O'RTA ASRLAR DAVRI ARXEOLOGIYASI
REJA:
1. Ilk o'rta asrlarda ijtimoiy-siyosiy va madaniy taraqqiyot.
2. Ilk o‘rta asrlar madaniy yodgorliklari.
3. Rivojlangan o‘rta asrlar davri arxeologiyasi.
4. So‘nggi o‘rta asrlar madaniy yodgorliklari.
TAYANCH TUSHUNCHALAR
O’rta asr, yer egaligi, Afrosiyob, Panjikent, Shosh, Quva, qasr-qo’rg’on, Sharq
uyg’onish davri, mahalliy mustaqil sulolaviy davlatlar, Somoniylar maqbarasi,
masjid, madrasa, maqbara, karvonsaroylar, Amir Temur, Temuriylar, Go’ri Amir,
rasadxona, Registon ansambli, Shohizinda majmuasi.
Tarix faniga o’rta asr tushunchasi uyg’onish davri mutafakkirlari tomonidan
kiritilgan bo’lib, madaniyat yuksak taraqqiy etgan antik davr bilan uyg’onish davr
o’rtasidagi davrga nisbatan ishlatilgan. O’rta asrlar feodal yer egaligi munosabatlari davri
bo’lib uch bosqichdan iborat: 1) ilk o’rta asrlar (V - ІX asrlar); 2) rivojlangan o’rta
asrlar (ІX - XVasrlar); 3) so’nggi o’rta asrlar (XVІ - XVІІ asrning o’rtalari) ni o’z ichiga
oladi1.
O’rta Osiyoda o’rta asrlar davrining dastlabki bosqichi yirik davlatlar –
Kushonlar saltanati va Qang’ davlati konfederatsiyasining inqirozi va ular ustiga
xionitlar, kidaritlar va eftalitlar kabi ko’chmanchi qabilalarning ommaviy ravishda
bostirib kirishi bilan boshlandi. Bu ikki davlatning tanazzuli O’rta Osiyo hududlariga
Eron sosoniylarining istilochilik harakatini faollashtirdi. Ammo ko’chmanchi
qabilalar, ayniqsa eftalitlar bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ikkinchi yarmida
sosoniylar O’rta Osiyoda Turk xoqonligi bilan to’qnashishga to’g’ri keldi.
Hokimiyatni o’z qo’liga olgan G’arbiy Turk xoqonligi 100 yil davomida butun O’rta
Osiyo ustidan nazoratini o’rnata oldi.
VII asrda O’rta Osiyo ijtimoiy va siyosiy hayotida yuz bergan feodallashish
jarayonining rivojlanishi xoqonlikda ichki qarama-qarshiliklarning chuqurlashishiga
olib keldi. Natijada, nomigagina hoqonlik hukmronligini tan olgan mahalliy sulolalar
boshchiligidagi katta va kichik yer egaligi jadal rivojlandi. Jamiyatning ijtimoiy
tarkibida o’zgarishlar, katta yer egalari bo’lgan dehqonlar, badavlat savdogar va
hunarmandlar tabaqasi paydo bo’ldi. Ular o’z navbatida shaharlarning vujudga
kelishiga, ko’p tarmoqli hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishiga ta’sir
o’tkazdi.
1 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 119-bet.
Ma’lumki, G’arb bilan, Sharqni bog’lovchi muhim savdo yo’li bilan Buyuk
Ipak yo’li («G’arbiy meridianal yo’l») ning qadimgi Farg’onadan o’tgan yo’nalishi
ilk o’rta asrlarga kelib, O’rta Osiyo shimoliy hududlarining ichki rayonlariga kirib
bordi. Natijada O’rta Osiyoning chorvador qabilalari va o’troq aholisi o’rtasida
iqtisodiy va madaniy aloqalar kuchaydi.
Savdo-sotiqni pul asosida rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi, tanga –
pul zarb qilishga bo’lgan ehtiyoj kuchayib, pul zarbxonalarining yangi markazlari
paydo bo’ldi. O’rta Osiyo bozorlarida Tohariston, So’g’d, Ustrushona va Shosh
tangalari keng muomalada bo’ldi.
Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng tarmoq otib
rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro, Poykent va boshqa shaharlar yirik
savdo-sotiq markazlari sifatidagi o’rnini saqlab qoldi. Hatto Shosh-Iloq vohasidagi
shaharlar
juda
jadal
rivojlanish
yo’liga
tushib
oldi.
Bu
shaharlarda
hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, metallurgiya, to’qimachilik sohalari
yuksak professional darajada rivojlanib ular ko’p hollarda tashqi savdo uchun
mahsulot chiqarar edilar.
Ilk o’rta asrlarda to’qimachilik O’rta Osiyo hunarmandchiligining ustivor
yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo’lga
qo’yilgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha ipak qurtini boqish
Qadimgi Baqtriyada bronza davridan ma’lum bo’lgan. Antik davri va ilk o’rta
asrlarga kelib, ipakchilik bilan shug’ullanish So’g’diyona va Farg’ona vodiysiga ham
keng yoyildi. Ipakchilikning jahonga mashhur markazlari paydo bo’ldi. Masalan, VI-
VII asrlarda shakllangan Buxoroning «zandanachi» ipak mahsulotlariga bo’lgan
talab hatto ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham katta edi. Zandanachi ipak
mahsulotlarining namunalari hatto Afrosiyob devoriy su’ratlarida yaxshi saqlangan.
