OROL DENGIZI MUAMMOSI
Reja.
I.
Kirish.
II.
Asosiy qism.
1. Orol dengizi haqida.
2. Orol dengizining ekologik ahvoli.
3. Orol dengizining hozirgi holati.
4. Orol boʻyi hududining ekologik muammolari.
5. Orol muammosini bartaraf etish yo’lida amalga oshirilgan ishlar.
6. Orol muammolariga bag‘ishlangan konferensiya ishtirokchilarining
fikrlari.
III.
Xulosa.
IV.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish.
“Biz o‘z mustaqilligimiz va suverenitetimizning dastlabki kunlaridan boshlab
o‘tmishda shakllangan ta’lim tizimini tubdan isloh qilmasdan turib, eski kommunistik
mafkuraning qolip va aqidalaridan butunlay voz kechmasdan, yoshlarning ongida
demokratik qadriyatlarni mustahkamlamasdan turib yangi jamiyatni barpo etib
bo‘lmaydi, degan qat’iy xulosaga kelgan edik.
Agar O‘zbekistonda bugun yashayotgan 31 million aholining 60 foizidan ortig‘ini
30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar tashkil etishini inobatga oladigan bo‘lsak, ushbu
islohotlarning zarurati va roli o‘z-o‘zidan tushunarli va ravshan bo‘ladi.
Yana bir muhim jihati shundaki, ana shu majburiy ta’limdan so‘ng yosh yigit-
qizlarimiz, o‘z xohishlariga ko‘ra, bakalavr yoki magistr darajasiga ega bo‘lish uchun
oliy o‘quv yurtlarida tahsil olishni davom ettirishlari mumkin.
Ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilish dasturi hayotimizga muvaffaqiyatli joriy
etilishi natijasida uzluksiz ta’limning zamonaviy talablarga javob beradigan yaxlit
tizimi yaratildi. Bu tizim ta’lim jarayonlarining barcha bosqichlarini – maktabgacha
va maktab ta’limidan tortib o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim bo‘g‘inini,
shuningdek, xalqaro me’yorlarga mos holda bevosita fan doktori darajasini olish
uchun dissertatsiya himoyasini nazarda tutadigan oliy ta’limdan keyingi bir bosqichli
ta’limni o‘ziga qamrab oladi.
Mamlakatimizda keng ko‘lamli islohotlar boshlanganidan buyon oliy o‘quv
yurtlari soni 2-marta oshdi, bugungi kunda 60 ta universitet va institutda 230 ming
nafardan ziyod talaba tahsil olmoqda. O‘zbekistonda Yevropa va Osiyoning bir qator
yetakchi oliy o‘quv yurtlarining filiallari, jumladan, Vestminster universiteti,
Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin politexnika universiteti, Rossiya
neft va gaz universiteti, Moskva davlat universiteti, Rossiya iqtisodiyot universiteti
filiallari faoliyat yuritmoqda.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Milliy universiteti, Fanlar akademiyasi va Buyuk
Britaniyaning yetakchi oliy o‘quv yurti – Kembrij universiteti bilan birgalikda
Yuksak texnologiyalar o‘quv-tajriba markazi tashkil etilmoqda.
2014-yilning sentabr oyidan boshlab yurtimizda, yuqorida zikr etilganidek,
Janubiy Koreyaning Inxa universiteti filiali faoliyat ko‘rsatadi, uning asosiy
yo‘nalishini axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, komputer muhandisligi
sohasidagi ta’lim tashkil etadi.
Yoshlarimizning minglab iqtidorli vakillari Yaponiya, Germaniya, Janubiy
Koreya, Xitoy, Buyuk Britaniya, AQSh, Fransiya va boshqa mamlakatlarning
yetakchi universitetlarida ta’lim olmoqda, bu esa ularning bilim va malakasini
oshirishda keng imkoniyatlar ochib bermoqda.
Bugungi kunda, BMT ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatimizda ta’limga
yo‘naltirilayotgan xarajatlar davlat byudjetining 35 foizdan ortig‘ini tashkil etmoqda.
Boshqacha aytganda, O‘zbekiston davlat byudjetidan har yili 35 foiz mablag‘ aynan
ta’lim-tarbiya sohasiga yo‘naltirilmoqda.
Jahon intellektual mulk tashkiloti va yetakchi xalqaro biznes-maktablardan biri –
“INSEAD” tomonidan 2012-yilda inson kapitalining taraqqiyot darajasi bo‘yicha
o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra O‘zbekiston 141 mamlakat orasida 53-o‘rinni,
ta’lim tizimini rivojlantirish darajasi, jumladan, ta’lim maqsadlari uchun ajratiladigan
mablag‘lar bo‘yicha esa dunyoda beshinchi o‘rinni egallagani bejiz emas, albatta.
Xolis insonlar bizning ta’lim-tarbiya sohasidagi keng ko‘lamli ishlarimiz haqida
xolisona xulosa chiqargani uchun minnatdormiz. Biz bunday har tomonlama
asoslangan tadqiqotlar olib borib, umumiy xulosalar chiqarish bilan shug‘ullanadigan
ilmiy-tahliliy markaz mavjudligidan bexabar edik. Bunday markazlar faoliyati juda
foydali deb o‘ylayman va biz ana shunday yuksak e’tirofdan ruhlanib, yanada yuqori
o‘rinlarga ko‘tarilish uchun yanada qattiq bel bog‘lab harakat qilamiz. Birinchi
o‘ringa da’vogarlik qilishdan cho‘chib turgan bo‘lsak-da, biz shunga intilib
yashashga haqlimiz, deb o‘ylayman”.
I.A.Karimov
Aholi sonining yildan yilga oshib borishi sanoat va transportning rivojlanishi, fan
texnikaning taraqqiy etishi, insonning biosferaga ko‘rsatayotgan ta’sir doirasini
kengaytirib bormoqda. Bu esa o‘z navbatida u yoki bu ekologik muommolarning kelib
chiqishiga sabab bo‘lmoqda.
Ekologik muommo deganda insonning tabiatga ko‘rsatayotgan ta’siri bilan boѓliq
holda tabiatning insonga aks ta’siri, ya’ni uning iqtisodiyotiga, hayotida xo‘jalik
ahamiyatiga molik bo‘lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar bilan boѓliq (stixiyali talofatlar,
iqlimning o‘zgarishi, hayvonlarning yalpi ko‘chib ketishi va boshqalar) har qanday
xodisa tushuniladi.
