Ilmiybaza.uz
O‘RTA ASR SHARQ ILMIY TAFAKKURINING TARIXIY
ASOSLARI
Reja:
1. O‘rta asr sharq ilmiy tafakkurining tarixiy asoslari
2. O‘rta asrlarda Sharq olami buyuk alloma va mutafakkirlari ilmiy merosining
zamonaviy sivilizatsiya tarixida tutgan o‘rni
3. O‘rta Osiyolik mutafakkirlar.
4. Ilm-fan ravnaqi
Tayanch iboralar: Markaziy Osiyo, arablar, Sivilizatsiyamizning Sharq
xalqlari madaniyatiga ta’siri, Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, buyuk
hadisshunos olimlar, "Al jome’ as-sahih" asari, Imom ul-A’zam Abu Hanifa, imom
Moturidiy va Burhoniddin al-Marg’inoniyqarashlari, "Al-Hidoya" asari, Al-
Xorazmiy, al-Farg’oniy, Forobiy, Beruniy va Ibn Sinoning ilmiy-falsafiy qarashlari.
Tasavvuf va uning tariqatlari. Ma’rifatparvar mutafakkir, faylasuflar, olimlar va
shoirlar, "Baytulhikma", "Donishmandlik uyi", matematika, astronomiya, fizika,
ximiya, geodeziya, farmakologiya, tibbiyot, tarix, falsafa, adabiyot.
Ilmiybaza.uz
O‘rta asrlarda Sharq olamida yashab ijod etgan buyuk alloma va
mutafakkirlarning ilmiy merosini chuqur muhokama qilish va anglash, uning
zamonaviy sivilizatsiya tarixida tutgan o‘rni va roliga baho berishdan iborat. Ana
shu bebaho ilmiy merosni yanada teran tadqiq etish va ommalashtirishga qaratilgan
sa’y-harakatlarga yangi turtki berish, Sharqning ulug‘ allomalari tomonidan amalga
oshirilgan kashfiyotlar zamonaviy ilm-fan va taraqqiyot uchun naqadar dolzarb.
O‘rta asrlar Sharq tarixi shundan dalolat beradiki, madaniyat va ta’lim-tarbiya,
tibbiyot, adabiyot, san’at va arxitektura sohalaridagi beqiyos yuksalish, ilmiy
maktablarning vujudga kelishi, yangi-yangi iste’dodli avlodlar to‘lqinining paydo
bo‘lishi va voyaga yetishi – bularning barchasi birinchi navbatda iqtisodiyot,
qishloq va shahar xo‘jaligining ancha jadal o‘sishi, hunarmandlik va savdo-
sotiqning yuksak darajada rivojlanishi, yo‘llar qurilishi, yangi karvon yo‘llarining
ochilishi va avvalambor nisbiy barqarorlikning ta’minlanishi bilan bevosita bog‘liq
bo‘lgan.
Chunki, tinchlik va barqarorlik bo‘lmasa, ilm-fan sohasida hech qanday o‘sish,
taraqqiyot bo‘lishi mumkin emas. Qayerda tinchlik va barqarorlik bo‘lsagina ilm-
fan markazlari, akademiyalar, oliy o‘quv yurtlari paydo bo‘ladi. Eng asosiysi,
ta’lim-tarbiya ravnaq topib, unga qiziqish, e’tibor kuchayadi. Tinchlik-barqarorlik
bo‘lgan joydagina odamlar o‘qib-o‘rganishni, har tomonlama rivojlanishni istaydi.
Odamlar kechasi uyquga yotib, ertalab turishga qo‘rqmaydigan, ertaga ularning
boshiga qandaydir muammo yoki ofatlar kelmasligini bilgan taqdirdagina shunday
bo‘ladi. Bu haqiqat ko‘p asrlar davomida o‘z tasdig‘ini topgan. Sharq olamida,
xususan, Markaziy Osiyo xalqlari hayotida rivojlangan madaniyatning mavjud
bo‘lgani haqida qadimgi baqtriya, so‘g‘d, o‘rxun, xorazm yozuvlarida bitilgan
Ilmiybaza.uz
yodgorliklar, devoriy tasviriy san’at asarlari va haykalchalar, arxitektura namunalari
dalolat beradi.
XI-XIII asrlarda asos solingan Xorazm davlati, Fors ko‘rfazigacha bo‘lgan
hududlardagi qo‘shni xalqlar yerlarini birlashtirgan holda, Osiyo qit’asining katta
qismini qamrab olgan.