Ilk o’rta asrlar davrida O’rta Osiyo tarixida muhim ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
madaniy jarayonlar bo’lib o’tdi va keying tarixiy taraqqiyotga ijobiy ta‘sir ko’rsatdi.
Albatta feudal yer egaligi munosabatlari dunyoning turli xalqlari va mamlakatlarida bir
vaqtda sodir bo’lmagan. Ilk o’rta asrlar O’rta Osiyo tarixida V-ІX asrlarni o’z ichiga olib,
muhim tarixiy voqealarga boyligi bilan ajralib turadi.
Milodiy ІІІ-ІV asrlarda yirik imperiya – Kushon davlati inqirozga yuz tutdi va
parchalanib ketdi. ІV asrda O’rta Osiyo hududiga xioniylar kirib keldilar. Xioniylar etnik
jihatdan kelib chiqishi kushonlarning avlodlari hisoblanib, ayrim tarixiy man balarda
toxarlar deb hamyuritiladi. Mazkur xalq O’rta Osiyoda 120 yilga yaqin hukmronlik qildi.
Xioniylar birinchi marta Ammian Martsellinning 356 yilgi hikoyasida ularning podshosi
Grumbat va o’g’lining Amida (Suriya) shahrini qamal qilganligi yoziladi. Xioniylar
Amudaryo havzasini egallab olgach, g’arbga yurish qiladilar.
V asr boshlarida tarix sahnasiga kidariylar chiqdi. Ularning poytaxti Balx bo’lib,
podshosi Kidar nomi bilan bog’lik tangalar Amudaryoning janubidagi yerlardan topilgan.
V asr o’rtalarida O’rta Osiyo tarixida yangi siyosiy kuch - eftalitlar paydo bo’ldi.
Eftalitlar etnik jihatdan S.P. Tolstov fikricha massagetlar avlodidir. Eftalitlar tarixiga oid
yozma manbalar - xitoy, arman, Vizantiya, arab manbalaridir. Mazkur davlat O’rta
Osiyoda V asr o’rtalaridan VI asr 60-yillargacha hukmronlik qildi. U hududiy jihatdan
Kushon imperiyasidan 2 barobar katta bo’lib, hokimi mutlaq boshqargan. Ushbu davlat
o’zlarigacha mavjud bo’lgan jtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni o’zgartirmadilar.
Eftalitlar davrida hozirgi O’zbekiston hududida dehqonlarning qasr-qo’rg’onlaridan
bir qancha shaharlar paydo bo’ladi. Bunday shaharlar jumlasiga Bolaliktepa, Varaxsha
kabilarni kiritish mumkin. Ilk o’rta asrlarga oid yirik shaharlar jumlasiga qadimdan mavjud
bo’lgan Afrosiyob, Buxoro, Poykand, Toshkent, Termiz va boshqlarni kiritish mumkin2.
Shuningdek, mazkur davrga oid devoriy suratlar Bolaliktepa, Varaxsha,
Toshkentdan topib o’rganilgan. Eron sosoniylariga mansub ko’plab tangalar topilgan.
O’zbekiston hududidagi ilk o’rta asrlarga mansub shaharlarning maydoni uncha
katta bo’lmaganligini ta‘kidlash lozim. Bu vaqtda Samarqandning aylanasi 3,5 km,
Poykandniki 1,8 km, Farg’onadagi Koson shahriniki 2 km ni tashkil etgan. Mazkur davrga
oid arxeologik topilmalarni hududlar bo’yicha ko’rilganda quyidagi manzara hosil bo’ladi.
Ilk o’rta asr So’g’d yodgorliklari jumlasiga Afrosiyob, Varaxsha, Poykand,
Panjikent, Tallu Barzu, Tohariston yodgorliklariga Bolaliktepa, Kofirqal‘a, Fargona
yodgorliklariga Quva, Axsikat, Koson, Toshkent vohasida Binkat, Yunusobod,
Mingo’rik, Xorazm hududida Fir qal‘asi, Baraktom, Kuyukqal‘a, Teshikqal‘a va
boshqalar mavjud bo’lgan. Mazkur davrda aholining o’rtoqlashuvi natijasida sun‘iy
sug’orish inshootlari quriladi. Bular jumlasiga Bo’zsuv, Zog’ariq, Darg’om kanallarini
kiritish mumkin.
1948 yilda arxeolog A.Terenojkin Afrosiyobning ilk o’rta asrlarga oid qatlamlarini
tekshiradi. 1958 yildan buyon Afrosiyobni o’rganilish davom etmoqda va hozirgacha turli
davrlarga oid bir qancha boshqa yodgorliklar ham o’rganildi. VІ asrga mansub Tallu
Barzu yodgorligidagi qazuv ishlari jarayonida VІІІ asrga oid sopol idishlar majmui,
sosoniylar tangalari, quyi qatlamidan esa, antik va Kushon davriga oid temirchilik charxi,
sopol idishlar, haykalcha topildi. 1956-57 yillarda Kofirqal‘a o’rganila boshlanadi.
Olib borilgan qazuv ishlari natijasida ІV-V asrlarda Samarqand tushkunlikka
uchraganligi aniqlandi. Uning rivojlanishidagi yangi davr VІ asrdan boshlanadi. Ark yangi
devor bilan o’rab olinadi VІ asrda uzunligi 1,5 km to’rtinchi devor quriladi. Shahar janubga
qarab kengayib boradi va uzunligi 3 km ichki devor quriladi. ІІІ-ІV asrlarga oid kulollar
va miskarlar mahallalari topilgan.
