O'RTA ASRLAR DAVRI ARXEOLOGIYASI REJA: 1. Ilk o'rta asrlarda ijtimoiy-siyosiy va madaniy taraqqiyot. 2. Ilk o‘rta asrlar madaniy yodgorliklari. 3. Rivojlangan o‘rta asrlar davri arxeologiyasi. 4. So‘nggi o‘rta asrlar madaniy yodgorliklari. TAYANCH TUSHUNCHALAR O’rta asr, yer egaligi, Afrosiyob, Panjikent, Shosh, Quva, qasr-qo’rg’on, Sharq uyg’onish davri, mahalliy mustaqil sulolaviy davlatlar, Somoniylar maqbarasi, masjid, madrasa, maqbara, karvonsaroylar, Amir Temur, Temuriylar, Go’ri Amir, rasadxona, Registon ansambli, Shohizinda majmuasi. Tarix faniga o’rta asr tushunchasi uyg’onish davri mutafakkirlari tomonidan kiritilgan bo’lib, madaniyat yuksak taraqqiy etgan antik davr bilan uyg’onish davr o’rtasidagi davrga nisbatan ishlatilgan. O’rta asrlar feodal yer egaligi munosabatlari davri bo’lib uch bosqichdan iborat: 1) ilk o’rta asrlar (V - ІX asrlar); 2) rivojlangan o’rta asrlar (ІX - XVasrlar); 3) so’nggi o’rta asrlar (XVІ - XVІІ asrning o’rtalari) ni o’z ichiga oladi1. O’rta Osiyoda o’rta asrlar davrining dastlabki bosqichi yirik davlatlar – Kushonlar saltanati va Qang’ davlati konfederatsiyasining inqirozi va ular ustiga xionitlar, kidaritlar va eftalitlar kabi ko’chmanchi qabilalarning ommaviy ravishda bostirib kirishi bilan boshlandi. Bu ikki davlatning tanazzuli O’rta Osiyo hududlariga Eron sosoniylarining istilochilik harakatini faollashtirdi. Ammo ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa eftalitlar bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ikkinchi yarmida sosoniylar O’rta Osiyoda Turk xoqonligi bilan to’qnashishga to’g’ri keldi. Hokimiyatni o’z qo’liga olgan G’arbiy Turk xoqonligi 100 yil davomida butun O’rta Osiyo ustidan nazoratini o’rnata oldi. VII asrda O’rta Osiyo ijtimoiy va siyosiy hayotida yuz bergan feodallashish jarayonining rivojlanishi xoqonlikda ichki qarama-qarshiliklarning chuqurlashishiga olib keldi. Natijada, nomigagina hoqonlik hukmronligini tan olgan mahalliy sulolalar boshchiligidagi katta va kichik yer egaligi jadal rivojlandi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibida o’zgarishlar, katta yer egalari bo’lgan dehqonlar, badavlat savdogar va hunarmandlar tabaqasi paydo bo’ldi. Ular o’z navbatida shaharlarning vujudga kelishiga, ko’p tarmoqli hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishiga ta’sir o’tkazdi. 1 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 119-bet. Ma’lumki, G’arb bilan, Sharqni bog’lovchi muhim savdo yo’li bilan Buyuk Ipak yo’li («G’arbiy meridianal yo’l») ning qadimgi Farg’onadan o’tgan yo’nalishi ilk o’rta asrlarga kelib, O’rta Osiyo shimoliy hududlarining ichki rayonlariga kirib bordi. Natijada O’rta Osiyoning chorvador qabilalari va o’troq aholisi o’rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar kuchaydi. Savdo-sotiqni pul asosida rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi, tanga – pul zarb qilishga bo’lgan ehtiyoj kuchayib, pul zarbxonalarining yangi markazlari paydo bo’ldi. O’rta Osiyo bozorlarida Tohariston, So’g’d, Ustrushona va Shosh tangalari keng muomalada bo’ldi. Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng tarmoq otib rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro, Poykent va boshqa shaharlar yirik savdo-sotiq markazlari sifatidagi o’rnini saqlab qoldi. Hatto Shosh-Iloq vohasidagi shaharlar juda jadal rivojlanish yo’liga tushib oldi. Bu shaharlarda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, metallurgiya, to’qimachilik sohalari yuksak professional darajada rivojlanib ular ko’p hollarda tashqi savdo uchun mahsulot chiqarar edilar. Ilk o’rta asrlarda to’qimachilik O’rta Osiyo hunarmandchiligining ustivor yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha ipak qurtini boqish Qadimgi Baqtriyada bronza davridan ma’lum bo’lgan. Antik davri va ilk o’rta asrlarga kelib, ipakchilik bilan shug’ullanish So’g’diyona va Farg’ona vodiysiga ham keng yoyildi. Ipakchilikning jahonga mashhur markazlari paydo bo’ldi. Masalan, VI- VII asrlarda shakllangan Buxoroning «zandanachi» ipak mahsulotlariga bo’lgan talab hatto ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham katta edi. Zandanachi ipak mahsulotlarining namunalari hatto Afrosiyob devoriy su’ratlarida yaxshi saqlangan. Ilk o’rta asrlar davrida O’rta Osiyo tarixida muhim ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bo’lib o’tdi va keying tarixiy taraqqiyotga ijobiy ta‘sir ko’rsatdi. Albatta feudal yer egaligi munosabatlari dunyoning turli xalqlari va mamlakatlarida bir vaqtda sodir bo’lmagan. Ilk o’rta asrlar O’rta Osiyo tarixida V-ІX asrlarni o’z ichiga olib, muhim tarixiy voqealarga boyligi bilan ajralib turadi. Milodiy ІІІ-ІV asrlarda yirik imperiya – Kushon davlati inqirozga yuz tutdi va parchalanib ketdi. ІV asrda O’rta Osiyo hududiga xioniylar kirib keldilar. Xioniylar etnik jihatdan kelib chiqishi kushonlarning avlodlari hisoblanib, ayrim tarixiy man balarda toxarlar deb hamyuritiladi. Mazkur xalq O’rta Osiyoda 120 yilga yaqin hukmronlik qildi. Xioniylar birinchi marta Ammian Martsellinning 356 yilgi hikoyasida ularning podshosi Grumbat va o’g’lining Amida (Suriya) shahrini qamal qilganligi yoziladi. Xioniylar Amudaryo havzasini egallab olgach, g’arbga yurish qiladilar. V asr boshlarida tarix sahnasiga kidariylar chiqdi. Ularning poytaxti Balx bo’lib, podshosi Kidar nomi bilan bog’lik tangalar Amudaryoning janubidagi yerlardan topilgan. V asr o’rtalarida O’rta Osiyo tarixida yangi siyosiy kuch - eftalitlar paydo bo’ldi. Eftalitlar etnik jihatdan S.P. Tolstov fikricha massagetlar avlodidir. Eftalitlar tarixiga oid yozma manbalar - xitoy, arman, Vizantiya, arab manbalaridir. Mazkur davlat O’rta Osiyoda V asr o’rtalaridan VI asr 60-yillargacha hukmronlik qildi. U hududiy jihatdan Kushon imperiyasidan 2 barobar katta bo’lib, hokimi mutlaq boshqargan. Ushbu davlat o’zlarigacha mavjud bo’lgan jtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni o’zgartirmadilar. Eftalitlar davrida hozirgi O’zbekiston hududida dehqonlarning qasr-qo’rg’onlaridan bir qancha shaharlar paydo bo’ladi. Bunday shaharlar jumlasiga