Milodgacha bo‘lgan II asrdan milodiy XV asrga qadar qadimiy xalqaro
transport arteriyasi vazifasini bajarib, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo, O‘rta va
Yaqin Sharq, O‘rtayer dengizi mintaqasi kabi hudud va mamlakatlarni bog‘lab
kelgan Buyuk Ipak yo‘lining ulkan, beqiyos rolini baholashning o‘zi qiyin.
Mazkur yo‘l nafaqat yuqorida zikr etilgan hududlar o‘rtasida savdo-sotiq
aloqalarini, balki qit’alar va davlatlar o‘rtasida axborot almashuvini ta’minlashga
xizmat qildi, yangi texnologiya va ishlanmalarning (ipak, chinni buyumlar, porox,
qog‘oz va boshqa ko‘plab mahsulotlar) tez tarqalishida, qishloq xo‘jaligi ekinlari va
agrotexnologiyalarning, shuningdek, madaniy qadriyatlarning rivojlanishida muhim
vosita vazifasini bajardi va shu tariqa sivilizatsiyalararo muloqot va texnologiyalar
almashuvi uchun shart-sharoitlar yaratdi.
Bu davrlarda turli mamlakatlar xalqlarining ilmiy bilim va yutuqlar bilan bir-
birini boyitib borishi alohida rol o‘ynadi. Buyuk Ipak yo‘li orqali Yevropaga,
Yevropadan esa Osiyoga Sharq va G‘arb olamidagi ulug‘ alloma va mutafakkirlar
faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlar yetkazildi. Sokrat, Platon, Aristotel, Ptolomey va
antik davrga mansub boshqa buyuk allomalarning ilmiy asarlari, g‘oya va
kashfiyotlarini o‘rganish uchun amaliy imkoniyat vujudga keldi.
Ma’lumki, o‘sha davrlarning an’analariga ko‘ra, ma’rifatparvar mutafakkir va
faylasuflar, olimlar va shoirlar odatda hukmdorlar va sultonlar saroylarida panoh
topganlar. Ular orasida IX-XI asrlarda Xivada tashkil etilgan Ma’mun akademiyasi
va "Baytulhikma", ya’ni "Donishmandlik uyi" degan nom bilan shuhrat qozongan
Bag‘dod akademiyasida, shuningdek, XV asrda Samarqandda shakllangan Mirzo
Ilmiybaza.uz
Ulug‘bekning ilmiy maktabida samarali mehnat qilgan bir guruh olimlar butun
dunyoga dong taratdilar.
Tadqiqotchi-olimlarning fikricha, Sharq, xususan, Markaziy Osiyo mintaqasi
IX-XII va XIV-XV asrlarda bamisoli po‘rtanadek otilib chiqqan ikki qudratli ilmiy-
madaniy yuksalishning manbai hisoblanib, jahonning boshqa mintaqalaridagi
Renessans jarayonlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan Sharq uyg‘onish davri – Sharq
Renessansi sifatida dunyo ilmiy jamoatchiligi tomonidan haqli ravishda tan olingan.
Shu bilan birga, ko‘plab tadqiqotchilar qayd etganidek, agar Yevropa
Uyg‘onish davrining natijalari sifatida adabiyot va san’at asarlari, arxitektura
durdonalari, tibbiyot va insonni anglash borasida yangi kashfiyotlar yuzaga kelgan
bo‘lsa, Sharq Uyg‘onish davrining o‘ziga xos xususiyati, avvalo, matematika,
astronomiya, fizika, ximiya, geodeziya, farmakologiya, tibbiyot kabi aniq va tabiiy
fanlarning, shuningdek, tarix, falsafa va adabiyotning rivojlanishida namoyon
bo‘ldi.
O‘rta asrlarning ilk davrida Sharqda amalga oshirilgan buyuk ilmiy
kashfiyotlar haqida gapirar ekanmiz, zamonaviy matematika, trigonometriya va
geografiya fanlari taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shgan Muhammad ibn Muso al-
Xorazmiy nomini birinchilar qatorida tilga olamiz. U o‘nlik pozitsion hisoblash
tizimini, nol belgisi va qutblar koordinatalarini birinchilardan bo‘lib asoslab berdi
va amaliyotga tatbiq etdi. Bu esa matematika va astronomiya fanlari rivojida keskin
burilish yasadi.
Al-Xorazmiy algebra faniga asos soldi, ilmiy ma’lumot va traktatlarni bayon
etishning aniq qoidalarini ishlab chiqdi, u astronomiya, geografiya va iqlim
nazariyasi bo‘yicha ko‘plab ilmiy asarlar muallifidir. Allomaning dunyo ilm-fani
rivojidagi xizmatlari umume’tirof etilgan bo‘lib, Sharq olimlari orasida faqat uning
nomi va asarlari "algoritm" va "algebra" kabi zamonaviy ilmiy atamalarda
abadiylashtirildi.