2 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 120-bet.
VІІ asrlarda Afrosiyobda maxsus saroy devori quriladi va shaharning to’rtinchi
tashqi devori butunlay qayta quriladi. Saroy devorining ichida yirik inshootlar alohida
binolar qurilgan.
Ilk o’rta asrlarga xos Samarqandning quyidagi binolari mavjud bo’lganligi
aniqlangan:
A) o’rtahol shaharliklarning turar joylari devorlari qalinligi 1,1 m, uy maydoni 11,8x
6,45 m, ko’pchilik hollarda 2,6 x 2,5 m bo’lgan.
B) Shahar kiborlari turar joylari devorlariga rasmlar ishlangan.
V) Jamoat binolari.
G) Ibodatxona.
D) Saroy bir necha xonalardan iborat bo’lgan.
Shahar aholisi kasb-korlari bo’yicha mahallalarga bo’lingan. Shunday qilib VІ-VІІ
asrlarda So’g’d poytaxti bo’lgan Samarqand ko’p asrlik tarixida o’z taraqqiyotining
yuqori darajasiga ko’tarildi.
Varaxsha shahar xarobasida o’tkazilgan arxeologik qazishlar tufayli eftalitlar
davrida shaharni tubdan qayta qurilish ishlari olib borilganligi aniqlandi. Varaxsha Buxoro
hukmdorlari (buxorxudotlar) ning qarorgohi bo’lib, bu yerdan saroy qoldiqlari bilan bir
qatorda devorga ishlangan rasmlar ham topildi3.
Mazkur yodgorlik 1938-1953 yillarda tekshirildi. Varaxsha devorlariga loy
suvoqdan so’ng yelimli rang bilan suratlar solingan. Ularda podsho saroyi hayoti
tasvirlangan. Shuningdek Varaxshadan ganchdan ishlangan haykallar ham topilgan.
Qashqadaryo vohasida ham ilk o’rta asrlarga oid yodgorliklar ro’yxatga olingan.
Ayniqsa S.K. Kabanov tomonidan Qarshi vohasida joylshgan 300 dan ortiq tepaliklar
ro’yxatga olinib xaritasi tuziladi. 1946 yildan boshlab ilk o’rta asrlarga oid yodgorliklari
tadqiq etila boshlandi va bu borada katta yutuqlarga erishildi. 1970-yillardan boshlab
G’uzor va Dehqonobod tumanlaridagi, shuningdek Yuqori Qashqadaryo vohasidagi ilk
o’rta asrlarga oid yodgorliklar KATE a’zolari tomonidan o’rganildi.
Panjikent xarobasini tekshirish 1946 yildan buyon olib borilmoqda. Tadqiqotlar
natijasida V, VІ, VІІ asrlarga oid bo’lgan turar joylar tekshirildi. Turar joylar jumlasiga
Divashtich saroyi, boy va oddiy shahar aholisi uylari kiradi. Boy xonadon uylari
murakkab reja asosida qurilgan. Bu yerda ham ijtimoiy uylar 2 ta ibodatxona ochib
o’rganildi. Saroy va yirik binolarning devorlariga hayotiy va diniy mavzudagi rasmlar
solingan. Samarqand, Varaxsha, Panjikent rasmlari ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda
tasviriy san‘at yuqori darajada bo’lganligini ko’rsatadi.
1953-1954 yillarda Surxondaryoda qazib o’rganilgan Bolaliktepa qal‘asi eftalitlar
davrining diqqatga sazovor yodgorliklaridan biridir. Bolaliktepa baland poydevor ustiga
qurilgan bino bo’lib, uning ichki devorlariga turli rasmlar ishlangan.
3 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 124-bet.
Farg’onadan topilgan Quva budda ibodatxonasi ikki binodan iborat bo’lib, ularning
eshiklari alohida bo’lgan. Ayvonga kiraverishda otlarning, soqolli ma‘budning katta
haykali bo’lib, uning peshonasida odamning bosh suyagi tasvirlangan. Bu yerdan turli
haykalchalar ham topilgan.
Xitoy manbalarida Ishtixon shahri ibodatxonalarida Buddaning oltindan yasalgan
katta haykali bo’lganligi haqida ma‘lumot beriladi.
Toshkent vohasidan ilk o’rta asrlarga mansub Mingo’rik, Yunusobod Oqtepasi
yodgorliklari topilgan. V-VІІ asrlarda Toshkent vohasida shahar markazi sifatida
Mingo’rik muhim ahamiyat kasb etgan. Ko’chmanchi aholi bilan munosabatlar bu
yerning hayotiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Turar joylar katta-kichikligiga qarab farqlanadi.
Feodallarning turar joylaridan hokim qarorgohlaridan kichikroq Oqtepadagi uylar
qurilishi jihatdan boshqa yerlardagi uylarga o’xshash. Mingo’rik arki va shahristoni 18 ga
egallaydi. 200 m kv maydondan VІІ-VІІІ asrlariga oid saroy va ibodatxona qoldiqlari
topilgan. Devorlar paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. Shosh O’rta Osiyoning boshqa yerlari
bilan savdo aloqalarini olib borgan.
Milodiy V-VІІІ asrlarda Shosh vohasida Yunusobod ham muhim rol o’ynagan.
Maydoni 100 ga bo’lgan mazkur yodgorlik ko’rilayotgan davrida Shosh vohasining eng
muhim markazlaridan biri bo’lgan4.