Er yuzasining muayyan mintaqasi o‘ziga xos tabiiy-iqlim, ijtimoiy-ekologik,
etnografik xususiyatlari uni tabiat bilan inson o‘rtasidagi o‘zaro aloqa munosabatlari
xarakterini belgilab beradi. Mintaqaviy ekologik muommolarga baho berishning
mezoni havo va suvning ifloslanishi, belgilangan miqdordan oshib ketishi, tuproq
eroziyasi, yaylovlarning ishdan chiqishi, o‘rmonlarda daraxtlarni kesish va boshqalar
hisoblanadi.
Markaziy Osiyoda mintaqaviy ekologik muommolardan eng muhimi Orol va Orol
bo‘yi ekologik muammosidir. Bu sohadagi batafsil ma’lumotni Orol dengizi
muammosi qismidan olasiz.
Xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari, ayniqsa, sanoatda va transportdan «chiqindi» deb
nom olgan qo‘shimcha mahsulot ajralib chiqadi. Bu mahsulotlar Respublikamizning
ba’zi bir hududlarida ko‘p chiqarilmoqda va natijada tabiatni bulѓab, barcha tirik
organizmlar, xususan inson salomatligi uchun zarar keltirmoqda. Ana shunday
atmosfera havosini buzadigan chiqindilarga tutun va har xil zaharli gazlar kirib, ular
ko‘pincha Olmaliq, Angren, Farѓona, Qarshi, Samarqand, Navoiy, Jizzax, Toshkent,
CHirchiq, Bekabod va shu kabi sanoati rivojlangan, transport qatnovi katta bo‘lgan
shaharlar havosini ifloslantirmoqda.
Hozirgi paytda Markaziy Osiyo mintaqasidagi madaniy tuproqlarning qayta
botqoqlanish jarayoni markaziy Farѓona, Mirzacho‘lda, Qarshi va SHerobod
cho‘llarida, Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolarining quyi qismlarida, Tajan va
Murѓob deltalarida, Vaxsh botqoѓida barpo etilgan agrolandshaftlarda intensiv ravishda
namoyon bo‘lmoqda. Binobarin, agrolandshaftlarning hozirgi ekologik holatini
optimallashtirish va soѓlomlashtirish uchun ularda insonning xo‘jalik faoliyati tufayli
faollashgan geokimyoviy jarayonlarni, modda va energiya almashinuvini, tuz – suv
balansi qonuniyati buzilishini mahalliy va mintaqaviy masshtablarda boshqarishni
o‘rganmoq va tashkil etmoq zarurdir.
Orol dengizi haqida.
Orol dengizi — Oʻrta Osiyodagi eng katta berk shoʻr koʻl. Maʼmuriy jihatdan Orol
dengizining yarmidan koʻproq jan.-gʻarbiy qismi Oʻzbekiston (Qoraqalpogʻiston),
shim.-sharqiy qismi Qozogʻiston hududida joylashgan. Oʻtgan asrning 60-
yillarigacha Orol dengizi maydoni orollari bilan oʻrtacha 68,0 ming km² ni tashkil
etgan. Kattaligi jihatidan dunyoda toʻrtinchi (Kaspiy dengizi, Amerikadagi Yuqori
koʻl va Afrikadagi Viktoriya koʻlidan keyin), Yevrosiyo materigida (Kaspiydan
keyin) ikkinchi oʻrinda edi. Dengiz shim.-sharkdan jan.-gʻarbga choʻzilgan, uz.
428 km, eng keng joyi 235 km (45° shahrik.) boʻlgan. Havzasining maydoni 690
ming km², suvining hajmi 1000 km³, oʻrtacha chuq. 16,5 m atrofida oʻzgarib
turgan. Havzasining kattaligi uchun dengiz deb atalgan.
Orol dengizi (qoz. Aral Teңіzі, Aral Tengizi, qor. Aral tenʼizi) Oʻrta Osiyoda
joylashgan yopiq
suv havzasidir. Shimoldan
Qozogʻiston, janubdan
Qoraqalpogʻiston (Oʻzbekiston) yerlari bilan oʻralgan.
1960-yillargacha maydoni 68,000 km2 boʻlib, dunyoda kattaligi boʻyicha toʻrtinchi
koʻl boʻlgan. Biroq, uni taʼminlovchi Amudaryo vaSirdaryo suvlarining koʻp
miqdorda irrigatsiyaga sarflanishi uning hajmini keskin kamaytira boshladi. 2007-
yilga kelib, Orol dengizi maydoni 50 yil avvalgiga nisbatan 90 % qismini yoʻqotib,
uchta alohida koʻlga aylandi. Shoʻrlik oshishi Orol dengizi va atrofidagi nabotot
vahayvonot qirilishiga sabab boʻldi. Mahalliy iqlim oʻzgardi; yoz issiqroq, qish esa
quruq va sovuqroq boʻla boshladi.
2010-yil maʼlumotlariga koʻra Orol dengizi maydoni 13,900 km2 dir.
1996-yil yanvarida Oʻzbekiston, Qozogʻiston, Turkmaniston, Tojikiston va
Qirgʻiziston oʻrtasida Orol dengizi ekologik holatini yaxshilashga doir shartnoma
imzolandi.
Orol dengizi yuqori pliotsenda Yer poʻstining egilgan yeridagi botiqda hosil
boʻlgan. Tubining relyefi (gʻarbiy qismini qisobga olmaganda) tekis. Orol
dengizida juda koʻp yarim orol va qoʻltiqlarboʻlgan. Shim. qirgʻoklarida eng katta
qoʻltiqlaridan Chernishev, Paskevich, Sarichigʻanoq, Perovskiy, jan.-sharqiy va
sharqiy qirgʻoqlaridaTushbas, Ashshibas, Oqsagʻa, Suluv va boshqa, Amudaryo
bilan Sirdaryo quyiladigan joylarida Ajiboy, Tolliq, Jiltirbas qoʻltiklari, Qulonli
vaMoʻynoq yirik yarim orollari boʻlgan. Orol dengizida qadimdan suv sathi goh
koʻtarilib, goh pasayib turgan. Keyingi geologik davrdaSariqamish va Oʻzboʻy
orqali Orol dengizi suvi vaqt-vaqti bilan Kaspiyga quyilgan, suv sathi ancha baland
boʻlib, jan.vajan.-sharqidagi bir necha ming km² maydonli sohil suv ostida boʻlgan.