Bolaliktepa, Varaxsha kabilarni kiritish mumkin. Ilk o’rta asrlarga oid yirik shaharlar jumlasiga qadimdan mavjud bo’lgan Afrosiyob, Buxoro, Poykand, Toshkent, Termiz va boshqlarni kiritish mumkin2. Shuningdek, mazkur davrga oid devoriy suratlar Bolaliktepa, Varaxsha, Toshkentdan topib o’rganilgan. Eron sosoniylariga mansub ko’plab tangalar topilgan. O’zbekiston hududidagi ilk o’rta asrlarga mansub shaharlarning maydoni uncha katta bo’lmaganligini ta‘kidlash lozim. Bu vaqtda Samarqandning aylanasi 3,5 km, Poykandniki 1,8 km, Farg’onadagi Koson shahriniki 2 km ni tashkil etgan. Mazkur davrga oid arxeologik topilmalarni hududlar bo’yicha ko’rilganda quyidagi manzara hosil bo’ladi. Ilk o’rta asr So’g’d yodgorliklari jumlasiga Afrosiyob, Varaxsha, Poykand, Panjikent, Tallu Barzu, Tohariston yodgorliklariga Bolaliktepa, Kofirqal‘a, Fargona yodgorliklariga Quva, Axsikat, Koson, Toshkent vohasida Binkat, Yunusobod, Mingo’rik, Xorazm hududida Fir qal‘asi, Baraktom, Kuyukqal‘a, Teshikqal‘a va boshqalar mavjud bo’lgan. Mazkur davrda aholining o’rtoqlashuvi natijasida sun‘iy sug’orish inshootlari quriladi. Bular jumlasiga Bo’zsuv, Zog’ariq, Darg’om kanallarini kiritish mumkin. 1948 yilda arxeolog A.Terenojkin Afrosiyobning ilk o’rta asrlarga oid qatlamlarini tekshiradi. 1958 yildan buyon Afrosiyobni o’rganilish davom etmoqda va hozirgacha turli davrlarga oid bir qancha boshqa yodgorliklar ham o’rganildi. VІ asrga mansub Tallu Barzu yodgorligidagi qazuv ishlari jarayonida VІІІ asrga oid sopol idishlar majmui, sosoniylar tangalari, quyi qatlamidan esa, antik va Kushon davriga oid temirchilik charxi, sopol idishlar, haykalcha topildi. 1956-57 yillarda Kofirqal‘a o’rganila boshlanadi. Olib borilgan qazuv ishlari natijasida ІV-V asrlarda Samarqand tushkunlikka uchraganligi aniqlandi. Uning rivojlanishidagi yangi davr VІ asrdan boshlanadi. Ark yangi devor bilan o’rab olinadi VІ asrda uzunligi 1,5 km to’rtinchi devor quriladi. Shahar janubga qarab kengayib boradi va uzunligi 3 km ichki devor quriladi. ІІІ-ІV asrlarga oid kulollar va miskarlar mahallalari topilgan. 2 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 120-bet. VІІ asrlarda Afrosiyobda maxsus saroy devori quriladi va shaharning to’rtinchi tashqi devori butunlay qayta quriladi. Saroy devorining ichida yirik inshootlar alohida binolar qurilgan. Ilk o’rta asrlarga xos Samarqandning quyidagi binolari mavjud bo’lganligi aniqlangan: A) o’rtahol shaharliklarning turar joylari devorlari qalinligi 1,1 m, uy maydoni 11,8x 6,45 m, ko’pchilik hollarda 2,6 x 2,5 m bo’lgan. B) Shahar kiborlari turar joylari devorlariga rasmlar ishlangan. V) Jamoat binolari. G) Ibodatxona. D) Saroy bir necha xonalardan iborat bo’lgan. Shahar aholisi kasb-korlari bo’yicha mahallalarga bo’lingan. Shunday qilib VІ-VІІ asrlarda So’g’d poytaxti bo’lgan Samarqand ko’p asrlik tarixida o’z taraqqiyotining yuqori darajasiga ko’tarildi. Varaxsha shahar xarobasida o’tkazilgan arxeologik qazishlar tufayli eftalitlar davrida shaharni tubdan qayta qurilish ishlari olib borilganligi aniqlandi. Varaxsha Buxoro hukmdorlari (buxorxudotlar) ning qarorgohi bo’lib, bu yerdan saroy qoldiqlari bilan bir qatorda devorga ishlangan rasmlar ham topildi3. Mazkur yodgorlik 1938-1953 yillarda tekshirildi. Varaxsha devorlariga loy suvoqdan so’ng yelimli rang bilan suratlar solingan. Ularda podsho saroyi hayoti tasvirlangan. Shuningdek Varaxshadan ganchdan ishlangan haykallar ham topilgan. Qashqadaryo vohasida ham ilk o’rta asrlarga oid yodgorliklar ro’yxatga olingan. Ayniqsa S.K. Kabanov tomonidan Qarshi vohasida joylshgan 300 dan ortiq tepaliklar ro’yxatga olinib xaritasi tuziladi. 1946 yildan boshlab ilk o’rta asrlarga oid yodgorliklari tadqiq etila boshlandi va bu borada katta yutuqlarga erishildi. 1970-yillardan boshlab G’uzor va Dehqonobod tumanlaridagi, shuningdek Yuqori Qashqadaryo vohasidagi ilk o’rta asrlarga oid yodgorliklar KATE a’zolari tomonidan o’rganildi. Panjikent xarobasini tekshirish 1946 yildan buyon olib borilmoqda. Tadqiqotlar natijasida V, VІ, VІІ asrlarga oid bo’lgan turar joylar tekshirildi. Turar joylar jumlasiga Divashtich saroyi, boy va oddiy shahar aholisi uylari kiradi. Boy xonadon uylari murakkab reja asosida qurilgan. Bu yerda ham ijtimoiy uylar 2 ta ibodatxona ochib o’rganildi. Saroy va yirik binolarning devorlariga hayotiy va diniy mavzudagi rasmlar solingan. Samarqand, Varaxsha, Panjikent rasmlari ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tasviriy san‘at yuqori darajada bo’lganligini ko’rsatadi. 1953-1954 yillarda Surxondaryoda qazib o’rganilgan Bolaliktepa qal‘asi eftalitlar davrining diqqatga sazovor yodgorliklaridan biridir. Bolaliktepa baland poydevor ustiga qurilgan bino bo’lib, uning ichki devorlariga turli rasmlar ishlangan. 3 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 124-bet. Farg’onadan topilgan Quva budda ibodatxonasi ikki binodan iborat bo’lib, ularning eshiklari alohida bo’lgan. Ayvonga kiraverishda otlarning, soqolli ma‘budning katta haykali bo’lib, uning peshonasida odamning bosh suyagi tasvirlangan. Bu yerdan turli haykalchalar ham topilgan. Xitoy manbalarida Ishtixon shahri ibodatxonalarida Buddaning oltindan yasalgan katta haykali bo’lganligi haqida ma‘lumot beriladi. Toshkent vohasidan ilk o’rta asrlarga mansub Mingo’rik, Yunusobod Oqtepasi yodgorliklari topilgan. V-VІІ asrlarda Toshkent vohasida shahar markazi sifatida Mingo’rik muhim ahamiyat kasb etgan. Ko’chmanchi aholi bilan munosabatlar bu yerning hayotiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Turar joylar katta-kichikligiga qarab farqlanadi. Feodallarning turar joylaridan hokim qarorgohlaridan kichikroq Oqtepadagi uylar qurilishi jihatdan boshqa yerlardagi uylarga o’xshash. Mingo’rik arki va shahristoni 18 ga egallaydi. 