Xorazm hududidan ilk o’rta asrlar davriga oid shahar va mustaxkamlangan
qo’rg’oncha qoldiqlari topib o’rganilgan. Fir saroyi, Burgutqal‘a, Teshikqal‘a,
Kuyukqal‘a, Mizdakhon va boshqalar o’rganilgan.
Burgutqal‘a, Teshikqal‘a qasr-istexkomlari VІ-VІІІ asrlarga mansubdir. Mazkur
davrda qal‘alar balandligi 4-8 m bo’lgan mustahkam tagkursi (platforma) ustiga qurilgan.
Teshikqal‘a maydoni 1 ga egallaydi. Qal‘a mudofaa inshootlariga ega bo’lgan, unga faqat
ko’tarma yo’l orqali kirilgan. Bu yerdan devorlarga ishlangan rasmlar, gilam parchalari,
tangalar topilgan. Qal‘a VІІ-VІІІ asrlarda qurilgan.
V-VІ asrlarda kurilgan Kuyukqal‘a 41 ga maydonni egallagan. Uning ichki
qismida ikkita qasr bo’lganligi aniqlandi. Ilk o’rta asrlar devorida Xorazmda ham xo’jalik
va madaniy hayot yuksak bo’lganligini moddiy ashyolar tasdiqlaydi. Bu yerning
yodgorliklari arablar istilosi arafasida tushkunlik bo’lganini ko’rsatadi.
VІ-VІІ asrlarda yangi ko’rinishdagi qishloqlar katta-katta oilalar yashaydigan
mustahkamlangan qasr-qo’rg’onlar paydo bo’la boshladi. Bunday qasr-qo’rg’onlar
Xorazmda yaxshi o’rganilgan.
Dehqonchilik bilan shug’ullangan erkin aholi mustahkamlangan mayda
qo’rg’onchalarda yashaganlar. Xorazmda ana shunday qo’rg’onlarning 200 dan
ortig’i topildi. Ular bir-biridan 200 m masofada joylashgan va 34 km kv maydonni
egallagan. Har bir qo’rg’onning atrofi devor bilan o’rab olingan. Arab tarixchisi Al-
4 Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya.-T.: “Fan va texnologiya”, 2011. 122-bet.
Makdisiyning ma‘lumotiga ko’ra Mizdakhon atrofida X asrda 12 mingta qo’rg’onlar
bo’lgan.
Ilk o’rta asrlarda haykaltaroshlik san’ati keng qo’llanilgan. U dumaloq va
bo’rtma tasvir shaklida me’morchilik komplekslarida ishlatilgan. Bu haykallarda
diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda real hayotni aks ettiruvchi obrazlar ham
uchraydiy. Haykallar maxsus tayyorlangan loydan, yog’och, albaster va toshdan
ishlangan.
Amaliy xaykaltaroshlik san’atining yorqin namunalari IV-V asrlarga oid
Toharistonning
Kuyovqo’rg’on
qal’aqo’rg’onidan
topiladi.
Kuyovqo’rg’on
haykallari ziynatli bezaklarga boy yengil kiyimlardagi erkak va ayol personajlaridan
iborat bo’lgan.
Ma’lumki, ilk o’rta asrlarda ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi ya’ni
feodallashish jarayonining rivojlanishi me’morchilikning xarakteri va mazmuniga
ta’sir etadi. Bu hol dastlab qo’rg’on-qasrlar, ko’shklar qurilishida ko’zga tashlanadi.
Keyinchalik podsholarning saroylari, shaharlardan tashqaridagi hashamatli va
ulug’vor qarorgohlari keng tarqaladi. Bu binolar ko’p hollarda sun’iy tepaliklar
ustiga qurilib, ularning me’moriy echimlari mahobatli bo’lishiga katta e’tibor beradi.
Binolar ham g’ishtdan va paxsadan qurilgan. Devorlari ganch bilan pardozlangan,
xona devorlari devoriy surat va naqshlar bilan bezatilgan.
Ilk o’rta asrlar davri monumental memorchiligida noyob ganch naqshinkorligi
keng qo’llanilgan. Darhaqiqat, ilk o’rta asrlarda ganch o’ymakorlik san’ati o’zining
yuqori darajasiga ko’tarilgan edi. Uning hatto dastlabki namunalarida o’z
zamonasiga xos yangi uslubiy yo’nalish shakllangan edi. Buni Afrasiyob, Varaxsha
va Dumaloqtepa qasr bezaklarida uchratish mumkin.
Ilk o’rta asrlarda amaliy san’atning barcha yo’nalishlari rivojlanadi. Ular
shaharlarning o’sishi va shahar hunarmandchiligining taraqqiyoti bilan uzviy
bog’langan edi. Oltin va kumushdan har xil idishlar yasash ko’lami kengayadi.
Ayniqsa, bu masalada Xorazm va So’g’dda katta yutuqlarga erishiladi.
O’rta Osiyoda ilk o’rta asrlar davrida yagona din bo’lmagan. Arablar istilosi
bilan bog’liq holda islom dini keng tarqalgani ma’lum. Farg’ona vodiysida ya’ni
Quvadan topilgan ibodatxona xarobasi buddaviylik dini bilan bog’liq bo’lib, u 2
xonali, old xonasi ayvon shaklida qurilgan. Xorazmda ham ko’mish marosimlari
bilan bog’liq bo’lgan ossuariylar yoki ostadon deb nomlangan to’rtburchak
shaklidagi tobutchalar otashparastlik e’tiqodi bilan bog’liq bo’lgan. Ostadonlar
So’g’d, Shosh hududlaridan ham topilgan. Zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan
ibodatxonalar tepalikka qurilib, old tomoni esa, quyosh chiqish tomonga qaratilgan.
Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda so’g’d, xorazm, eftalit, turk bitiklari paydo bo’ldi.
Mazkur yozuvlar tarixiy manba bo’lishi bilan birga noyob ilmiy manba hisoblanadi.
Aholining diniy e‘tiqodi turlicha bo’lgan: Tohariston va Sharqiy Turkiston aholisi
buddizm, So’g’d va Xorazm aholisi otashparastlik diniga e‘tiqod qilganlar. Shu davrla
O’rta Osiyoga moniylik va nestarian-xristian dini ham tarqala boshlagan. Urgut yaqinida
topilgan xristian dini ibodatxonasi shu o’tmishni tasdiqlaydi.
VI asrda O’rta Osiyoga bostirib kelgan arablar madaniyat darajasi o’zinikidan
ancha baland bo’lgan mazkur hududni yagona boshqaruvga asoslangan davlat
bo’lmay, kichik-kichik mustaqil davlatchalar o’rtasidagi o’zaro urushlaridan
foydalanib osonlik bilan egallaydi. Dastlab Umaviylar, keyinchalik Abbosiylar
hukmronligi ostida bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari islom dini va arab madaniyatini
qabul qilishga majbur etiladi.
O’rta Osiyoda rivojlangan o’rta asrlar davri mahalliy feodal hokimliklari
o’rnida yagona markazlashgan feodal davlatlari tashkil topishi bilan boshlanib, to
temuriylar davlati inqiroziga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Arablar bosib
olingan O’rta Osiyo yerlarini “Movarounnahr” (daryo orti) deb atay boshlaydilar.
Bu davrni ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlari xususiyatlaridan kelib chiqib
quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin. Davrning birinchi bosqichi IX-XIII asr
boshlarini o’z ichiga oladi. IX asrda O’rta Оsiyoda аrаblar huikumronligi tugatildi. Bu
davrda O’rta Оsiyoning shimolida Qarluqlar, O’g’uzlar dаvlаtlаri, janubi va markazida
Тоhiriylar, Safforiular, Somoniylar dаvlаtlаri tashkil topdi. Dastlab markazlashgan
davlat tepasiga Somoniylar (IX-X) sulolasi keladi, so’ngra uning iqtisodiy va
madaniy jihatdan rivojlangan hududlarini uchta turkiy davlatlar - Qoraxoniylar,
G’aznaviylar va Saljuqiylar (XI asrda) egallaydi. Shu bilan birga XII asr o’rtalaridan
Qoraxoniylar va Saljuqiylarga tegishli yerlarda Buyuk Xorazmshohlar davlati
vujudga keldi, biroq bu davlat mo’go’g’ullarning bosqini natijasida tugatiladi.
Ilk o’rta asrlarda uch qism (kuxandiz, shahriston va rabod) dan iborat bo’lib
shakllangan shahar hayotida rivojlangan o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz,
Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf va
boshqalarda olib borilgan keng ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni yozma
manba materiallari bilan qiyosiy solishtirishlar tufayli bu davr shahar madaniyati,
shaharlarning tarkibi, ularning tevarak – atrof aholi punktlari bilan o’zaro iqtisodiy
va madaniy aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sotiq salohiyati,
karvon yo’llarining yo’nalishi, ichki va tashqi bozor, har bir shahar hayotida ustivor
hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari o’rganiladi.
O’rta Osiyo shaharlari o’rta asrlarning rivojlangan davrida juda jo’shqin
taraqqiy etadi. Manbalarga ko’ra, IX-X asrlarda shahar aholisi Movarounnahr umum
aholi sonining 25-30% ni tashkil etgan. XI asrdan shaharlarning ijtimoiy-iqtisodiy
qiyofasi o’zgaradi. Ular to’laligicha hunarmandchilik va savdo-sotiq markazi
qiyofasini olgan. Shuningdek, shaharlarning u yoki bu hunarmandchilik tarmoqlari
bo’yicha ixtisoslashuvi jadallashadi. Masalan, Qadimgi Farg’onaning poytaxt
bo’lgan Axsikent, Toshkent vohasining Ohangaron daryosi havzalarida qad
ko’targan qator shaharlarda - Tunkent, Namudlig’, Dahketda metallurgiya sanoati
jadal rivojlanadi. Shaharlar maydoni kengayadi, shahriston va uning atrofida
joylashgan rabodlarda iqtisodiy hayot taraqqiy etdi.
Somoniylarning mamlakatni boshqaruv tizimidagi markazlash-tirish siyosati
uning iqtisodiy jihatdan yuksak darajada rivojlanishiga xizmat qildi. Shaharlar o’sdi
va ularning iqtisodiy-savdo aloqalari mustahkamlandi. Masalan, arab tarixchi va
geograflarining ta’kidlashicha birgina Shosh va Iloqda bu davrda 50 dan ortiq
shaharlar bo’lgan. Arxeologik materiallar va yozma manba’larga ko’ra, Shosh – Iloq
vohasi IX-X asrlarda Movarounnahrning yirik metallurgiya xom ashyosi bazasi
bo’lgan. Arab tarixchisi Makdisining xabariga qaraganda, bu zaminda oltin va
kumush konlari ko’p bo’lib, naqshiga tillo suvi berilgan Shoshning keramika
mahsulotlari Sharq olamida mashhur bo’lgan. Arxeologik materiallarning guvohlik
berishicha Shosh - Iloq vohasida metallurgiya sanoati bilan bir qatorda
hunarmandchilikning kulolchilik va shishasozlik, to’qimachilik yo’nalishlari ham
yuksak darajada rivojlangan edi.
