida kolayotganini ko’rish mumkin. Xar bir aylanadagi belgilangan karama-karshi ikki nuqta uzaro tutashtiriladi. Sungra bu chiziqlarning xar biri teng ikkiga bo’linadi.va chiziqlarni teng ikkiga bo’ladigan bu nuqtalar chiziq bilan tutashtiriladi. Bu chiziq Geografik meridian yo’nalishini ko’rsatadi. Kerchasi xavo ochik paytida Qutb yulduziga qarab xam gorizont tomonlarini aniqlash mumkin. Qutb yulduzi taxminan shimoliy Geografik qutb terpasida turadi. Qutb yulduziga qarab biron nuqtadan Geografik meridian utkazish uchun bu nuqtada turiladi va to’rgan nuqtadan Qutb yulduziga tomon bo’lgan yo’nalish aniqlaniladi. Bu yo’nalish byerilgan nuqtadan utkazilgan Geografik meridian yo’nalishini ko’rsatadi. Гномон Joydagi biror nuqtadan Oy, Kuyosh hamda joydagi ba'zi bir prerdmertlar yordamida taxminiy bo’lsa-da, gorizont tomonlarini aniqlash mumkin. Kadim zamonlardanok kishilar gorizont tomonlarning nomlarini Kuyoshning chiqish va botishi bilan bog’lab kelganlar. Lerkin Quyosh xar doim sharkdan chiqib garbga botavyermaydi.Kuyosh fakat kun-tun tengligi kunlaridagina (21 mart va 23 serntyabr) sharkdan chiqib garbga botadi. Bu paytda taxminan ertalab soat 7 da Kuyosh sharkda, kunduzi soat 1 da janubda , kerch soat 7 da garbda bo’ladi. Kerchasi xavo budut bo’lib, Qutb yulduzini kuzatish mumkin bulmasa, lerkin Oy bulutlar orasida onda -sonda ko’rinib tursa, gorizont tomonlarini aniqlash mumkin. Oy tulin paytida u doim Kuyosh ruparasida turadi. Bu vaqtda oy yarim kerchada, ya'ni kerchasi soat 1 da janubda, soat 7 da garbda, soat 13 da esa sharqda bo’ladi. Kuyosh bilan tulin oy oraligi bir-biridan 12 soatga farq qiladi. Dermak tulin oy va soat bilan xam gorizont tomonlarini aniqlash mumkin ekan. Meridian yo’nalishini bir oz noaniq bo’lsa - da joyning relefi, usimlig va boshqa xususiyatlari buyicha xam aniqlasa bo’ladi. M: erta bahorda tog’, qir, tepalik, vodiy, jar va soylarning janub tomonida qor shimol tomonidagiga qaraganda terz eriydi. Tog yoki terpaning janub tomonidagi o’simliklar shimol tomondagiga qaragnada erta ko’riy boshlaydi. Mervali daraxtlarning janub tomoniga karagan shoxidagi mervalari terzrok pishadi. Daraxt va katta toshlar ustida usgan mayda o’simliklar shimol tomonda kalinrok janubda esa siyrak bo’ladi. Bunday belgilar tabiatda juda kupdir. Magnit strerlkasining og’ish burchagi. Geografik meridian - Geografik qutblarni, magnit meridianlari esa- magnit qutblarini tutashtiradi. Yerning Geografik qutblari bilan magnit qutblari bir nuqtada joylashgan emas. Magnit qutblarining biri Antarktida kirgogida, ikkinchisi Kanada orollaridadir. Geografik qutblar bilan magnit qutblari bir nuqtada joylashmaganligidan Geografik meridian bilan magnit meridiani yo’nalishlari xamma joyda xam bir-biriga to’g’ri kelavyermaydi. Ular orasida qandaydir burchak xosil bo’ladi. Bu burchakka magnit strerlkasining og’ish burchagi deyiladi va u ( (bertta ) xarfi bilan belgilanadi. Magnit meridianining yo’nalishi magnit strerlkasi yo’nalishiga to’g’ri keladi. Magnit strerlkasining shimol tomoni Geografik meridiandan garb yoki sharkka tomon og’ishga qarab, uning og’ish burchagi musbat yoki manfiy bo’ladi.Agar magnit strerlkasi Geografik meridiandan sharkka ogsa, og’ish burchagi, sharkiy va ishorasi musbat bo’ladi. Garbga ogsa , og’ish burchagi garbiy va ishorasi manfiy bo’ladi. Magnit strerlkasining og’ish burchagi turli nuqtalarda turlicha kiymatga egadir. Magnit strerlkasining og’ish burchagi kiymati topografik kartaning janubiy ramkasi ostida byeriladi. Undan tashqari, magnit strerlkasi og’ish burchaklarini