Ahmad Farg‘oniy tomonidan IX asrda yaratilgan “Astronomiya asoslari”
fundamental asarida olamning tuzilishi, Yerning o‘lchovi haqidagi dastlabki
ma’lumotlar, sayyoramizning sharsimon ko‘rinishga ega ekani xususidagi dalillar
Ilmiybaza.uz
mavjud bo‘lib, mazkur kitob XVII asrga qadar Yevropa universitetlarida
astronomiya bo‘yicha asosiy darslik sifatida o‘qitib kelingan hamda Buyuk
geografik kashfiyotlar davrida Kolumb, Magellan va boshqa sayohatchilarning
kashfiyotlari uchun ilmiy asos bo‘lib xizmat qilgan. Ahmad Farg‘oniyning amaliy
yutuqlaridan biri uning o‘rta asrlardagi asosiy astronomik asbob – usturlob
nazariyasini ishlab chiqqani va shuningdek, Nil daryosida “nilomer” degan, ko‘p
asrlar davomida suv sathini o‘lchaydigan asosiy vosita sifatida xizmat qilib kelgan
mashhur inshootni yaratgani bo‘ldi.
Fazoviy trigonometriya asoschisi deb tan olingan, o‘zining matematika va
astronomiya sohasidagi kashfiyotlari bilan shuhrat qozongan yana bir buyuk alloma
Abu Nasr ibn Iroqdir. Uni haqli ravishda “Ikkinchi Ptolomey” deb ataydilar.
Ulug‘ qomusiy alloma Abu Rayhon Beruniyning ilmiy dahosi bilan
yaratilgan mislsiz kashfiyotlarga to‘liq baho berishning o‘zi qiyin. Beruniyning 150
dan ziyod ilmiy ishlaridan bizgacha faqat 31 tasi yetib kelganiga qaramasdan, alloma
qo‘lyozmalarining qo‘limizdagi ana shu to‘liq bo‘lmagan namunalari ham uning
naqadar serqirra meros qoldirganidan dalolat beradi.
Beruniy dunyo ilm-fanida birinchilardan bo‘lib dengizlar nazariyasi va Yerning
sharsimon globusini yaratish yuzasidan o‘ziga xos yangi g‘oyalarni taklif etdi, Yer
radiusini hisoblab chiqdi, vakuum, ya’ni bo‘shliq holatini izohlab berdi, Kolumb
sayohatidan 500-yil oldin Tinch va Atlantika okeanlari ortida qit’a mavjudligi
haqidagi qarashni ilgari surdi, minerallar tasnifi va ularning paydo bo‘lish
nazariyasini ishlab chiqdi, geodeziya faniga asos soldi. Shuning uchun ham XI asr
butun dunyodagi tabiiy fanlar tarixchilari tomonidan “Beruniy asri” deb atalishi
bejiz emas.
“Islom olamining eng mashhur faylasufi va qomusiy allomasi hamda
insoniyatning eng buyuk mutafakkirlaridan biri” degan unvonga sazovor bo‘lgan
Abu Ali ibn Sinoning hayoti va faoliyati avlodlarda alohida g‘urur va ehtirom
tuyg‘ularini uyg‘otadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini 16 yoshida boshlagan bu ulug‘ zot
o‘z umri davomida 450 dan ortiq asar yaratdi. Ularning aksariyati avvalo tibbiyot va
falsafa, shuningdek, mantiq, kimyo, fizika, astronomiya, matematika, musiqa,
Ilmiybaza.uz
adabiyot va tilshunoslik sohalariga bag‘ishlangan. Leonardo da Vinchi,
Mikelanjelo, Frensis Bekon va boshqa ko‘plab olimlar avlodi uning asarlarini
o‘qib, hayratga tushganlar.
Biz doim g‘urur va iftixor bilan e’tirof etamizki, tibbiyot tarixida eng mashhur
bo‘lgan, “Tib qonunlari” deb atalgan o‘zining bebaho fundamental asari bilan Ibn
Sino keyingi bir necha yuz yillar uchun tibbiyot fanlari taraqqiyotining asosiy
yo‘nalishlarini oldindan belgilab berdi, hozirgi kunda ham o‘z dolzarbligini
yo‘qotmagan amaliy tibbiyot va farmakologiya sohalarining eng muhim usullariga
asos soldi. Bejiz emaski, bu kitob Yevropada XV asrda chop etilgan dastlabki
kitoblardan biri bo‘lgan va Yevropaning yetakchi universitetlarida qariyb 500-yil
davomida tibbiyot ilmi ayni shu asar asosida o‘qitib kelingan.