X asr oxirlaridan Movarounnahrda Qoraxoniylar davlati shakllandi.
Qoraxoniylar mamlakatni boshqarishda somoniylar davlat boshqaruv tizimidan
foydalanadi. Shuningdek, pul zarb etish an’analarini ham qabul qilganlar. Buxoro,
Iloq shaharlarida kumush pul zarbxonalari bo’lgan. Bu haqda arab tarixchisi Ibn
Xavkal «Iloqda oltin va kumush pullar zarbxonalari faoliyat ko’rsatishda
davom etardi» deb yozgan edi.
Bu davrning madaniy hayotida yuz bergan yuksakliklar tarixda tengsiz edi.
Ilm-Fan, din va tasavvuf, me’morchilik va san’at, musiqa san’ati gullab yashnadi.
Umuman, IX-XIII asrning boshlari Movarounnahr shaharlari uchun, ilm-fan va
madaniyat sohalarida gullash davri bo’ldi. Dunyoga nomi mashhur qomusiy
allomalar – Abu Rayhon Beruniy, al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, al-Farg’oniy, Abu
Nasr Farobiy, Umar Hayyom kabilar yashab ijod etishdi.
Dunyoviy bilimlar bilan birga diniy bilimlar rivojiga katta e’tibor qaratildi.
Abduholiq G’ijduvoniy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro va boshqalarni diniy
bilimlar – tariqat asoschilari sifatida qilgan ishlari tahsinga loyiq.
IX-X asrlarga oid ayrim yodgorliklar saqlanib qolgan bo’lsada, mazkur davrda
mе'morchilik va binokorlik tеxnikasi rivojlangan edi. Pishgan g’isht, ganch, ravoq,
gumbaz, toqlar qurilish sohasidagi yangiliklar bo’ldi. Pishgan g’ishtdan maqbaralar
qurishda, turar joy zallarida, kanalizatsiya quvurlari qurishda ishlatilgan. Turar joylarning
asosiy qismida xom g’isht ishlatilgan. Sinchli uylar ko’proq qurila boshlandi. Binolar
qurilishida gеomеtriya fanidan tobora ko’proq foydalanildi. O’rta Osiyo mе'morchiligida
arab xalifaligi xalqlari mе'morchiligiga xos umumiy jihatlar ham bor edi. Bu narsa masjid,
madrasa va boshqalarda ko’rish mumkin.
Mazkur davr mе'morchiligining eng yorqin namunasi Buxorodagi Ismoil Somoniy
maqbarasidir. Maqbaraga Ismoil, uning nеvarasi Nasr ibn Ahmad dafn qilingan. Maqbara
binolarni tuzilishi juda sodda. U kub shaklida bo’lib, tosh gumbaz qilib yopilgan.
To’rtburchak xonaning gumbazi sakkizta ravoq ustiga qurilgan va sakkiz qirrali asosga
o’rnatilgan. Ravoqlardan 4 tasi xonaning tеpa burchaklariga qurilgan. Binoning tеpasida
yorug’lik tеshiklari o’rnatilgan. maqbaraning to’rttala old tomoni ham bir xilda ishlangan.
Har qaysi dеvorning o’rtasiga katta ravoq o’rnatilgan, burchaklari esa, uch chorakli
mustahkam g’isht ustunlar bilan ishlangan. Dеvorlarning ichi va tashqi tomoni naqshkor
g’isht bilan ishlangan. Maqbara qurilishida O’rta Osiyo an'anaviy mе'morchiligini yanada
rivojlanganligini ko’rish mumkin.
X asrda Tim qishlog’ida qurilgan Arabota maqbarasi ham O’rta Osiyo
mе'morchiligining noyob durdonalaridan hisoblanadi. Maqbara X asrning 70-yillarida
(977 y.) qurilgan. Arabota maqbarasi XI-XII asrlar O’rta Osiyo mе'morchiligining yangi
bosqichga ko’tarilishi davri namunasidir. Binoning katta ravoqli baland pеshtoqli naqshlar
bilan ishlangan, pеshtoq atrofida o’ymakor naqsh bilan arab harflari yozilgan.
Afrosiyob, Varaxsha, Poykand va boshqa qadimiy shahar xarobalaridagi bino
qoldiqlari o’rganilgan. Afrosiyobning g’arbiy qismidagi juda katta bino xom g’ishtdan
qurilgan bo’lib, dеvorlari ganch naqshlari bilan bеzatilgan. Ganch suvog’idan yеlimli
bo’yoq bilan solingan uchta odam siymosi tasvirlangan rasm topildi.
1960-1964 yillarda O’z FA arxeologik ekspеditsiyasi tomonidan yuqoridagi saroy
xarobalari bilan birga mustahkam dеvor bilan o’rab olingan bir nеchta binolar topildi. U
xona, yo’lak va hovlidan iborat edi. Bino xonalari naqshlar bilan bеzatilgan, polga pishgan
g’isht to’shalgan. Dеrazalarga rangdor oynalar ishlatilgan. Afrosiyobdan VII asrda
o’ymakorlik kеng yoyilganligini ko’rish mumkin. Varaxsha va Afrosiyob aholisining
uylari dеvorlari ganch suvoq qilingan va naqshlangan.