Orol dengizi unchalik chuqur emas. Chuqur joylari gʻarbiy qismida.
QoraqalpogʻistonUstyurta yonida chuq. 69 m gacha yetgan.
Koʻlning sayoz joylari uning jan., jan.-sharqiy va sharqiy qismlariga toʻgʻri kelgan.
Orol dengizi qirgʻoklarining morfologik tuzilishi juda murakkab. Ular bir-biridan
baʼzi xususiyatlari bilan farqlanadi. Shim. qirgʻogʻi baland, ayrim yerlari past,
chuqur qoʻltiqlar bor. Sharqiy qirgʻogʻi past; qumli, juda koʻp mayda qoʻltiq va
orollar boʻlgan. Jan. qirgʻogʻi Amudaryo deltasidan hosil boʻlgan.
Gʻarbiy qirgʻogʻi kam qirqilgan va Ustyurt chinkidan iborat. Orol dengizida 300
dan ortiq orol boʻlgan. Ularning 80% dengizning jan.-sharqiy qismida. Eng
kattalari Koʻkorol (273 km²), Vozrojdeniye (216 km²) va Borsakelmas (133 km²)
edi. Dengizga Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladi. 60-yillargacha yiliga Amudaryo
Orol dengizi ga 38,6 km³, Sirdaryo esa 14,5 km³ suv olib borgan. Suv balansida
yogʻinlar ham muhim oʻrin egallagan. Dengiz akvatoriyasiga yiliga 82–176 mm
yogʻin yogʻadi. Atrofdan dengizga yiliga 5,5 km³ yer osti suvlari qoʻshilib turgan.
Dengiz choʻl zonasida joylashganidan uning yuzasidan har yili 1 m qalinlikdagi
suv bugʻlanadi. Bu esa keyingi davrda dengizga daryolar olib kelgan suv, yogʻin
va yer osti suvlaridan ortikdir. Shuning uchun iklimiy oʻzgarishlar natijasida Orol
dengizi suvining sat-hi yillar davomida oʻzgarib turgan. Mas, 1785 yildan dengizda
suv sathi koʻtarila boshlagan boʻlsa, 1825 yildan pasaygan, 1835—50 yillarda yana
koʻtarilgan, 1862 yil kamaygan. Koʻkorol 1880 yilda yarim orolga aylanib qolgan.
1881 yil suv sathi pasaygan. 1885 yildan Orol dengizida suv sathi yana koʻtarila
boshlagan. 1899 yilga kelib Koʻkorol ya.o. orol boʻlib qolgan. 1919 yil dengiz
maydoni 67300 km², suv miqdori 1087 km³ boʻlgan boʻlsa, 1935 yilga kelib
maydoni 69670 km², suvning miqdori 1153 km³ ga koʻpaydi. Keyingi bir yarim asr
mobaynida dengiz suvi sathi ancha oʻzgargan.
Orol dengizida suv sathining yil davomida oʻzgarib turishi Amudaryo va
Sirdaryoning bahor-yoz paytlarida toshishi bilan bogʻliq. Bahorgi yomgʻirdan ham
dengiz sathi koʻtariladi. Suvi sathining yil davomida oʻzgarish amplitudasi urtacha
25 sm ga teng boʻlgan. Suvining shoʻrligi oʻrtacha 10— 11 %". Suvdagi tuzlarning
koʻp qismini osh tuzi va sulfatli magniy tuzi tashkil etgan. Kimyoviy tarkibiga
koʻra, suvi Kaspiy dengizi suviga oʻxshash. Orol dengizi suvining tarkibidagi tuz
11 mlrd. t ga yaqin deb baholangan. Bu tuzlar sanoat ahamiyatiga ega. Dengiz
suvi, ayniqsa, markaziy qismida juda tiniq. Suvi, xususan, qishda tiniq boʻladi.
Yoz oylarida ham 24 m chuqurlikkacha dengizning tubi koʻrinadi. Suvining rangi
koʻpgina qismida koʻk, qirgʻoklariga yaqini koʻkimtir tusda. Amudaryo bilan
Sirdaryoning quyilish joyida suvi loyqa. Dengiz dek. oʻrtalaridan mart oxirigacha
muzlaydi. Yozda suvning yuqori qismidagi temperaturasi 27° ga yetadi. Chuqurlik
ortishi bilan temperatura tez pasayadi. Yozda 1 m chuqurlikda temperatura 8°ga
oʻzgaradi. Dengiz ustida havoning urtacha temperaturasi yozda 24—26°, qishda —
7°, — 13,5°. Orol dengizi sazan, choʻrtan, soʻvʼyan, sudak, oqchavoq, laqqa, taran
(leshch), pilmay Orol dengizining kosmosdan olingan surati (2002 yil).
Dengizda navigatsiya mavsumi 7 oy davom etgan. Aralsk va Moʻynoqkabi yirik
portlari faoliyat koʻrsatgan. Orol dengizi atrofida aholi kam boʻlgan. Aholi, aso-
san, baliqchilik bilan va, qisman, chor-vachilik, ondatra urchitish va sabzavot-
polizchilik bilan shugʻullangan. Oʻtgan asrning 90-yillarigacha dengizdan
baliqovlangan. Aralsk va Moʻynoq shaharlari va bu shaharlar atrofida koʻp sonli
baliq ovlash xoʻjaliklari faoliyat koʻrsatgan, Amudaryo deltasida, Avan
posyolkasida (Koʻkorol o.), Bugun po-syolkasida (sharqiy sohil), Uyali va Uzunqir
orollarida baliq tuzlash z-dlari ishlab turgan.
Orol dengizini birinchi marta A. I. Butakov 1848—49 yillarda tadqiq etgan va
haritaga tushirgan.
Orol dengizi suvining sathi Amudaryo va Sirdaryo suvining rejimi bilan
bogʻlikligidan, bu ikki dare suvi sugorishga qancha koʻp sarflansa, dengizda suv
shuncha kamaya borgan. Ayniqsa, oʻtgan asrning 60-yillaridan sugʻoriladigan ekin
maydonlarining kengaytirilishi na-tijasida dengizga Amudaryo va Sirdaryodan
quyiladigan suv miqdori yildanyilga kamaya bordi. Oqibatda dengizda suv sathi
jadal surʼatlarda pasaya boshladi.