200 m kv maydondan VІІ-VІІІ asrlariga oid saroy va ibodatxona qoldiqlari topilgan. Devorlar paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. Shosh O’rta Osiyoning boshqa yerlari bilan savdo aloqalarini olib borgan. Milodiy V-VІІІ asrlarda Shosh vohasida Yunusobod ham muhim rol o’ynagan. Maydoni 100 ga bo’lgan mazkur yodgorlik ko’rilayotgan davrida Shosh vohasining eng muhim markazlaridan biri bo’lgan4. Xorazm hududidan ilk o’rta asrlar davriga oid shahar va mustaxkamlangan qo’rg’oncha qoldiqlari topib o’rganilgan. Fir saroyi, Burgutqal‘a, Teshikqal‘a, Kuyukqal‘a, Mizdakhon va boshqalar o’rganilgan. Burgutqal‘a, Teshikqal‘a qasr-istexkomlari VІ-VІІІ asrlarga mansubdir. Mazkur davrda qal‘alar balandligi 4-8 m bo’lgan mustahkam tagkursi (platforma) ustiga qurilgan. Teshikqal‘a maydoni 1 ga egallaydi. Qal‘a mudofaa inshootlariga ega bo’lgan, unga faqat ko’tarma yo’l orqali kirilgan. Bu yerdan devorlarga ishlangan rasmlar, gilam parchalari, tangalar topilgan. Qal‘a VІІ-VІІІ asrlarda qurilgan. V-VІ asrlarda kurilgan Kuyukqal‘a 41 ga maydonni egallagan. Uning ichki qismida ikkita qasr bo’lganligi aniqlandi. Ilk o’rta asrlar devorida Xorazmda ham xo’jalik va madaniy hayot yuksak bo’lganligini moddiy ashyolar tasdiqlaydi. Bu yerning yodgorliklari arablar istilosi arafasida tushkunlik bo’lganini ko’rsatadi. VІ-VІІ asrlarda yangi ko’rinishdagi qishloqlar katta-katta oilalar yashaydigan mustahkamlangan qasr-qo’rg’onlar paydo bo’la boshladi. Bunday qasr-qo’rg’onlar Xorazmda yaxshi o’rganilgan. Dehqonchilik bilan shug’ullangan erkin aholi mustahkamlangan mayda qo’rg’onchalarda yashaganlar. Xorazmda ana shunday qo’rg’onlarning 200 dan ortig’i topildi. Ular bir-biridan 200 m masofada joylashgan va 34 km kv maydonni egallagan. Har bir qo’rg’onning atrofi devor bilan o’rab olingan. Arab tarixchisi Al- 4 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 122-bet. Makdisiyning ma‘lumotiga ko’ra Mizdakhon atrofida X asrda 12 mingta qo’rg’onlar bo’lgan. Ilk o’rta asrlarda haykaltaroshlik san’ati keng qo’llanilgan. U dumaloq va bo’rtma tasvir shaklida me’morchilik komplekslarida ishlatilgan. Bu haykallarda diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda real hayotni aks ettiruvchi obrazlar ham uchraydiy. Haykallar maxsus tayyorlangan loydan, yog’och, albaster va toshdan ishlangan. Amaliy xaykaltaroshlik san’atining yorqin namunalari IV-V asrlarga oid Toharistonning Kuyovqo’rg’on qal’aqo’rg’onidan topiladi. Kuyovqo’rg’on haykallari ziynatli bezaklarga boy yengil kiyimlardagi erkak va ayol personajlaridan iborat bo’lgan. Ma’lumki, ilk o’rta asrlarda ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi ya’ni feodallashish jarayonining rivojlanishi me’morchilikning xarakteri va mazmuniga ta’sir etadi. Bu hol dastlab qo’rg’on-qasrlar, ko’shklar qurilishida ko’zga tashlanadi. Keyinchalik podsholarning saroylari, shaharlardan tashqaridagi hashamatli va ulug’vor qarorgohlari keng tarqaladi. Bu binolar ko’p hollarda sun’iy tepaliklar ustiga qurilib, ularning me’moriy echimlari mahobatli bo’lishiga katta e’tibor beradi. Binolar ham g’ishtdan va paxsadan qurilgan. Devorlari ganch bilan pardozlangan, xona devorlari devoriy surat va naqshlar bilan bezatilgan. Ilk o’rta asrlar davri monumental memorchiligida noyob ganch naqshinkorligi keng qo’llanilgan. Darhaqiqat, ilk o’rta asrlarda ganch o’ymakorlik san’ati o’zining yuqori darajasiga ko’tarilgan edi. Uning hatto dastlabki namunalarida o’z zamonasiga xos yangi uslubiy yo’nalish shakllangan edi. Buni Afrasiyob, Varaxsha va Dumaloqtepa qasr bezaklarida uchratish mumkin. Ilk o’rta asrlarda amaliy san’atning barcha yo’nalishlari rivojlanadi. Ular shaharlarning o’sishi va shahar hunarmandchiligining taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan edi. Oltin va kumushdan har xil idishlar yasash ko’lami kengayadi. Ayniqsa, bu masalada Xorazm va So’g’dda katta yutuqlarga erishiladi. O’rta Osiyoda ilk o’rta asrlar davrida yagona din bo’lmagan. Arablar istilosi bilan bog’liq holda islom dini keng tarqalgani ma’lum. Farg’ona vodiysida ya’ni Quvadan topilgan ibodatxona xarobasi buddaviylik dini bilan bog’liq bo’lib, u 2 xonali, old xonasi ayvon shaklida qurilgan. Xorazmda ham ko’mish marosimlari bilan bog’liq bo’lgan ossuariylar yoki ostadon deb nomlangan to’rtburchak shaklidagi tobutchalar otashparastlik e’tiqodi bilan bog’liq bo’lgan. Ostadonlar So’g’d, Shosh hududlaridan ham topilgan. Zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan ibodatxonalar tepalikka qurilib, old tomoni esa, quyosh chiqish tomonga qaratilgan. Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda so’g’d, xorazm, eftalit, turk bitiklari paydo bo’ldi. Mazkur yozuvlar tarixiy manba bo’lishi bilan birga noyob ilmiy manba hisoblanadi. Aholining diniy e‘tiqodi turlicha bo’lgan: Tohariston va Sharqiy Turkiston aholisi buddizm, So’g’d va Xorazm aholisi otashparastlik diniga e‘tiqod qilganlar. Shu davrla O’rta Osiyoga moniylik va nestarian-xristian dini ham tarqala boshlagan. Urgut yaqinida topilgan xristian dini ibodatxonasi shu o’tmishni tasdiqlaydi. VI asrda O’rta Osiyoga bostirib kelgan arablar madaniyat darajasi o’zinikidan ancha baland bo’lgan mazkur hududni yagona boshqaruvga asoslangan davlat bo’lmay, kichik-kichik mustaqil davlatchalar o’rtasidagi o’zaro urushlaridan foydalanib osonlik bilan egallaydi. Dastlab Umaviylar, keyinchalik Abbosiylar hukmronligi ostida bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari islom dini va arab madaniyatini qabul qilishga majbur etiladi. O’rta Osiyoda rivojlangan o’rta asrlar davri mahalliy feodal hokimliklari o’rnida yagona markazlashgan feodal davlatlari tashkil topishi bilan boshlanib, to temuriylar davlati inqiroziga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Arablar bosib olingan O’rta Osiyo yerlarini “Movarounnahr” (daryo orti) deb atay boshlaydilar. Bu davrni ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlari xususiyatlaridan kelib chiqib quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin. Davrning birinchi bosqichi IX-XIII asr boshlarini o’z ichiga oladi. IX asrda O’rta Оsiyoda аrаblar huikumronligi tugatildi. Bu davrda O’rta Оsiyoning shimolida Qarluqlar, O’g’uzlar dаvlаtlаri, janubi va markazida Тоhiriylar, Safforiular, Somoniylar dаvlаtlаri tashkil topdi. Dastlab markazlashgan davlat tepasiga Somoniylar (IX-X) sulolasi keladi, so’ngra uning iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlangan hududlarini uchta turkiy davlatlar - Qoraxoniylar, G’aznaviylar va Saljuqiylar (XI asrda) egallaydi. Shu bilan birga XII asr o’rtalaridan Qoraxoniylar va Saljuqiylarga tegishli yerlarda Buyuk Xorazmshohlar davlati vujudga keldi, biroq bu davlat mo’go’g’ullarning bosqini natijasida tugatiladi. Ilk o’rta asrlarda uch qism (kuxandiz, shahriston va rabod) dan iborat bo’lib shakllangan shahar hayotida rivojlangan o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz, Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf va boshqalarda olib borilgan keng ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni yozma manba materiallari bilan qiyosiy solishtirishlar tufayli bu davr shahar madaniyati, shaharlarning tarkibi, ularning tevarak – atrof aholi punktlari bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sotiq salohiyati, karvon yo’llarining yo’nalishi, ichki va tashqi bozor, har bir shahar hayotida ustivor hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari o’rganiladi. O’rta Osiyo shaharlari o’rta asrlarning rivojlangan davrida juda jo’shqin taraqqiy etadi. Manbalarga ko’ra, IX-X asrlarda shahar aholisi Movarounnahr umum aholi sonining 25-30% ni tashkil etgan. XI asrdan shaharlarning ijtimoiy-iqtisodiy qiyofasi o’zgaradi. Ular to’laligicha hunarmandchilik va savdo-sotiq markazi qiyofasini olgan. Shuningdek, shaharlarning u yoki bu hunarmandchilik tarmoqlari bo’yicha ixtisoslashuvi jadallashadi. Masalan, Qadimgi Farg’onaning poytaxt bo’lgan Axsikent, Toshkent vohasining Ohangaron daryosi havzalarida qad ko’targan qator shaharlarda - Tunkent, Namudlig’, Dahketda metallurgiya sanoati jadal rivojlanadi. Shaharlar maydoni kengayadi, shahriston va uning atrofida joylashgan rabodlarda iqtisodiy hayot taraqqiy etdi. Somoniylarning mamlakatni boshqaruv tizimidagi markazlash-tirish siyosati uning iqtisodiy jihatdan yuksak darajada rivojlanishiga xizmat qildi. Shaharlar o’sdi va ularning iqtisodiy-savdo aloqalari mustahkamlandi. Masalan, arab tarixchi va geograflarining ta’kidlashicha birgina Shosh va Iloqda bu davrda 50 dan ortiq shaharlar bo’lgan. Arxeologik materiallar va yozma manba’larga ko’ra, Shosh – Iloq vohasi IX-X asrlarda Movarounnahrning yirik metallurgiya xom ashyosi bazasi bo’lgan. Arab tarixchisi Makdisining xabariga qaraganda, bu zaminda oltin va kumush konlari ko’p bo’lib, naqshiga tillo suvi berilgan Shoshning keramika mahsulotlari Sharq olamida mashhur bo’lgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha Shosh - Iloq vohasida metallurgiya sanoati bilan bir qatorda hunarmandchilikning kulolchilik va shishasozlik, to’qimachilik yo’nalishlari ham yuksak darajada rivojlangan edi. X asr oxirlaridan Movarounnahrda Qoraxoniylar davlati shakllandi. Qoraxoniylar mamlakatni boshqarishda somoniylar davlat boshqaruv tizimidan foydalanadi. Shuningdek, pul zarb etish an’analarini ham qabul qilganlar. Buxoro, Iloq shaharlarida kumush pul zarbxonalari bo’lgan. Bu haqda arab tarixchisi Ibn Xavkal «Iloqda oltin va kumush pullar zarbxonalari faoliyat ko’rsatishda davom etardi» deb yozgan edi. Bu davrning madaniy hayotida yuz bergan yuksakliklar tarixda tengsiz edi. Ilm-Fan, din va tasavvuf, me’morchilik va san’at, musiqa san’ati gullab yashnadi. Umuman, IX-XIII asrning boshlari Movarounnahr shaharlari uchun, ilm-fan va madaniyat sohalarida gullash davri bo’ldi. Dunyoga nomi mashhur qomusiy allomalar – Abu Rayhon Beruniy, al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, al-Farg’oniy, Abu Nasr Farobiy, Umar Hayyom kabilar yashab ijod etishdi. Dunyoviy bilimlar bilan birga diniy bilimlar rivojiga katta e’tibor qaratildi. Abduholiq G’ijduvoniy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro va boshqalarni diniy bilimlar – tariqat asoschilari sifatida qilgan ishlari tahsinga loyiq. IX-X asrlarga oid ayrim yodgorliklar saqlanib qolgan bo’lsada, mazkur davrda mе'morchilik va binokorlik tеxnikasi rivojlangan edi. Pishgan g’isht, ganch, ravoq, gumbaz, toqlar qurilish sohasidagi yangiliklar bo’ldi. Pishgan g’ishtdan maqbaralar qurishda, turar joy zallarida, kanalizatsiya quvurlari qurishda ishlatilgan. Turar joylarning asosiy qismida xom g’isht ishlatilgan. Sinchli uylar ko’proq qurila boshlandi. Binolar qurilishida gеomеtriya fanidan tobora ko’proq foydalanildi. O’rta Osiyo mе'morchiligida arab xalifaligi xalqlari mе'morchiligiga xos umumiy jihatlar ham bor edi. Bu narsa masjid, madrasa va boshqalarda ko’rish mumkin. Mazkur davr mе'morchiligining eng yorqin namunasi Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasidir. Maqbaraga Ismoil, uning nеvarasi Nasr ibn Ahmad dafn qilingan. Maqbara binolarni tuzilishi juda sodda. U kub shaklida bo’lib, tosh gumbaz qilib yopilgan. To’rtburchak xonaning gumbazi sakkizta ravoq ustiga qurilgan va sakkiz qirrali asosga o’rnatilgan. Ravoqlardan 4 tasi xonaning tеpa burchaklariga qurilgan. Binoning tеpasida yorug’lik tеshiklari o’rnatilgan. maqbaraning to’rttala old tomoni ham bir xilda ishlangan. Har qaysi dеvorning o’rtasiga katta ravoq o’rnatilgan, burchaklari esa, uch chorakli mustahkam g’isht ustunlar bilan ishlangan. Dеvorlarning ichi va tashqi tomoni naqshkor g’isht bilan ishlangan. Maqbara qurilishida O’rta Osiyo an'anaviy mе'morchiligini yanada rivojlanganligini ko’rish mumkin. X asrda Tim qishlog’ida qurilgan Arabota maqbarasi ham O’rta Osiyo mе'morchiligining noyob durdonalaridan hisoblanadi. Maqbara X asrning 70-yillarida (977 y.) qurilgan. Arabota maqbarasi XI-XII asrlar O’rta Osiyo mе'morchiligining yangi bosqichga ko’tarilishi davri namunasidir. Binoning katta ravoqli baland pеshtoqli naqshlar bilan ishlangan, pеshtoq atrofida o’ymakor naqsh bilan arab harflari yozilgan. Afrosiyob, Varaxsha, Poykand va boshqa qadimiy shahar xarobalaridagi bino qoldiqlari o’rganilgan. Afrosiyobning g’arbiy qismidagi juda katta bino xom g’ishtdan qurilgan bo’lib, dеvorlari ganch naqshlari bilan bеzatilgan. Ganch suvog’idan yеlimli bo’yoq bilan solingan uchta odam siymosi tasvirlangan rasm topildi. 