Ibn Sino va Beruniyning bizgacha yetib kelgan Aristotelning “Koinot
haqida kitob” asariga taalluqli yozishmalari buyuk allomalarimizning ilmiy
muloqot olib borish, antik davr falsafiy qarashlarini chuqur anglash va ularni
rivojlantirish borasida naqadar yuksak darajaga ko‘tarilganining mumtoz
namunasidir.
X-XI asrlarda Xorazm zaminida ijod qilgan Beruniy, Ibn Sino va boshqa buyuk
alloma va mutafakkirlarimizning xizmatlari ularning ilmiy ishlari va asarlari doirasi
bilangina chegaralanib qolmaydi, balki insoniyatning intellektual tarixida chuqur iz
qoldirgan ilmiy maktab – Xorazm Ma’mun akademiyasini shakllantirishdek muhim
masalani ham qamrab oladi.
X asrning qomusiy allomasi Abu Nasr Forobiyni zamondoshlari, universal
bilimlarga ega bo‘lgani bois, “Sharq Aristoteli” deb ataganlar. U ko‘plab fanlarni
ilmiy kashfiyotlar bilan boyitdi, turli mamlakatlar olimlarining falsafiy qarashlarini
rivojlantirdi va 160 dan ortiq asar yozdi. Ulardan eng mashhurlari “Mohiyat
xususida so‘z”, “Fanlarning paydo bo‘lishi haqida kitob”, “Tafakkur mohiyati” va
boshqa asarlar hisoblanadi. Forobiy asarlarining asosiy qismi ko‘plab Yevropa va
Ilmiybaza.uz
sharq tillariga tarjima qilingan va hozirgi kunga qadar chuqur tadqiqotlar mavzusi
bo‘lib kelmoqda.
O‘rta asrlar Sharq allomalari va mutafakkirlarining butun bir avlodi haqida so‘z
yuritar ekanmiz, Amir Temur va Temuriylar davri deb nom olgan davr haqida, nomi
ilm-ma’rifat osmonida bamisoli yorqin yulduz bo‘lib porlab kelayotgan Mirzo
Ulug‘bek va uning Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi singari ko‘plab safdoshlari va
shogirdlari xususida eslamasdan o‘tolmaymiz.
Barchamizga yaxshi ma’lumki, Amir Temurning nabirasi bo‘lgan, 40-yil
Samarqandda hukmdorlik qilgan Mirzo Ulug‘bek astronomiya sohasidagi buyuk
alloma sifatida shuhrat qozongan va uning nomi haqli ravishda Kopernik, Jordano
Bruno, Galiley va boshqa ulug‘ ilm-fan daholari qatorida tilga olinadi.
Mirzo Ulug‘bekning XV asrda tuzgan astronomiya jadvalida 1018 ta
yulduzning holati va joylashuvi bayon qilingan bo‘lib, bu asar astronomik o‘lchovlar
bo‘yicha 16 asr davomida yaratilgan birinchi yangi katalog edi.
Mirzo Ulug‘bekning safdoshi Al-Koshiy birinchi bo‘lib o‘nlik kasrlarni
ilmiy iste’molga joriy etdi, erkin darajalar ildizlarining izchil yaqinlashib borishi
va ularni topish metodlarini ishlab chiqdi.
Mirzo Ulug‘bek observatoriyasi bilan Samarqandni o‘rab turadigan eng baland
tepaliklardan birida joylashgan, buyuk alloma nomi bilan ataladigan muzeyga tashrif
chog‘ida yanada batafsil tanishish mumkin.
Abu Abdulloh Ro‘dakiy, Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Sa’diy, Hofiz
Sheroziy, Jomiy, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ko‘plab buyuk faylasuflar,
shoir va ma’rifatparvarlarning ijodiy merosida donishmandlik va borliq olamni
gumanistik anglashning juda ulkan, bitmas-tuganmas xazinasi saqlanib kelmoqda.
Bu meros haqiqatan ham jahon ahamiyatiga molik bebaho boylik hisoblanadi.
Dunyo tarixidagi birinchi turkiy tillar lug‘ati bo‘lmish “Devoni lug‘atit-turk”
kitobi muallifi Mahmud Koshg‘ariy bo‘lib, u o‘z asarida yuksak mahorat bilan
to‘plashga erishgan so‘z boyligining tom ma’nodagi oltin zarralarini – turkiy maqol