Orol dengizida suv sathi pasayishining uning suv yuzasi va suv sigʻimiga taʼsiri
Orol dengizi da suv sathining pasayishi suv balansi elementlarining qiymatlariga
ham keskin taʼsir koʻrsatdi: 1911—60 yillarda dengiz sathi oʻrtacha 53,04 m ni
tashkil etib (Boltik, sistemasida), daryolar dengizga quyadigan suv miqdori 56
km³, dengiz yuzasiga yogʻgan atmosfera yogʻinlari miqdori esa 9,1 km³ ga teng
boʻlgan. Sarflanish, yaʼni chiqim esa, asosan, bugʻlanishdan iborat boʻlib, shu
davrda oʻrtacha 66,1 km³ ni tashkil etgan. Shu davr ichida suv balansida salbiy farq
qayd etilgan: dengiz har yili 1 km³ dan, 1911—60 yillar davomida 50 km³
hajmdagi suvni yoʻqotgan.
Hozirgi kunda Orol dengizi 3 boʻlakka boʻlingan: birinchisi — kichik va sayoz
shim. qismi (shoʻrligi — 8—13g/l); ikkinchisi — nisbatan kattaroq maydonga ega
boʻlgan va sayoz sharqiy qismi (shoʻrligi — 69— 72 g/l); uchinchisi — eng
chuqur hisoblangan gʻarbiy qismi (shoʻrligi — 68-69 g/l).
Orol dengizining bugungi holati (oktabr 2016)
Orol dengizining ekologik ahvoli.
Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib,
unda baliqchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi.
Dengiz suv rejimini unga quyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda
otmosfera yonilgʻilari tushishi va yuzadan suvning bugʻlanishi tashkil etadi.
qadimgi tarixiy davrlarda dengiz sathining 1,5 — 2,10 oʻzgarishi tabiiy iqlim
hususiyati bilan boʻliq boʻlib, suvning hajmi 100—150 kub km, suv sathi maydoni
— 4000 kv, km ni tashkil etgan. Sugʻoriladigan dehqonchilikning rivojlanishi
natijasida su`orilishga foydalaniladigan qaytmas suvlar va qurqchilik yillari
Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga quyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday
qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994-
yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 2 marta, shurlanish darajasi 9-
10 gGʻl dan 34-37 gGʻl ga ortadi; 2000 yilga borib 180—200 gGʻl koʻtariladi.
Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga 80 — 110 sm tashkil etmoqda.
Qirgʻoq chizigʻi 60 – 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km² tashkil
etadi.Amudaryo va Sirdaryoning kuyi oqimlarida suvning sifati yomonlashadi,
hamda ichish uchun yaroqsiz boʻlibqoladi. Ekologik tizmlar, oʻsimlik va hayvonlar
chuqur inqirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa oʻz
ichiga shimoliy gʻarbiy qizil qum, Zaungaoʻz, Qora qum, Janubiyustyurt va
Amudaryo delütasikabi landshaft komplekslarini oladi. Orol boʻyining umumiy
maydoni — 473 ming km² boʻlsa, uning Janubiy qismi 245 ming km² tashkil etadi.
Bunga KKR hududi,Oʻzbekistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning
Toshavvoʻz viloyatlari kiradi. Orol va orol boʻyida sodir bulayotgan jadal
ravishdagi cho'llanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun
ham miqdor va sifat jihatidan baxolash ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda.
Dengiz tubining ochilishi va daryo delütalarining qurishi hisobiga choʻl
maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz
zarrachalari bilan qoplanib yangi shakldagi qum qoplamlarini hosil qiladi. Shunday
qilib, markaziy Osiyo hududida kum, tuz ayrozonalarini shamol yordamida
kuchirib yuruvchi kuchli yangi manba vujudga keldi. Dastlabki maʼlumotlarga
karaganda yiliga atmosferaga 100—150 mln. tonnagacha chang — tuzon
kutarilishi mumkin. Dengiz tubidan kutarilganchang — tuz tuzoni atmosfera
ifloslanishi 5 % ham ortib yubormoqda Chang — tuzonlarning atmosferaga
kutarilishi 1 marta 1875 yili kosmosdan koʻzatilgan. Chang — toʻzon uzunligi —
400 km, eni esa 40 km boʻlib, radiusi 300 km tashkil etadi. Tuzlarning er yuzasida
yogilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 — 15 % sholining esa 3-6 % pasayib
ketdi. Orol boʻyiga yogilayotgan chang — tuz zarrachalaridan umumiy miqdor
oʻrtacha 520 kgGʻga tashkil etib, tuproq holati yomonlashuvining asosiy
sababchilaridan biri boʻlib koldi. KKR ning su`oriladigan maydonlari chang — tuz
fraktsiyalari 250 kgGʻga dan Chimboy tumanida 500 t gacha boradi. Shoʻrlangan
qum tuzlari yili orol boʻyidagi 15 ming ga Yaylovlarni egallabbormoqda. ~oʻza
uchun ajratilgan maydonlar kasallik koʻzgatuvchi zarakunandalar bilan
zararlangan. qishloq xoʻjalik maxsulotlari hosili pasayib ketmoqda. Daryoning
yuqori okimidagi hududlarda meliorativ holati yomonlashishi (Surxondaryo,
Qashqadaryo, Buxoro, Samarqand) II kategoriyada erlaning koʻpayishiga olib
kelmoqda. Amudaryoningoʻrta oqimi joylashgan. Turkmanistonning suv xoʻjalik
tumanlarida murakkab meliorativ holat kelib chiqmoqda. Amudaryo va
Sirdaryoning kuyi okimlarida koʻpchilik maydonlar qoniqarsiz meliorativ ahvoli
bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan
maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning shurlanishi hisobiga kishlk
xoʻjalik maxsulotlari hosili Oʻzbekistonda — 30 %, Turkmanistonda 40 %,
Qozog'istonda — 33 %, Tojikistonda — 1990 Qirg'izistonda — 20 % pasayib
ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini
kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo qirgʻoklarini pasayish natijasida
daryolarning kuyi qismida suv toshqinlarini aqmaytirib yuboradi. Bu oʻz navbatida
toʻqay oʻsimliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy boʻlgan utloki
— botqoqli tuproqlar unumsiz utlok takir choʻl, kumli tuproqlarga aylanishga olib
keladi. Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan maydonlar aholi
uchun xavfli kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol
boʻyining sanitar — epidemiologik ahvoli nixoyatda ogir aholi markaz-lashtirilgan
suv bilan taʼminlash 29- 67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv
havzalaridan foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol
muammosini asosi uni dengiz sifatida saqlab qolish tashkil etadi.Shuni taʼkidlash
lozimki Orol oʻz tarixi davomida ilmiy maʼlumotlarga karaganda koʻp marta oʻz
shaklini oʻzgartirganini va koʻrib qolgani maʼlum. Orol dengizining dastlabki
absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak boʻladi. O
DYeN Orol dengizi muammosi xam diqqatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda
ayniqsa quriy boshladi. Xozirgi vaqtda O'rta Osiyoni umumiy muammosiga
aylanib qolgan. Dengiz xozirda „oʻlik dengiz“ deb xisoblanmoqda. Tirik organizm
dengizda deyarli yoʻq. Dengizning qurigan soxillaridagi to'planib qolgan erdagi
tuzlar shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf
tug'diradi.O'sha erdagi aholida suv muammosiga duch kelinmoqda.Bundan
tashqari deyarli Orol dengizining yarmi qurib qolayotganidan, hech kim
qayg'urmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablag'lari ajratilgani bilan o'sha
mablag' dengizga xarajat qilinishini xech kim o'z nazoratiga olmayapti. BUndan
kelib chiqadiki mablagʻlar oʻsha erga „etmayapti“. Buni kiska kilib shunday
taʼriflash mumkinki, Urta Osiyo mamlakatlarida qurg'okchilik vujudga keladi.