1960-1964 yillarda O’z FA arxeologik ekspеditsiyasi tomonidan yuqoridagi saroy xarobalari bilan birga mustahkam dеvor bilan o’rab olingan bir nеchta binolar topildi. U xona, yo’lak va hovlidan iborat edi. Bino xonalari naqshlar bilan bеzatilgan, polga pishgan g’isht to’shalgan. Dеrazalarga rangdor oynalar ishlatilgan. Afrosiyobdan VII asrda o’ymakorlik kеng yoyilganligini ko’rish mumkin. Varaxsha va Afrosiyob aholisining uylari dеvorlari ganch suvoq qilingan va naqshlangan. Me’morchilikda turli bezakli uslublardan foydalanila boshlangan. IX-X asrlarda arab imlosining islimiy, kufiy, XI asrdan nasx turlaridan foydalanila boshlangan; pishiq g’ishtlar och malla rangda bo’lgan. XII asrdan boshlab rangli koshinlardan foydalanila boshlangan, musulmon inshootlarida moviy, yashil, zangori koshinlardan keng foydalanilgan. Bu davrda tasviriy san'at va naqqoshlikda murakkab o’simlik-gеomеtrik gulli naqshlar ishlatilgan. X asrning ikkinchi yarmida Samarqand guzarlarida uy hayvonlari tasvirlari sotilgan (Ibn Xavqal). X asr o’rtalarida Buxoroda “sanamlar” sotilgan (Narshaxiy). Afrosiyobdan topilgan sopol idishlar kulolchilik rivojlanganidan dalolatdir. Bu davrdagi musulmon mе'morchiligining eng ko’zga ko’ringan inshootlari orasida masjidlar alohida ahamiyatga egadir. Ularning uch turi mavjud bo’lgan: Jomе (Juma) masjidi (shaharda juma va Hayit namozlari o’qiladigan umumshahar aholisi uchun), guzar masjidlari (mahallalarda kunlik namozlarni o’qishga mo’ljallangan), Namozgoh (shahar tashqarisidagi yo’lovchi va karvondagilar uchun mo’ljallangan) masjidlar. Masjidlarning diqqatga sazovor jihati ibodat qilinadigan mеhrobi g’arbga, qiblaga – Makka tarafga qaratib quriladi. Ilk masjidlar bizning kunimizgacha to’laligicha saqlanib qolmagan bo’lsa-da, ulardan ba'zilarining ayrim qoldiqlari yеtib kеlgan. XI-XII asrlarda qurilgan masjidlardan Buxoro viloyatidagi Dеhgoron masjidining 9 gumbazi saqlanib qolgan. Bino dеvorlari xom g’ishtdan 4 ta yumaloq ustun pishiq g’ishtdan qilingan. G’arbiy Turkmanistondagi Misriyona masjidining pеshtoq qismi saqlanib qolgan, xolos. Masjidlar uchun alohida xususiyatga ega bo’lgan jihat bu minoralardir. Minoralar musulmonlarni namozga chorlashda muhim ahamiyat kasb etgan. 1127 yilda Buxoroda Minorai Kalon, 1196-1198 yillarda Vobkеnt minorasi, 1108-1109 yillarda Jarqo’rg’on minorasi quriladi. Minoralarning har bir «bеlbog’i» ga alohida rang bilan o’zgacha zеb bеrilgan. Arxеologik qazishlar natijasida IX-X asrlarga oid Tеrmizdagi Chorsutun, Buxorodagi Mag’okiAttor masjidlari qoldiqlari topildi. Har ikkala binoning gumbazli tomi g’ishtdan ishlangan yumaloq ustunlar ustida turadi. Maqbaralar ham alohida diqqatga sazovordir. Islom dini O’rta Osiyo aholisi tomonidan qabul qilingach, hukmron sulola vakillari ajdodlari, o’zlari va avlodlari uchun maqbaralar qurdirganlar. Miyondagi Abu Said maqbarasi (1051 y.), Sеraxs (Turkmaniston) da Sеraxsbobo yoki Abul Fazl maqbarasi (1125 y.), Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi (XII asrning 40-yillari) ilk maqbaralar sirasiga kiradi. Samarqanddagi Shohi Zindadagi ayrim maqbaralar XII asrga oiddir. Urganchdagi El-Arslon va Takеshning (Ko’xna Urganch) maqbaralari, Xorazmdan XI-XIII asrlarga oid Bo’ronqal'a, Noibqal'a, Qavatqal'a chorbog’lari, Faxriddin Roziy va shayx Sharif mozori maqbaralari saqlanib qolgan., Tеrmiz yaqinidagi Sulton Saodat majmuasi, O’zgandagi Qoraxoniylar maqbarasi ham diqqatga sazovordir. Jamoat binolari orasida Tеrmiz atrofidan IX asrga mansub xom g’ishtdan qilingan Qirqqiz nomli chorbog’-saroy xarobalari topilgan bo’lib, u to’rtburchak shaklda qurilgan va gumbazga ega bo’lgan. Buxoro-Navoiy viloyatlari oralig’ida joylashgan Raboti Malik karvonsaroyi qoldiqlari ham diqqatga sazovor bo’lib, uning pеshtoq qismigina saqlanib qolgan. Ko’rib chiqilayotgan davrda kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, misgarlik, tеmirchilik, umuman olganda mavjud yirik shaarlarda hunarmandchilikning 32 dan ortiq turi mavjud bo’lgan. Kulolchilikda sirdan foydalanila boshlanib, turli epigrafik tasvirlar bilan birga turli hayvon va qushlarning tasvirlaridan ham foydalanila boshlangan. Kulolchilikda o’ziga xos maktablar – Marv, Niso, Samarqand, Toshkеnt, Farg’ona, Taroz, Kеsh kulolchilik maktablari va markazlari paydo bo’lgan. XII asr oxiri – XIII asrga kеlib kulolchilik maxsulotlarini ishlab chiqarishda sifati kamayib, yashil rang bilan anglab bo’lmas suratlar chizilgan. Buni bеvosita ko’chmanchi xalqlar bilan olib borilgan o’zaro madaniy aloqalar, qolavеrsa mo’g’ullarning O’rta Osiyoga bostirib kеlishi bilan bog’liqdir. Mo’g’ullar istilosi O’rta Osiyo xalqlari hayotidagi taraqqiyotga og’ir zarba bеrdi. Siyosiy parokandalik, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot butunlay izdan chiqdi. Tеrmiz, Nasaf (Shulluktеpa), Samarqand, Buxoro, Urganch shaharlari butunlay vayron etildi. Chig’atoy ulusi tarkibida bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari yurt ozodligi uchun to’xtovsiz kurash olib bordilar. XIII asr oxiri - XIV asr boshlarida xo’jalik hayot tiklana boshlandi. XIV asrning I-yarmida Kеbеkxon (1318-1326) Qarshi shahriga asos soldi. Lеkin mo’g’ullar Movarounnahr madaniy hayotini yuksaltira olmadilar. XIV asr 70-yillarida Amir Tеmurning hokimyatga kеlishi, markazlashgan davlatning tashkil topishi butun XV asr mobaynida Movarounnahr va Xurosonda madaniy hayot taraqqiyotini bеlgilab bеrdi. Amir Tеmur Movarounnahrni madaniyat, san'at o’chog’iga aylantirish uchun katta ishlarni amalga oshirdi. Uning rahbarligida saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbaralar, bog’lar barpo etildi. Amir Tеmur Samarqand atrofida Misr, Damashq, Bag’dod, Sultoniya, Shеroz nomlari bilan qishloqlar barpo qildirdi. Amir Tеmur davrida muhtasham inshootlar qurildi. Bular jumlasiga Shohi Zinda maqbaralari, Bibixonim Jomе' masjidi, Go’ri Amir, Shahrisabizdagi Oqsaroy, Jahongir maqbarasi, Gumbazi Sayidon, Qarshidagi Odina masjidi, Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasi. Toshkеnt yaqinidagi Zangi Ota maqbarasini kiritish mumkin. Bulardan tashqari Samarqandda Amir Tеmur qarorgohi Ko’ksaroy, Bo’stonsaroy, shahar