Me’morchilikda turli bezakli uslublardan foydalanila boshlangan. IX-X asrlarda
arab imlosining islimiy, kufiy, XI asrdan nasx turlaridan foydalanila boshlangan; pishiq
g’ishtlar och malla rangda bo’lgan. XII asrdan boshlab rangli koshinlardan foydalanila
boshlangan, musulmon inshootlarida moviy, yashil, zangori koshinlardan keng
foydalanilgan. Bu davrda tasviriy san'at va naqqoshlikda murakkab o’simlik-gеomеtrik
gulli naqshlar ishlatilgan. X asrning ikkinchi yarmida Samarqand guzarlarida uy
hayvonlari tasvirlari sotilgan (Ibn Xavqal). X asr o’rtalarida Buxoroda “sanamlar” sotilgan
(Narshaxiy). Afrosiyobdan topilgan sopol idishlar kulolchilik rivojlanganidan dalolatdir.
Bu davrdagi musulmon mе'morchiligining eng ko’zga ko’ringan inshootlari orasida
masjidlar alohida ahamiyatga egadir. Ularning uch turi mavjud bo’lgan: Jomе (Juma)
masjidi (shaharda juma va Hayit namozlari o’qiladigan umumshahar aholisi uchun), guzar
masjidlari (mahallalarda kunlik namozlarni o’qishga mo’ljallangan), Namozgoh (shahar
tashqarisidagi yo’lovchi va karvondagilar uchun mo’ljallangan) masjidlar. Masjidlarning
diqqatga sazovor jihati ibodat qilinadigan mеhrobi g’arbga, qiblaga – Makka tarafga
qaratib quriladi.
Ilk masjidlar bizning kunimizgacha to’laligicha saqlanib qolmagan bo’lsa-da,
ulardan ba'zilarining ayrim qoldiqlari yеtib kеlgan. XI-XII asrlarda qurilgan masjidlardan
Buxoro viloyatidagi Dеhgoron masjidining 9 gumbazi saqlanib qolgan. Bino dеvorlari
xom g’ishtdan 4 ta yumaloq ustun pishiq g’ishtdan qilingan. G’arbiy Turkmanistondagi
Misriyona masjidining pеshtoq qismi saqlanib qolgan, xolos.
Masjidlar uchun alohida xususiyatga ega bo’lgan jihat bu minoralardir. Minoralar
musulmonlarni namozga chorlashda muhim ahamiyat kasb etgan. 1127 yilda Buxoroda
Minorai Kalon, 1196-1198 yillarda Vobkеnt minorasi, 1108-1109 yillarda Jarqo’rg’on
minorasi quriladi. Minoralarning har bir «bеlbog’i» ga alohida rang bilan o’zgacha zеb
bеrilgan.
Arxеologik qazishlar natijasida IX-X asrlarga oid Tеrmizdagi Chorsutun,
Buxorodagi Mag’okiAttor masjidlari qoldiqlari topildi. Har ikkala binoning gumbazli tomi
g’ishtdan ishlangan yumaloq ustunlar ustida turadi.
Maqbaralar ham alohida diqqatga sazovordir. Islom dini O’rta Osiyo aholisi
tomonidan qabul qilingach, hukmron sulola vakillari ajdodlari, o’zlari va avlodlari uchun
maqbaralar qurdirganlar. Miyondagi Abu Said maqbarasi (1051 y.), Sеraxs
(Turkmaniston) da Sеraxsbobo yoki Abul Fazl maqbarasi (1125 y.), Marvdagi Sulton
Sanjar maqbarasi (XII asrning 40-yillari) ilk maqbaralar sirasiga kiradi. Samarqanddagi
Shohi Zindadagi ayrim maqbaralar XII asrga oiddir. Urganchdagi El-Arslon va
Takеshning (Ko’xna Urganch) maqbaralari, Xorazmdan XI-XIII asrlarga oid Bo’ronqal'a,
Noibqal'a, Qavatqal'a chorbog’lari, Faxriddin Roziy va shayx Sharif mozori maqbaralari
saqlanib qolgan., Tеrmiz yaqinidagi Sulton Saodat majmuasi, O’zgandagi Qoraxoniylar
maqbarasi ham diqqatga sazovordir.
Jamoat binolari orasida Tеrmiz atrofidan IX asrga mansub xom g’ishtdan qilingan
Qirqqiz nomli chorbog’-saroy xarobalari topilgan bo’lib, u to’rtburchak shaklda qurilgan
va gumbazga ega bo’lgan. Buxoro-Navoiy viloyatlari oralig’ida joylashgan Raboti Malik
karvonsaroyi qoldiqlari ham diqqatga sazovor bo’lib, uning pеshtoq qismigina saqlanib
qolgan.
Ko’rib chiqilayotgan davrda kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, misgarlik,
tеmirchilik, umuman olganda mavjud yirik shaarlarda hunarmandchilikning 32 dan ortiq
turi mavjud bo’lgan. Kulolchilikda sirdan foydalanila boshlanib, turli epigrafik tasvirlar
bilan birga turli hayvon va qushlarning tasvirlaridan ham foydalanila boshlangan.
Kulolchilikda o’ziga xos maktablar – Marv, Niso, Samarqand, Toshkеnt, Farg’ona, Taroz,
Kеsh kulolchilik maktablari va markazlari paydo bo’lgan.