Buni jahon xamjamiyati va Markaziy Osiyo mamlakatlari „pichoq suyakka
qadalganida“ anglab etishadi. Afsuski Orol dengizi qurib qolgandan so'ng bu
muammoni echish yoʻllari qidiriladi. Orol dengizining qurishining asosiy sababi bu
xo'jalik ehtiyojlariga ishlatilishi yaʼni paxta, bug'doy sug'orilishiga Amudaryo va
Sirdaryodan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan.
Shu tufayli Orol dengizi sekin-asta quriy boshlaga
Orol dengizining hozirgi holati.
Orol dengizining qurish jarayoni
Orol dengizining yarmidan koʻproq qismi Oʻzbekiston hududiga qarashli.
Orolboʻyi Amudaryo va Sirdaryoning quyi qismi hamda Orol dengizi atrofidagi
hududlarni, shuningdek, dengiz sathining kasayishi natijasida uning shimoli-
sharqiy va janubiy qismida vujudga kelgan Orol choʻlini oʻz ichiga oladi.
Orol dengizi Oʻrta Osiyoda va butun dunyodagi eng yirik shoʻr koʻllardan biri
hisoblanadi. Yaqin oʻtmishda uning maydoni orollar bilan birga deyarli 68,0 ming
kv km ni, suvining hajmi 1000 kub km ni tashkil etgan. Oʻrtacha chuqurligi 50,5 m
atrofida boʻlgan Havzasining kattaligi (690 ming kv km) jihatdan Kaspiy dengizi,
Amerikadagi Yuqorikoʻl va Afrikadagi Viktoriya koʻlidan keyin toʻrtinchi oʻrinda
turgan. Orol dengizida 300 dan ortiq orollar boʻlib, ulardan eng kattasi Koʻkorol,
Vozrojdenie, Borsakelmas boʻlgan. Orol dengiziga 20-asrning 60-yillarigacha
Amudaryodan 38,6 kub km, Sirdaryodan 14,5 kub km, suv kelib turgan. Dengiz
akvatoriyasiga yiligi 82–170 mm yogʻin yogʻadi. Dengizga 5,5 kub km erosti
suvlari ham qoʻshilib turgan. Suvning shoʻrligi 10-11 % boʻlib, suv tarkibida tuzlar
miqdori 11 mlrd tonna ga yaqin deb baholangan. Dengizda kemalar qatnovi
mavsumi 7 oy davom etgan. Aralsk va Moʻynoq kabi yirik portlari boʻlgan. Orol
dengizi atrofidagi aholi, asosan, baliqchilik, qisman chorvachilik, moʻynachilik
(ondatra), sabzavot-polizchilik bilan shugʻullangan. Aralsk va Moʻynoq shaharlari
va bir qancha orollarda baliq ovlash xoʻjaliklari, baliq tuzlash zavodlari ishlab
turgan. Baliq ovlash oʻtgan asrning 90-yillarigacha davom etgan.
Orol dengizida qadimdan suv sathi goh koʻtarilib, goh pasayib turgan. Keyingi
geologik davrda dengiz suvi koʻtarilib, baʼzan Sariqamish va Oʻzboy oʻzanlari
orqali Kasbiy dengiziga quyilgan.
Dengiz choʻl mintaqasida joylashganidan uning yuzasidan har yili 1 m qalinlikdagi
suv bugʻlangan. Oʻtgan asrning boshlaridan suv sathi pasaya boshlangan. Masalan,
1911—1960-yillar davomida Orol dengiziga daryolardan yogʻin bilan birga bir
yilda, oʻrtacha 65 kub, km suv kelib turgan; suv yuzasidan esa 66,10 kub, km suv
bugʻlangan. Shunday qilib, har yili dengiz 1 kub km 50 yil davomida esa 50 kub,
km suvni yoʻqotgan. Suv sathi ayniqsa, oʻtgan asrning 60-yillaridan boshlab
sugʻoriladigan ekin maydonlarining kengaytirilishi, Amudaryo va Sirdaryo
suvlarining sugʻorishga ishlatilishi tufayli keskin kamaya boshlagan. Oʻtgan 40
yildan koʻproq vaqt davomida Orol dengizining maydoni deyarli 4 marta, suv sathi
1,8 marta, undagi suv hajmi 9 martaga yaqin kamaydi. Dengiz suvining
shoʻrlanishi 9-10 g/l dan 70-84 g/l gacha ortdi. Hozirgi kunda dengiz
chuqurligining kamayishi yiliga 80-110 sm ni tashkil etadi. Oʻtgan 40 yil
mobaynida qirgʻoq chizigʻi 80–100 km pasaygan. Buning oqibatida 4,5 mln
gektardan oshiqroq dengiz tubi ochilib qoldi. Hozirgi kunda Orol dengizi uch
qismga boʻlinib ketgan. Uning sayoz kichik shimoliy qismining suvi kuchsiz
minerallashgan (8-13 g/l), birmuncha kattaroq sayoz sharqiy qismi ancha kuchli
shoʻrlangan (68-72 g/l).
Orol boʻyi hududining ekologik muammolari.