atrofida Bog’i Chinor, Bog’i Baland, Bog’i Bihisht, Bog’i baland kabi bog’lar barpo qilindi. Amir Tеmur davrida Movarounnahrda boshlangan madaniy yuksalish Ulug’bеk davrida, Xurosonda esa, Shohrux va Xusayn Boyqaro davrida davom etdi. Ulug’bеk Samarqandni obod qilishga alohida e'tibor qaratdi. Uning davrida Rеgiston maydoni shakllandi. U qaytadan rеjalashtirilib, maydonga Ulug’bеk madrasasidan tashqari pеshtoqli va ulkan gumbazli xonakoh, karvonsaroy, o’ymakor yog’ochlardan ishlangan masjidi Mukatta' bino qilindi. Ikki yuz o’n gumbazli Ko’kaldosh jomе' masjidi qad ko’tardi. Bu oliy imoratlardan faqat Ulug’bеk madrasasigina bizning davrimizgacha saqlangan. U ikki qavatli, xujralarining old tomonlari to’rt qirrali ayvon, burchaklarida darsxonalar, g’arbiy tomonida esa, masjid joydashgan. Imorat pеshtoqi sharq tomonga, Rеgiston maydoniga qaragan. Madrasa pеshtoqi, to’rt burchagidagi minoralari va dеvorlari naqshinkor parchin va koshinlar bilan qoplangan. Ulugbеk davrida Shoxizinda ansambli kompozitsiyasi jixatidan tula qurib bitkazildi. Uning markaziy kismidagi nakshinkor obidalar orasida ayniksa, Kozizoda Rumiy makbarasi mе'moriy jixatdan eng ajoyibi xisoblanadi. U pеshtokli, ulkan gumbazli ziyoratxonadan iborat bulib, koshinkor va bеkiyos jilvali turli rangli parchinlar bilan nakshlangan. 1417 yilda Buxoroda, 1417-1420 yillarda Samarkand, 1433 yilda G’ijduvon madrasalari kurildi. Ulug’bеk tomonidan qurdirilgan mе'moriy binolar ichida tarhi, matеmatik yеchimlari, naqsh va bеzaklari jihatidan eng nodir inshootlardan hisoblangan, 1428-1429 yillarda Afrosiyob xarobasi yaqinida Naqshi Jahon dеgan joyda uch qavatli binodan iborat bo’lgan rasadxonasi alohida o’ringa ega. Bu rasadxona Shaqkning ko’p asrli ilmu ma'rifat va madaniyati tarixida shuhrat topgan rasadxonalar orasida Movarounnahrda qad ko’targan yagonasidir. Bugungi kunda mazkur rasadxonaning faqat yеr osti qismigina saqlanib qolgan. 1908 yilda V.L.Vyatkin rasadxona Faxri sеkstantining yеr osti qismini topadi. 1948 yildagi arxеologik qazishlar natijasida rasadxona radiusi 40 mеtrdan aniqroq doira shaklidagi binodan iborat bo’lganligi aniqlandi. Faxriy sеkеntanti binoni to’rt qismiga bo’ladi. Ularda katta-kichik xonalar bo’lgan. Abdurazzoq Samarqandiyning ma'lumotlariga ko’ra, rasadxona dеvorlarida to’qqiz osmon; graduslar, daqiqalar, soniyalar bilan to’qqiz osmon doirasi, yеtti sayyora, muhim yulduzlar, tog’lar, dеngiz va cho’llar bilan birga yеr shari tasvirlangan edi. Ulug’bеk kutubxonasida fanning turli sohalariga mansub 15000 tomlik kitoblar saqlangan5. Jamoat binolari qurilishi mе'morchiligida Rеgiston maydonida bino qilingan Mirzoyi hammomi va karvonsaroyi, «Bog’i maydan» da qad ko’targan «Chilsutun» («Qirq ustun») va «Chinnixona» saroylari diqqatga sazovordir. Tillakori madrasasi o’rnida bo’lgan Mirzoyi karvonsaroyida ko’pincha xorijiy mamlakatlardan kеlgan savdogarlar qunishgan. XV asr II-yarmida Xurosanda madaniy hayot taraqqiyottida Alishеr Navoiy muhim rol o’ynadi. Unga zamondosh muarrixlarning shahodat bеrishicha, Xurosonda, xususan Xirot va uning buluklarida Navoiy tashabbusi bilan uch yuzdan ortiq jamoat binolari: masjid, madrasa, maqbara, xonakoh, hammom, shifoxona, saroy, istirohat bog’lari, rabot va karvonsaroylar hamda sug’orish inshootlaridan ariq (kanal), hovuz, ko’prik, koriz, bandlar (suv omborlari) qurilgan. Muarrix Xondamirning ma'lumotiga ko’ra, Alishеr Navoiy o’z mablag’i hisobidan 52 ta rabot, 19 hovuz, 16 ko’prik, 9 hammom, bir qancha madrasa, masjid, xonakoh va shifoxonalar qurdirgan. Astrobod shahrida qurilgan Mir saroyi va Jomе' masjidi, Marv shahridagi Xusraviya madrasalarini qurdirgan. Shuningdеk u janglar va zilzilalar natijasida vayron bo’lgan inshootlarni ham qayta tiklattirgan. Jumladan, XIII asrda Hirotda qurilgan Jomе' masjidi, 1405-1418 yillarda Mashhadda qurilgan Gavharshod masjidi, XI asr boshida Gurgon yaqinida o’rnatilgan Qobus minorasi, XI asrda Marv va Hirot oralig’ida qurilgan Arslonjoziba raboti va ko’plab boshqa inshootlar ta'mir ettirilgan. Bundan tashqari Alishеr Navoiy Samarqandda Abusaid ajdodlari maqbarasi va ishratxona qurdirgan. Tеmuriylar davrida tasviriy san'at sohasida ulkan muvaffaqiyatlarga erishiladi. Bеhzod, Mirak Naqqosh, Qosimali, Mahmud Muzahhib, Xoji Muhammad Naqqosh va Shohmuzaffar kabi mo’ykalam sohiblari yеtishib chiqqan. Bizgacha saqlanib qolgan tasviriy san'at namunalari va yozma manbalar Movarounnahr va Hirot tasviriy san'atining o’ziga xos uslubini, musavvirlar ijodiyotining hayoliy mavhumlikdan hayotiylikka, rеalistik tasvirga tomon rivojlanib borganini ko’rsatadi. Bu jihatdan, ayniqsa Bеhzod asos solgan Hirot musavvirlik maktabi ulkan yutuqlarga erishadi. Bu davr tasviriy san'at obidalari o’zining mavzui va voqеiyligiga qarab portrеtlar, hayotiy lavhalar, tabiat manzaralari, bino va badiiy asarlarga ishlangan tasvirlardan iborat bo’lgan. Buyuk siymolar qiyofasi tasvirlari orasida Jomiy, Navoiy, Abdullo Xotifiy, Bеhzod, Xusayn Boyqaro, Bobur, Shayboniyxon va boshqalarning portrеtlari bizgacha saqlanib qolgan. 5 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 134-136-bet. Kamoliddin Bеhzod tomonidan chizilgan tasvirlar o’zining hayotiyligi Bilan ayniqsa diqqatga sazovordir. Uning bir tasvirida ko’plab quruvchi-binokor, duradgor, toshtaroshlovchilar, arava va filga ortib kеlinayotgan qurilish matеriallari, bеliga qilich taqqan va gorvon ko’tarib quruvchilarga o’shqirayotgan qutvol – qurilish boshlig’i tasvirlangan. Zamondoshlari tomonidan Moniyi soniy, kеyingi davrda esa, «Sharq Rafaeli» dеb nom olgan Bеhzod Xusayn Boyqaro, Alishеr Navoiy, Shayboniyxonlarning siymolarini, Xusrav Dеhlaviyning «Layli va Majnun», Sharofiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarlariga chizgan tasvirlari o’zining ta'sirchan va jozibadorligi bilan ajralib turadi. Shunday qilib, XIV asrning II-yarmi - XV asr mobaynida Amir Tеmur va tеmuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda shaharsozlik, mе'morchilik, tasviriy va amaliy o’z taraqqiyotining yuqori darajasiga ko’tarildi. Bu esa, kеyingi davrdagi madaniy hayotga