tasvirlaydigan maxsus kartalar xam bo’ladi. Magnit strerlkasi og’ish burchagining kiymati yer yuzasidagi turli nuqtalarda turli kiymatga ega bo’lishi bilan birga, ular vaqt o’tishi bilan xam uzgarib turadi. Bu uzgarish asriy, yillik, sutkalik va tasodifiy uzgarishdan iborat. Ma'lumki, yerning magnit qutbi asrlar davomida uzgarib turadi. Shu sababdan yer yuzasidagi xar bir nuqtada magnit strerlkasining yo’nalishi xam uzgaradi. Magnit strerlkasi taxminan besh asr davomida Geografik meridiandan sharkka yoki garbga tomon 22°gacha ogadi. Magnit strerlkasining bu og’ishi asriy og’ish deyiladi. Magnit strerlkasining yillik og’ishi 81 dan oshmaydi. MDX tyerritoriyasida magnit strerlkasi yil mobaynida Z1 dan 71 gacha og’ishi aniqlangan. Magnit strerlkasining sutkalik og’ishi Geografik kenglikka bog’lik. Yukori Geografik kengliklarda ekvator atrofidagiga nisbatan magnit strerlkasining sutkalik og’ishi kattarok bo’ladi. M: MDH ning o’rta qismlarida strerlkaning sutkalik og’ishi 15’ gacha ertadi. Magnit strerlkasining sutkalik og’ishi kishga nisbatan erzda, kerchasiga nisbatan kunduzi kattarok bo’ladi. Magnit strerlkasining tasodifiy og’ishi kosmik va maxalliy xodisalarga, chunonchi shimol shu'lasi, Kuyosh doglari, vulkan xarakatlari, kuchli shamol va boshqalarga bog’lik bo’ladi. va bunda magnit strerlkasi 2° gacha og’ishi mumkin. Magnit strerlkasining og’ishi termir konlari bo’lgan joylarda ayniksa katta bo’ladi. Magnit strerlkasining keskin ravishda og’ishiga magnit anomliyasi deyiladi. Bunga Ko’rsk va Termirtov magnit anomaliyalari misol bo’la oladi. KOMPAS. Kompas eramizdan avvalgi III-asrda Xitoyda ixtiro qilingan. Hozirgi vaqtda kompasdan sayyoxlar, uchuchvchilar, dengizchilar, turistlar razverdkachilar, geodezist, topograf, geograf va boshqa mutaxassislar gorizont tomonlarini aniqlashda foydalanadilar. Kompaslar xar xil tuzilgan. Maktab kompasi, Adrianov kompasi Tog kompasi. Joyda aniq orierntirlashda mukammalashtirilgan konstruktsiyadagi kompaslar ishlatiladi. Bunday kompasga bussol deyiladi. Kompas bilan ishlashdan avval, uni tekshirib ko’rish kerak, ya'ni: 1. Kompasning magnit strerlkasi serzgir bo’lishi kerak. 2. Magnit strerlkasi tinch to’rgan paytda u gorizontal xolatda bo’lishi kerak.. 3. Komapasning magnitlangan.strerlkasi ekstserntrisitert xatosidan xoli bo’lishi kerak, ya'ni ststrerlkaning shimoliy va janubiy uchlaridan olingan sanoklar bir-biridan 180°ga farq qilishi kerak. 4. Kompas dioptr l arning markazidan utgan tekislik limbning 0° va 180°li diametridan o’tishi kerak. Buning uchun biron chiziqning azimuti tekshirib ko’rilgan bussol bilan o’lchanadi. Sungra bu chiziq azimuti tekshirilayotgan kompas bilan o’lchanadi. Shunda u oldin aniqlanilgan azimutga teng bo’lishi kerak. Bu ikki azimut bir-biridan farq, qilsa, unga kollimatsiya xatosi deyiladi va bu xato o’lchash natijalarida e'tiborga olindi, Kompaslar kutichasining (korpusining) yon tomrndan arrertir deb ataladigan qisqich bo’lib, kompas ishlatilmaganda qisqich bilan strerlkani kutarib oynaga tirab quyiladi. Kompasning gradus bo’laklari chizilgan xalqachasi limb deb ataladi. Andrianov kompasning kopkogi aylanadigan qilib ishlangan. Yo’nalishni nishonga olish uchun kutichaga uchburchak uyilgan va mushka o’rnatilgan. Ularni dioptrlar deyiladi.Odatda, mushkani - prerdmert dioptri, kuz bilan karaladigan dioptirni esa kuz dioptri deyiladi. Dioptrlar yo’nalishlarni aniq nishonga olish uchun xizmat qiladi. Bu kompasning oynasi ustiga direrktrisa deb ataladigan chiziq chizilgan. Direrktrisa kompas limbidan sanok olish