Orol dengizi asosan Amudaryo va Sirdaryodan suv oladi. Soʻngi yillarda Sirdaryo
suvi suv omborlarini toʻldirishga va sugʻorishga foydalanilishi tufayli Orol
dengiziga etib bormaydigan boʻldi. Amudaryo va uning irmoqlarida suv omborlari
qurilib, koʻp miqdordagi suv kanallar orqali ekin dalalariga oqiza boshlandi.
Buning oqibatida Zarafshon, Surxondaryo va Qashqadaryo Amudaryoga etib
bormaydigan boʻlib qoldi. Hozirgi davrda Amudaryodan suv oladigan kanallarning
umumiy uzunligi 170 ming km dan, suv omborlari soni 50 tadan oshib ketdi.
Ularning suv sigʻimi 16-17 mld kubokilometrni tashkil etadi.
Suv zahiralaridan nooʻrin foydalanish — Amudaryoning yuqori va oʻrta
oqimlaridagi hududlarda sizot suvlarining koʻtarilib, tuproqdagi namlik
bugʻlanishining koʻchayishi va buning oqibatida tuproqlarning shoʻrlanishining
ortishiga olib keldi. Orol boʻyi hududlarida esa sizot suvlari yuzasi pasayib, er
yuzasi shoʻrhok tuproq bilan qoplana boshladi.
Orol dengizi suv sathining pasayishi bilan qirgʻoq chizigʻi 100 km dan ortiqroq
orqaga chekindi. Dengiz tubi oʻrnida 4 mln gektardan ortiq maydonni egallagan
yosh Orolqum choʻli paydo boʻldi. Ana shunday qilib, Amudaryo va Sirdaryo
suvidan nooʻrin foydalanish 20 asr oxirida 3 mln dan koʻproq aholi yashaydigan
hududda „Orol fojiasi“ deb atalgan global ekologik halokatni paydo qildi.
Orol dengizi oʻrnida paydo boʻlgan Orolqum mayda tuz va tuproq zarrachalari
bilan qoplangan. Shamol esganida tuz va tuproq zarrachalaridan iborat chang
havoga koʻtarilib, uzoq masofalarga tarqaladi. Ayrim maʼlumotlarga qaraganda
Qoraqalpogʻiston Respublikasidagi sugʻoriladigan maydonlarning har gektariga bir
yil davomida 250 kg, ayrim hududlarda 500 kg gacha tuzli chang yogʻiladi.
Qurigan dengiz tubidan bir yil davomida 15 mln dan 75 mln tonnagacha chang
koʻtarilishi mumkin. Tuzli chang toʻfonlarning kengligi 40 km ga; uzunligi 400 km
ga etadi. Tuzli chang Orolqumdan oʻnlab, hatto yuzlab km masofaga tarqalib,
tabiiy oʻtloqlar, vohalardagi ekinlar, bogʻlar, shaharlar va qishloqlar ustiga
yogʻiladi. Orol changi hatto Tyanshan va Pomir togʻlari choʻqqilaridagi
muzliklarga ham etib borib, u erdagi muzliklarning erishini tezlashtirib yuborgan.
Choʻllanish va shoʻrlanishning tezlashuvi oqibatida soʻnggi yillarda 50 ming
gektarga yaqin ekin maydoni qishloq xoʻjaligida foydalanishga yaroqsiz boʻlib
qoldi. Noqulay ekologik vaziyat qishloq xoʻjalik ekinlari hosilini va chorva
mahsulotlari etishtirishning keskin kamayishiga olib keldi.
Orol dengizining quriy boshlashi iqlimga ham taʼsir koʻrsatdi, Iqlim yanada
kontinentallashib, qishqi harorat oʻrtacha ikki gradusga pasaydi, yozgi harorat esa
ikki gradusga koʻtarildi. Buning natijasida sovuq kunlar erta tushib, ekinlarning
pishib etilishi kechika boshladi. Orol boʻyi hududida vujudga kelgan ekologik
tanglik aholi salomatligiga ham taʼsir koʻrsata boshladi. Aholi oʻrtasida yurak-qon
tomir, oshqozon- ichak, nafas olish organlari kasalliklari (oʻpka sili, astma,
bronxit) koʻpaydi. Hududda kam-qonlik kasalligi 60 yillarga nisbatan deyarlik 20
marta oshganligi kuzatilgan.
Ekologik tanglik Orol boʻyi tabiati, oʻsimliklar va hayvonot dunyosiga ham katta
ziyon etkazdi. Suv zahiralarining kamayishi va shoʻrlanishi natijasida yaylovlarda
chorva uchun oziq boʻladigan oʻsimliklar turi va sifati kamayib, oʻtloqlar maydoni
deyarlik uch martaga qisqardi. Amudaryo va Sirdaryo suvining kamayishi, suv
toshqinlarining boʻlmasligi, daryolarning suv bosadigan qirgʻoqlarida yastanib
yotadigan toʻqaylardagi xilma-xil oʻsimliklarning qurib, yoʻq boʻlib ketishiga olib
keldi. Ularning oʻrnini qurgʻoqchilikka chidamli yulgʻun, shuvoq kabi choʻl
oʻsimliklari egallamoqda. Toʻqaylarning yoʻqolishi koʻplab oʻsimlik va hayvon
turlarining qirilib ketishiga sabab boʻldi. Oʻtgan 20 asrning ikkinchi yarmida
Amudaryoning quyi qismidagi toʻqaylarning buzilishi bilan bu joylardan yoʻlbars,
buxoro bugʻusi yoʻqolib ketdi. Janubiy Orol boʻyidagi 60 dan ortiq qushlardan 10
ga yaqin turi yoʻqolib borayotgani va 42 turidan ortigʻi „noyob“ turga
aylanayotgani haqiqatdir. Shoʻrlanishning keskin ortishi tufayli Orol dengizi
tobora oʻlik dengizga aylanib bormoqda. Orol dengizi va Orol boʻyida suv
havzalarda tarqalgan 28 tur baliqlardan 12 turi, jumladan Amudaryo kurakburun,
Orol moʻylovdori yoʻqolib ketayotgan va noyob turlarga kiritilgan.
Nima uchun shunday boʻlgan?
Qadimda Amudaryo Uzboy orqali Kaspiyga, Toʻrgʻay daryosi esa Orol dengiziga
quyilgan. Orol dengizi 1573-yilgacha Kaspiy dengizi bilan bogʻlanib boʻlgan.