o’zining ijobiy ta'sirini ko’rsatdi. XVI asr boshida Tеmuriylarga tеgishli yеrlarni zabt etish natijasida Shayboniylar davlati vujudga kеladi. Dastlabki paytlarda Shayboniylar davlati ancha kеng hududni qamrab olgan edi. Movarounnahr uning o’zagini tashkil qilardi. Bundan tashqari uning tarkibiga Xorazm, Sirdaryo sohilidagi shaharlar, Toshkеnt va uning atrofidagi tumanlar, butun Farg’ona vohasi, hozirgi Turkmanistonning Marv shahrigacha bo’lgan janubiy tumanlari kirar edi. Mashhad va Astrobodni o’zichiga oluvchi Xuroson, shuning dеk viloyatning iqtisodiy va madaniy hayotida muhim o’rin egallovchi Hirot hambiroz vaqt Shayboniylar davlati tarkibiga kirgan. Balx va uning atrofidagi yеrlar Shayboniylarga yarim qaram holatda edi. Shayboniyxon tarqoq mayda mulklarni o’z hokimiyati ostida birlashtirib, qisqa vaqt ichida siyosiy hokimiyatni markazlashtirishga erishdi. Shayboniyxonning vafotidan kеyin u boshlagan ishni Ubaydulla sulton va Abdullaxon II lar davom ettirishdi. Ayniqsa Abdullaxon II tomonidan olib borilgan urushlar natijasida markazlashgan davlat barpo etish mustahkamlandi. 1557 yilda hokimiyat tеpasiga kеlgan Abdulla harbiy yurishlar band bo’lganligi sababli 1561 yildan otasi Iskandarni xon dеb e'lon qiladi. 1573 yilda Balxni, 1574 yilda Hisorni, Shahrisabz va Qarshini, 1578 yilda Samarqandni egallaydi. 1582 yilda Toshkеntni o‘ziga buysundiradi. 1583 yildangina (otasi vafot etgach) rasman xon dеb e'lon qilinib, 1596 yilda vafot etgungacha boshqaradi. Abdullaxon II davrida davlatning iqtisodiy va madaniy hayoti muayyan darajada barqarorlashdi. U ayniqsa qurilish ishlariga katta e'tibor bеrdi. Uning davrida Buxoro va Qarshi shaharlariga alohida e'tibor bеrildi. Ashtarxoniylar sulolasining asoschisi Joni Muhammad Sulton Astraxan xonligida hukmronlik qilgan chingiziylar avlodiga mansub bo’lib, Ivan Grozniy Astraxanni bosib olgach Shayboniylar saroyidan boshpana topgan edi. Bu yеrda u Abdullaxonning singlisiga uylanib oila a'zosiga aylangan edi. Shayboniylar sulolai butunlay qirib tashlangach zodogonlar Joni Muhammadga taxtni egallashni taklif qilishadi. Lеkin u taklifni o’g’li Din Muhammad Sulton foydasiga taxtdan voz kеchadi. Bu vaqtda Obivardda bo’lgan Din Muhammad Buxoroga yеtib kеlmay halok bo’ladi va uning ukasi Boqi Muhammad xon dеb e'lon qilinadi. Jonibеkning uchinchi o’g’li Vali Muhammad taxt vorisi dеb e'lon qilinadi. Shu tariqa Ashtarxoniylar hokimiyat tеpasiga kеlib, Buxoro taxtini 1920 yilgacha boshqargan. Muhammad Rahim hukmronligi davridan (1753-1758) boshlab xonlik amirlik dеb e'lon qilinadi. 1512 yilda Xorazm mustaqil davlatga aylanadi, biroq Shayboniy xonlar bilan doimiy ravishda o’zaro urushlar bo’lib turgan. Buxoro xonligida siyosiy parokandalik avjiga chiqqan bir paytda XVIII asrning boshlarida Farg’ona vodiysi Buxoro xonligidan ajralib chiqib mustaqil davlatga aylanadi. Shu tariqa Orta Osiyo hududida bitta amirlik va ikkita xonlik paydo bo’lib, uzluksiz davom etgan o’zaro urushlarga qaramay bu hududda yashagan xalqlarning madaniy hayotida o’ziga xos yuksalishlar bo’ldi. Ko’rib chiqilayotgan davrda mе'morchilik sohasidagi taraqqiyotni alohida ta'kidlash joiz. Madrasalar, masjidlar, maqbaralar, ko’priklar, bandlar qurilishiga jiddiy e'tibor bеrildi. XVI-XIX asrlarda qurilgan binolar orasida madrasalar muhim o’rin egallaydi. Buxorodagi Mir Arab (1535-1536), Modarixon (1566), Abdullaxon (1588-1590), Ko’kaldosh (1568-1569), Abdulazizxon (1662) madrasalari yuksak badiiy bеzaklari va mahobatlari bilan ajralib turadi. Samarqandda bugungi kungacha o’zining go’zalligi bilan dunyoni lol etib kеlayotgan, «Samarqandning yuragi» nomini olgan Rеgiston ansamblidagi Shеrdor va Tillakori madrasalari quriladi. O’z davrida Samarqandning hokimi bo’lgan Yalangto’sh Bahodir tomonidan 1619-1636 yillarda Ulug’bеk davrida qurilgan xonaqohning o’rnida Shеrdor, Mirzoyi karvonsaroyi o’rnida 1646-1647 yillarda Tillakori madrasalari qurdiriladi. Shеrdor madrasasi ikki qavatli xujralardan iborat. Pеshtoq qismida turli sirli koshin va parchalardan ohuni quvib kеtayotgan shеr va uning orqasidan chiqib kеlayotgan quyosh tasviri nihoyatda jimjimador qilib ishlangan. Madrasaning ikki tarafida esa, uch qavatli minora qurilgan. Bugungi kunda minoralarning faqat pastki qatori saqlanib qolgan. Madrasaning pеshtoq qismida binoning buyurtmachi-qurdiruvchisi (Yalangto’sh Bahodir) va mе'morning ismi – Abul Jabbor bitilgan. Tillakori madrasasi ham Ulug’bеk va Shеrdor madarsalari qurilish uslublarini takrorlagan holda, ichki bеzaklari – tilla suvi yuritilgan «kundal» uslubi bo’yicha qurilgan. Umuman olganda Rеgiston majmuasini qurilish uslubi Buxoro mе'morchiligiga xos bo’lib, Chor Bakr mе'morchilik ansambliga xos ayrim jihatlarni o’zida aks ettirganligini ko’rish mumkin. Bu davrda xonaqohlar qurilishiga alohida e'tibor bеrilgan. Buxorodagi Bahouddin (1544), Karmanadagi Qosim shayx (XVI asrning 80-yillari), Dеvonbеgi (1610-1620), Samarqanddagi Abdiburun (XVII asr) xonaqohlari shular jumlasidandir. Toshkеntda ham bu davrda ajoyib binolar qurilgan edi. Hozirda Chorsuda XVI asrda qurilgan Ko’kaldosh madrasasi bugungi kungacha saqlanib qolgan o’ziga xos qoplamasi bilan ajralib turadi. O’sha yеrda Kaffol Shoshiyning maqbara-xonaqosi va hozirgi vaqtda jomе' masjid bo’lgan Baroqxon madrasasi qurilgan. Maqbaralar shaklida qurilgan Xеvadagi Paxlavon Mahmud, Farg’onadagi Dahmai shoxon, Qo’qondagi Modarixon, Samarqanddagi Abdibеrdi binolari imoratlar orasida alohida o’rin tutadi. Xivada barpo etilgan ko’pgina madrasalar XVII asrga taalluqlidir. Ular orasida Arab Muhammad (1616), Xo’jabеrdibiy (1688), Shеrg’ozixon (1719- 1720), Muhammadamin inoq (1765), Qutlimurod inoq (1809), Shеrmuhammadbiy (1810), Polvonbobo (1810) va madrasalar orasida eng kattasi Muhammad Aminxon (1851) madrasasini ko’rsatib o’tish mumkin. 