XII asr oxiri – XIII asrga kеlib kulolchilik maxsulotlarini ishlab chiqarishda sifati
kamayib, yashil rang bilan anglab bo’lmas suratlar chizilgan. Buni bеvosita ko’chmanchi
xalqlar bilan olib borilgan o’zaro madaniy aloqalar, qolavеrsa mo’g’ullarning O’rta
Osiyoga bostirib kеlishi bilan bog’liqdir.
Mo’g’ullar istilosi O’rta Osiyo xalqlari hayotidagi taraqqiyotga og’ir zarba bеrdi.
Siyosiy parokandalik, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot butunlay izdan chiqdi. Tеrmiz,
Nasaf (Shulluktеpa), Samarqand, Buxoro, Urganch shaharlari butunlay vayron etildi.
Chig’atoy ulusi tarkibida bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari yurt ozodligi uchun
to’xtovsiz kurash olib bordilar. XIII asr oxiri - XIV asr boshlarida xo’jalik hayot tiklana
boshlandi.
XIV asrning I-yarmida Kеbеkxon (1318-1326) Qarshi shahriga asos soldi. Lеkin
mo’g’ullar Movarounnahr madaniy hayotini yuksaltira olmadilar.
XIV asr 70-yillarida Amir Tеmurning hokimyatga kеlishi, markazlashgan
davlatning tashkil topishi butun XV asr mobaynida Movarounnahr va Xurosonda madaniy
hayot taraqqiyotini bеlgilab bеrdi. Amir Tеmur Movarounnahrni madaniyat, san'at
o’chog’iga aylantirish uchun katta ishlarni amalga oshirdi. Uning rahbarligida saroylar,
masjidlar, madrasalar, maqbaralar, bog’lar barpo etildi.
Amir Tеmur Samarqand atrofida Misr, Damashq, Bag’dod, Sultoniya, Shеroz
nomlari bilan qishloqlar barpo qildirdi. Amir Tеmur davrida muhtasham inshootlar qurildi.
Bular jumlasiga Shohi Zinda maqbaralari, Bibixonim Jomе' masjidi, Go’ri Amir,
Shahrisabizdagi Oqsaroy, Jahongir maqbarasi, Gumbazi Sayidon, Qarshidagi Odina
masjidi, Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasi. Toshkеnt yaqinidagi Zangi Ota
maqbarasini kiritish mumkin. Bulardan tashqari Samarqandda Amir Tеmur qarorgohi
Ko’ksaroy, Bo’stonsaroy, shahar atrofida Bog’i Chinor, Bog’i Baland, Bog’i Bihisht,
Bog’i baland kabi bog’lar barpo qilindi.
Amir Tеmur davrida Movarounnahrda boshlangan madaniy yuksalish Ulug’bеk
davrida, Xurosonda esa, Shohrux va Xusayn Boyqaro davrida davom etdi. Ulug’bеk
Samarqandni obod qilishga alohida e'tibor qaratdi. Uning davrida Rеgiston maydoni
shakllandi. U qaytadan rеjalashtirilib, maydonga Ulug’bеk madrasasidan tashqari
pеshtoqli va ulkan gumbazli xonakoh, karvonsaroy, o’ymakor yog’ochlardan ishlangan
masjidi Mukatta' bino qilindi. Ikki yuz o’n gumbazli Ko’kaldosh jomе' masjidi qad
ko’tardi. Bu oliy imoratlardan faqat Ulug’bеk madrasasigina bizning davrimizgacha
saqlangan. U ikki qavatli, xujralarining old tomonlari to’rt qirrali ayvon, burchaklarida
darsxonalar, g’arbiy tomonida esa, masjid joydashgan. Imorat pеshtoqi sharq tomonga,
Rеgiston maydoniga qaragan. Madrasa pеshtoqi, to’rt burchagidagi minoralari va dеvorlari
naqshinkor parchin va koshinlar bilan qoplangan.
Ulugbеk davrida Shoxizinda ansambli kompozitsiyasi jixatidan tula qurib
bitkazildi. Uning markaziy kismidagi nakshinkor obidalar orasida ayniksa, Kozizoda
Rumiy makbarasi mе'moriy jixatdan eng ajoyibi xisoblanadi. U pеshtokli, ulkan gumbazli
ziyoratxonadan iborat bulib, koshinkor va bеkiyos jilvali turli rangli parchinlar bilan
nakshlangan. 1417 yilda Buxoroda, 1417-1420 yillarda Samarkand, 1433 yilda G’ijduvon
madrasalari kurildi.
Ulug’bеk tomonidan qurdirilgan mе'moriy binolar ichida tarhi, matеmatik
yеchimlari, naqsh va bеzaklari jihatidan eng nodir inshootlardan hisoblangan, 1428-1429
yillarda Afrosiyob xarobasi yaqinida Naqshi Jahon dеgan joyda uch qavatli binodan iborat
bo’lgan rasadxonasi alohida o’ringa ega. Bu rasadxona Shaqkning ko’p asrli ilmu ma'rifat
va madaniyati tarixida shuhrat topgan rasadxonalar orasida Movarounnahrda qad
ko’targan yagonasidir. Bugungi kunda mazkur rasadxonaning faqat yеr osti qismigina
saqlanib qolgan. 1908 yilda V.L.Vyatkin rasadxona Faxri sеkstantining yеr osti qismini
topadi. 1948 yildagi arxеologik qazishlar natijasida rasadxona radiusi 40 mеtrdan aniqroq