Paleontologlar Orol dengizi qirgʻoqlaridan kit, akula va dengizda yashaydigan qizil
baliq qoldiqlarini topishgan. 1850-yilda Rossiya buyurtmasi asosida Shvesiyada
qurilgan paroxod Orol dengiziga tushirilgan. 1965-yilgacha Aralsk, Moʻynoq,
Xoʻjayli, Chorjoʻy oʻrtasida yoʻlovchi va yuk tashuvchi paroxodlar qatnagan. 20
asr oʻrtalarida Orol boʻyida 10 ta baliq zavodi va baliq konservalash kombinati
ishlab turgan, Orol dengizidan yiliga 450 ming sentnergacha baliq ovlangan. 1981-
yilda Amudaryoda kema va parom qatnovi toʻxtatilgan. Orol dengizining yuz km
dan koʻproq ichkariga chekinishi natijasida kemalar quruq qum ustida qolib ketdi.
20 asr oʻrtalarida Orol boʻyida umurtqali hayvonlarning 178 turi, oʻsimliklarning
1200 turi aniqlangan. Amudaryo qirgʻoqlaridan yiliga 1 mln dan ortiq ondatra
moʻynasi tayyorlangan. Oʻtgan asrning 90-yillarga kelib, moʻyna tayyorlash
butunlay barham topdi. Tuproqning kuchli shoʻrlanishi oqibatida qishloq xoʻjalik
mahsulotlari etishtirish bir necha marta kamayib ketdi. Yerlarning shoʻrlanishi,
turar joylar, maʼmuriy binolar va asfaltlangan yoʻllarga katta ziyon keltirmoqda.
1986-yilda 78 % turar joylar foydalanishga yaroqsiz boʻlib qolgan. Bu halokat
ichimlik suvlarni ifloslantirib, aholi oʻrtasida kasallikni kuchayishiga olib keldi.
Amudaryo va Sirdaryo suvidan foydalanishda yoʻl quyilgan qanday xatoliklar Orol
boʻyida ekologik falokatni keltirib chiqarganligini izohlab bering.
Orol dengizi sathi 1960-yillardan boshlab kundan-kunga pasayib bormoqda.
Hozirgi kunda uning sathi yiliga 80 – 110 smga kamaymoqda.
Orol dengizining qurish jarayoni
Natijada Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida suvning sifati yomonlashib,
ichish uchun yaroqsiz holga keldi. Ekologik tizim, o‘simlik va hayvonot dunyosi
katta zarar ko‘rdi.
Orol muammosi sababi nimada?
Orol dengizining qurishiga asosan quyidagi ikki sabab keltiriladi:
1.
Sug‘orish ishlari. 1960-yillardan boshlab yangi yerlarning ko‘p miqdorda
o‘zlashtirilishi natijasida sug‘orish uchun katta manbalar talab qilina boshladi.
Orol dengizi ana shunday manbaga aylandi.
2.
Turkmanistonda Qoraqum kanalining qurilishi.
1959—1967-yillarda
qurilgan bu kanal Amudaryodan bir soniyada 300 metr kub suv olgan. Kanal
o‘zanida 3 ta yirik suv ombori ham qurilgan.
Suvning sarflanishi ko‘payib, suv balansi yo‘qolgan.
Ekologik oqibatlar
Orol dengizining qurish jarayoni. NASA suratlari.
Orolning qurishi iqlimga o‘z ta’sirini o‘tkazdi: avvalgi qirg‘oq chizig‘idan
100 kmgacha bo‘lgan hududda iqlim yanada kontinental tus oldi. Endi yoz
quruqroq va issiqroq, qish esa yanada sovuq va davomiy xususiyat kasb etdi
Qurib qolgan dengiz tubidan yaqin oradagi hududlarga tarkibida tuz va turli
kimyoviy moddalar bo‘lgan chang tarqalmoqda
Baliqchilik xo‘jaligi barbod bo‘lib, ishsizlik darajasi oshdi
Turli kasalliklar, jumladan kamqonlik, saraton, sil va turli allergik kasalliklar
ko‘paydi. Onalar va bolalar o‘limi darajasi oshdi.
Muammoga chek qo‘yiladimi?
Muammoga turlicha yechimlar taklif qilingan. Shulardan biri 2003—2005-yillarda
Qozog‘iston tomonidan amalga oshirilgan. Kichik va Katta Orolni ajratib turuvchi
damba qurilib, endi Sirdaryodan oqib kelayotgan suv Kichik Orolda to‘plana
boshladi. Suv sathi oshib, sho‘rlik kamaydi. Biroq bu Orolning janubiy qismi
zarariga bo‘lmoqda.
Kichik va Katta Orolni ajratib turuvchi damba qurilib, endi Sirdaryodan oqib
kelayotgan suv Kichik Orolda to‘plana boshladi. Foto: silkroadadventures.info
Ayni paytda Orol masalasi global muammo sifatida butun dunyo olimlari
tomonidan o‘rganilmoqda. 2013-yilning iyun oyida Rossiya Fanlar Akademiyasi
Okeanologiya instituti direktor o‘rinbosari Pyotr Zavyalov Orol dengizi ahvolining
barqarorlasha boshlagani, qurish jarayoni esa sekinlashgani haqida ma’ruza o‘qidi.
Tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, suvning yuzasi kichrayib ketgani uchun,
bug‘lanish ham o‘z-o‘zidan kamaygan.
Orol muammosini bartaraf etish yo’lida.
Urganch shahrida shu yilning oktabr oyi oxirida Prezidentimiz Islom Karimovning
2014-yil 5-avgustda qabul qilingan farmoyishiga binoan «Orol dengizi
mintaqasidagi ekologik ofat oqibatlarini yumshatish bo‘yicha hamkorlikni
rivojlantirish» mavzusida xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tadi.
Orol dengizi fojiasi – eng katta global ekologik halokatlardan biri bo‘lib,
xususiyati va ko‘lamiga ko‘ra turli ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Aynan shu bois Orol dengizi tanazzulining salbiy oqibatlarini bevosita boshidan
kechirayotgan Markaziy Osiyo mamlakatlari, birinchi navbatda, O‘zbekiston jahon
hamjamiyatini tobora qurib borayotgan ushbu dengizni qutqarish, mintaqadagi
ekologik ahvolni barqarorlashtirish va eng muhimi, bu yerda yashayotgan aholi
hayotini yaxshilashga da’vat etib keladi.