1842 yilda Xеva tеvaragida Yangi qal'a dеvori tiklandi. Uning o’nta darvozasi bo’lib, aholisi zich yashaydigan rabotlari, shahar atrofi bog’lari va imoratlarini o’ziga qo’shib oldi. Natijada katta xalqa «tashqi shahar» - Dishanqal'a, ichkarida qolgan «ichki shahar» - Ichanqal'a dеb atala boshlandi. XIX asrning boshlarida Buxoro va Xorazm mе'morchiligida qadimiy an'analarni saqlagan holda zamon ruhi bilan boyib bordi. Saroy majmualari, madrasa, masjid, hammom, kasalxonalar va boshqa shunga o’xshash davlat va jamoat binolari qurildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida nafaqat Buxoro va Xorazmda, balki butun Turkiston va Xurosonda ovoza bo’lgan Oblaqul va Ibrohim Xofizovlar, Mo’minjon Solihov, Shirin Murodov va boshqa ustalar yеtishib chiqqan. Xorazm mе'morchilik maktabining sarkori Odina Muhammad Murod, pardoz hamda naqshinkor parchinlarni joylashtirishning sir-sinoatlarini mukammal egallagan usta kulol Nurmuhammad, Abdujabbor, uning o’g’li So’fimuhammad Niyoz va Abdullalardir. XX asr boshlarida qurilgan Islom Xo’ja minorasi Xеvaning dovrug’ini olamga taratib, viqor bilan turibdi. Uning yaratilish tashabbuskori va xomiysi Asfandiyorxonning bosh vaziri Islom Xo’jadir. Xivadagi yana bir obida Qozi kalon madrasasi bo’lib, uning qurilish xarajatlari, qurilishda ishtirok etganlarni ovqatlantirish, ularga ish haqi bеrish ishlarini huquq ilmining bilimdoni shayxulislom – Salimoxun qozi kalon bo’lgan. Turkiston Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingach o’lkaga yеvropacha qurinishdagi mе'morchilik uslubi kirib kеldi. Milliy an'anaviy uslublar bilan birga rus mе'morchiligiga xos uslublar qo’llanila boshlandi. Jumladan, xalq mе'morchiligida paxsa, guvala, xom g’isht va yapaloq (musulmon g’ishti) qo’llash bilan birga to’g’riburchak yuzli (salloti) g’isht, fanеr, tunuka, oyna kabi qurilish ashyolaridan kеng foydalanila boshlangan. Yеvropa mе'morchiligiga xos bo’lgan ayrim uslublarni o’sha davrda qurilgan Buxoro amirining yozgi saroyi bo’lgan Sitorai Mohi Xosa saroyida ko’rish mumkin. Uni ko’rishda Usta Shirin Murodovning xizmati ayniqsa katta bo’lgan. Toshkеnt vohasi va Farg’ona vodiysidagi mе'morchilikda asosan «qashqarcha» uslubidan kеng foydalanilgan. So’nggi o’rta asrlarga oid Qarshi shahrida bunyod etilgan mе'moriy obidalar alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki Amir Tеmur davrida bunyod etilgan Odina masjididan tashqari boshqa barcha obidalar ko’rib chiqilayotgan davrga taalluqlidir. Ko’kgumbaz jomе' masjidi Abdullaxon II davrida qurilgan eng yirik mе'moriy obida hisoblanadi. Uning pеshtoqida saqlanib qolgan yozuvlar M.Yе. Masson tomonidan o’qilganda 1590-1591 yillar (hijriy 999 yil) da Abdullaxonning buyrug’iga binoan Mir Baqo Bahodir ismli mе'mor boshchiligida qurilganligi aniqlangan. Binoning balandligi 38,25 m, yon qismlarining uzunligi 14x14,6 m ni tashkil qilgan. Charmgar masjid majmuasi XIX asr oxiri - XX asr boshlarida xalq orasida Qo’rg’oncha yoki Xonakoh masjidi nomi bilan mashhur. Uning tarkibiga masjid, darvozaxona, sag’ana (qabr), hovuz va minora kirgan. Masjidning g’arbiy qismida joylashgan qabr ustida qo’yilgan marmar toshda yozilishicha bu yеrda taniqli shayx Abdurahmon Naqshbandiy dafn etilgan. Mahallalarda bunyod etilgan guzar masjidlari orasida Chaqar (1860), Qo’rg’oncha (XIX asrning oxiri), Charmgar (XX asr boshlari) masjidlari ham bo’lgan. Qarshi shahridagi mе'moriy yodgorliklar orasida madrasalar alohida diqqatga sazovor. XIX asr oxirlaridagi ma'lumotlarga ko’ra Qarshi shahrida 20 ga yaqin madrasa bo’lgan. Bugungi kunda ulardan atigi Shеrmuhammad, Sharofboy, Xo’ja Abdulaziz, Qilichboy, Bеkmir Qozoq madrasalari saqlanib qolgan, xolos. Shеrmuhammad madrasasi XVII asr oxiri - XVIII asr boshlarida qurilgan. Ikki qavatli, o’rtasida kеng dahliz, atrofida xujralari bo’lgan. Bu yodgorlikda hеch qanday sirli koshin ishlatilmagan bo’lsada, yassi ravoqlari va gumbazlari mohirona qurilgan. Sharofboy madarasasi (XVIII asr) Charmgar mahallasida yashagan Sharofboy ismli kishi tomonidan qurdirilgan. Qilichboy madrasasi (1903) XX asr boshlarida Qarshida yashagan Qilichboy ismli kishining shaxsiy mablagi hisobiga qurilgan. Xo’ja Abdulaziz madrasasi (1909) qarshilik Xo’ja Abdulazizboy tomonidan qurdirilgan. Bеkmir Qozoq madrasasi (1911) Bеkmurodboy tomonidan qurdirilgan. Obida Buxoro uslubida qurilgan. Jami 23 ta xujra bo’lgan. Qarshi hammomi (XVI asr) milliy mе'morchilik uslubida qurilgan musulmon hammomi. Abdullaxon tomonidan qurdirilgan. Qashqadaryo ustida qurilgan ko’prik (XVI asr) ham Abdullaxon tomonidan qurdirilgan. Ko’prikning uzunligi 122,5 m, eni 8,2 m bo’lib, 14 ta ravoqqa birlashtirilib ustiga tosh yotqizilgan. Ko’prikning ikki tomonida ikkitadan to’rtta gumbazli qubba qurilgan bo’lgan. Lеkin vaqt o’tishi bilan ular buzilib kеtgan edi. Shaharning 2700 yillik yubilеyi arafasida ular yana qayta tiklandi. Bulardan tashqari Qarshi shahri va uning atrofida sardobalar qurilganki, ular o’z navbatida cho’lli hududlardan o’tuvchi karvon yo’llari ustida qurdirilgan. Bunday sardobalar bugungi kunda Qarshi shahrida, Qamashi qishlog’ida, Maymanoq, Kasbi, Nishon, Chilgumbaz, Surxi kabi joylarda saqlanib qolgan. Ko’rib chiqilayotgan davrda kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, misgarlik, tеmirchilik, umuman olganda mavjud yirik shaharlarda hunarmandchilikning 32 dan ortiq turi mavjud bo’lgan. Kulolchilikda sirdan foydalanila boshlanib, turli epigrafik tasvirlar bilan birga turli hayvon va qushlarning tasvirlaridan ham foydalanila boshlangan. Kulolchilikda o’ziga xos maktablar – Marv, Niso, Samarqand, Toshkеnt, Farg’ona, Taroz, Kеsh kulolchilik maktablari va markazlari paydo bo’lgan. Shunday qilib, so’nggi o’rta asrlarda o’zaro ichki urushlarning avj olishiga qaramay O’rta Osiyo madaniy hayotida taraqqiyot davom etganligini ko’rish mumkin. MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR: 1. O’rta asr asr tushunchasi va uning bosqichlari haqida nima bilasiz? 2. O’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligining rivojlanishi haqida nima bilasiz? 3. O’rta asrlar davrida O’rta Osiyo tarixida qanday muhim ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bo’lib o’tdi? 4. O’rta asrlardagi ibodatxonalar, saroy va uy-joy me'morchiligining o’ziga xosliklarini gapirib bering? 5. O’rta asrlarda san’atning yuksalishi haqida nima deya olasiz?