Bugungi kunda Orol dengizining katta qismi Orolbo‘yi mintaqasini
shafqatsizlarcha qamrab olayotgan 5,5 million gektardan iborat qum-tuz sahrosiga
aylangan. Olimlarning ta’kidlashicha, har yili atmosferaga qurib borayotgan dengiz
tubidan 75 million tonnadan ziyod chang va zaharli tuzlar ko‘tarilib, 400
kilometrlik maydon bo‘ylab tarqalmoqda. Orol dengizining G‘arbdan Sharq
tomonga esadigan kuchli havo oqimi yo‘lida joylashgani va bu aerozollarning
atmosfera yuqori qatlamlariga ko‘tarilishiga yordam berayotgani atrof-muhit
ifloslanishi oqibatlarini yanada kuchaytirmoqda. Tuz oqimlari alomatlari butun
Yevropa va hatto Shimoliy muz okeanida ham kuzatilmoqda.
Yaqin vaqtlargacha kattaligi bo‘yicha dunyoda to‘rtinchi ko‘l bo‘lgan Orol dengizi
tabiiy zaxiralarga boyligi bilan mashhur edi. Orolbo‘yi mintaqasi esa
rivojlanayotgan va biologik jihatdan boy tabiiy muhit hisoblanardi. Orolning
o‘ziga xosligi va xilma-xilligi hech kimni befarq qoldirmasdi. Mahalliy aholining
aytishicha, Orolbo‘yi bir paytlar Qoraqum va Qizilqum sahrosi o‘rtasida
joylashgan najotbaxsh maskan bo‘lgan.
Mutaxassislarning fikricha, daryolarning Orolga quyilish hajmi keyingi ellik yil
ichida qariyb 4,5 barobar, suv yuzasi maydoni 8 va suv hajmi 13-martadan
ko‘proqqa kamaygan. Sho‘rlanish darajasi esa 13-25 barobar ortib, bu Tinch
okeanining o‘rtacha minerallashuv darajasidan 7-11-marta ko‘pdir.
Suvning ifloslanishi, dengizning qaqragan tubidan katta miqdorda tuz va chang
ko‘tarilishi Orolbo‘yi mintaqasi aholisi orasida turli kasalliklarning ko‘payishiga
sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, bu yerdagi xavfli ekologik holat bolalarga jiddiy salbiy
ta’sir ko‘rsatmoqda. Orol dengizining halokatga uchrashi tabiatga ham katta zarar
yetkazayotir. Mintaqada hayvonot va nabotot olami genofondining deyarli
yarmidan ko‘pi, ya’ni baliqlarning 11, sut emizuvchilarning 12, qushlarning 26 va
o‘simlikning 11 turi yo‘q bo‘lib ketgan.
Suv resurslarining tanqisligi, ichimlik suvi sifatining pasayishi, yerning ifloslanishi
va yaroqsiz holga kelishi, bioxilma-xillikning keskin kamayib ketishi, aholi
salomatligi va genofondining yomonlashuvi, iqlim o‘zgarishlari, ehtimol, shu bilan
bog‘liq ravishda mintaqa asosiy daryolari oqimining katta qismi hosil bo‘ladigan
Pomir va Tyan-Shan muzliklari maydonining qisqarib borishi – bular Orol
dengizining halokati natijasida vujudga kelayotgan muammolarning bir qismi,
xolos.
Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari ko‘p
yillardan buyon ushbu ekologik ofat oqibatlarini bartaraf etish yo‘lida samarali
ishlarni amalga oshirmoqda. 1993-yilning yanvar oyida O‘zbekiston,
Turkmaniston, Qozog‘iston, Tojikiston va Qirg‘iziston hamkorligida Orolni
qutqarish xalqaro jamg‘armasining tashkil etilgani bu borada muhim voqea bo‘ldi.
Prezidentimiz Islom Karimov ushbu masalani ilk bor BMT Bosh assambleyasining
1993-yil 28-sentabrda bo‘lib o‘tgan 48-sessiyasida ko‘tarib chiqqan va jahon
hamjamiyati e’tiborini Orol dengizi muammosiga qaratgan edi. Bundan tashqari,
Orol fojiasining halokatli oqibatlari kuchli ta’sir ko‘rsatayotgan davlatlar vakillari
Bosh assambleyaning 1995-yil 24-oktabrdagi 50-sessiyasida jahon hamjamiyatiga
Orol dengizi va Orolbo‘yi mintaqasini qutqarishda yordam so‘rab murojaat qildi.
Davlatimiz rahbari BMTning Atrof-muhit bo‘yicha dasturi shaf’eligida Orol
dengizi va Orolbo‘yi muammolari bo‘yicha kengashni tashkil qilish tashabbusini
ilgari surdi.
Buning samarasida 1995-2012-yillarda Orolbo‘yi mintaqasiga umumiy hajmi 1,1
milliard dollardan ortiq xalqaro donorlik yordami ko‘rsatildi. Bundan tashqari,
Markaziy Osiyo mamlakatlarining o‘z mablag‘lari hisobidan Orol dengizi havzasi
davlatlariga yordam ko‘rsatish bo‘yicha ikkita dastur amalga oshirildi. Jumladan,
Orol dengizi havzasida suv resurslarini birgalikda boshqarish mexanizmlarini
rivojlantirish, ekologik ofat hududlarini qayta tiklash, aholini toza ichimlik suvi
bilan ta’minlash, salomatligini yaxshilash, qashshoqlik va ishsizlik darajasini
kamaytirishga doir salmoqli ishlar bajarildi. Orolni qutqarish xalqaro
jamg‘armasiga a’zo davlatlar 2003-2010-yillarda ushbu yo‘nalishdagi loyihalarni
amalga oshirish uchun 2 milliard dollardan ziyod mablag‘ ajratdi.
2008-yili Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan Birlashgan Millatlar
Tashkiloti ko‘magida Toshkentda «Orol muammolari, ularning aholi genofondi,
o‘simlik va hayvonot olamiga ta’siri hamda oqibatlarini yengillashtirish uchun
xalqaro hamkorlik chora-tadbirlari» mavzusida bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiya
mintaqadagi ekologik ahvolni yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etdi.
Konferensiya doirasida ishlab chiqilgan Harakat rejasi Orol dengizi havzasi
davlatlariga yordam ko‘rsatish bo‘yicha 2011-2015-yillarga mo‘ljallangan
uchinchi dasturning asosini tashkil etdi. Dasturni ishlab chiqishda Orolni qutqarish
xalqaro jamg‘armasi Ijroiya qo‘mitasi, BMT tizimiga kiradigan tashkilotlar, Jahon
