O‘RTA ASRLAR DAVRIDA O‘LKADAGI IJTIMOIY-IQTISODIY, SIYOSIY VA MA’NAVIY JARAYONLAR. Reja 1. Ilk o’rta asrlarda o’zbek davlatchiligi.Siyosiy ijtimoiy,iqtisodiy va madaniy hayoti. 2. IX-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi.Ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo’shgan xissasi. 3. Mo’g’illar istilosi vazulmiga qarshi kurash. 4. Amir Temur va temuriylar davrida siyosiy,ijtimoiy va madaniy hayoti. Ilk o’rta asrlarda o’zbek davlatchiligi. Siyosiy ijtimoiy,iqtisodiy va madaniy hayoti. Qabila boshliqlari, ishboshilar o‘zlariga tegishli yer maydonlarini sug‘orish tarmoqlarining yuqori qismidan, ayniqsa, to‘g‘on boshi atrofidan ajratib olganlar. Bu yo‘l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi ustidan o‘z ta’sirini o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘lganlar. Shu tariqa, ular ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaganlar. O‘sha davrda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlar shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo va hunarmandchilik do‘kon-u rastalaridan iborat kattagina xo‘jalikka ham ega bo‘lganlar. Qishloqlarda esa ekinzor paykallardan tashqari, ularning ko‘shk va istehkomli qo‘rg‘onlari, tegirmonlari bo‘lgan. Ko‘pdan ko‘p xizmatkorlar dehqonlarning xo‘jaligida qishin-yozin mehnat qilganlar. Har bir katta yer egasining 30–40, 50–100 va ba’zan undan ortiq maxsus askarlar guruhi – chokarlari bo‘lgan. Chokarlar baquvvat va abjir hamda o‘z xojasiga sadoqatli o‘spirinlardan tanlab olingan. Bunday sodiq va jangovar chokarlari bilan dehqonlar yov hujumi paytlarida dushmanga qarshi harbiy yurishlarda qatnashgan. Boshqa vaqtlarda ular dehqon xo‘jaligidagi tartibga qarab turganlar. Qishloqlarda dehqonlarning mavqeyi ortib, katta-katta yerlarga ega bo‘lib oldilar. Bu esa o‘z navbatida mamlakatning ijtimoiy hayotiga ta’sir o‘tkazdi. Yer egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning ijtimoiy hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Qishloq jamoalari yerli mulkdor dehqon va unga qaram bo‘lgan yersiz va erksiz kadivarlarga ajralib borgan. Qishloq jamoalari yerlarida yashab yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo‘lgan erkin ziroatchilar tabaqasi kashovarzlar deb atalardi. Keyinchalik ularning ma’lum bir qismi yerlaridan mahrum bo‘lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Ayrim dehqonlar esa o‘z viloyatlarida hatto mustaqil hokim bo‘lib olganlar. V asrning o‘rtalariga kelib, garchi ekin yerlarining ma’lum bir qismi mulkdor dehqonlar qo‘l ostidagi mulklardan iborat bo‘lsa ham, ammo ziroatkor vohalardagi sug‘oriladigan yerlarning asosiy qismi hali ham qishloq jamoalarining qaramog‘ida edi. Mamlakatimiz hududida ilk oʻrta asrlar davrida tashkil topgan yirik davlatlardan biri Eftaliylar davlatidir. Eftaliylarning etnik jihatdan qaysi qabilaga mansubligi, tillari tarixda yetarlicha tadqiq qilingan emas. Olimlarning xulosalariga qaraganda, milodning IV asr oʻrtalarida kushonlar bilan Eftaliylar boshqa qabilalar bilan birlashganlar. "Eftal" soʻzi esa eftaliylar shohi Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bogʻliqdir. Vaxshunvor 457- yildan e'tiboran Chohaniyon, Tohariston, Badaxshonni oʻziga boʻysundirib Oʻrta Osiyoda katta davlatga asos soldi. V asrning ikkinchi yarmi va VI asr boshlarida Eftaliylar davlati hududlariga Oʻrta Osiyo, Sharqiy Eron, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston erlari kirar edi. Eftaliylar zamonida saltanat yakka xukmdor tomonidan boshqarilgan. Davlat boshqaruv tipi konfederativ podshohlik boʻlib, boshqaruv shakli cheklangan monarxiya boʻlgan. Taxt vorisini aniqlab, taqdim etadigan kengash mavjud boʻlgan. Bu kengash sulolaning moʻtabar vakillari, amirlar, yirik arkonlardan iborat boʻlgan. Eng muhimi, Eftaliylar davrida davlatimiz qonunlar asosida boshqarilib, bu turkiy tuzuklardan iborat boʻlgan. Katta hududni egallagan bu davlatda ba’zi katta viloyatlar mahalliy sulolalar tomonidan boshqarilgan. Eftaliylarning harbiy qoʻshinlari katta kuchga ega boʻlgan. Askarlari qoʻlida harbiy qurol-yaroqlardan gurzi, oʻq-yoy va asosiysi qilich muhim oʻrin tutgan. Ular lashkarlarining asosini otliq askarlar tashkil etgan. Milodiy V asrda sosoniylar va eftaliylar davlati oʻrtasidagi harbiy toʻqnashuvlarda eftaliylar qoʻshinining ustun kelishi, ular harbiy maxoratining yuqori darajada ekanligidan dalolat beradi. Sosoniylarning sharqqa yurishlari eftaliylarning qarshiligi tufayli toʻxtadi. Ular Eron podshohlarining ichki siyosatiga ham aralashib turdilar, xatto shohlardan qaysi birini saylash va tayinlash masalasini hal qilish ularning qoʻlida boʻlgan. Eron davlati har- yili eftaliylarga oʻlpon toʻlab turgan. Eftaliylar davlatining poytaxti haqida ma’lumotlar yoʻq. Bunday markaz Poykan (Boykent) yoki Balx boʻlgan degan taxminlar bor. Bu davrda jamiyatda yerga egalik munosabati shakllanayotgan boʻlsada, qullar mehnatidan foydalanish davom etgan. Qaror topayotgan yerga egalik qilish munosabatlariga koʻra, katta yerlarni egallab olganlar dehqon nomi bilan atalgan. “Dehqon” qishloq hokimi ma’nosini anglatgan. Oʻzining kichikroq yerida xoʻjalik yuritganlar kashivarzlar, yeridan ajralib qolib dehqon xoʻjaliklarida yollanib ishlaganlar kadivarlar deb nomlangan. Shu davr me'morchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli boʻlgan. Bu qasrlar 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon qilib yopilgan bir necha xonadan iborat boʻlgan. Saroy va qasrlar qurilishida V asrdan boshlab pishiq gʻishtlar ishlatila boshlangan. Saroy ibodatxonalar devorlari rangdor tasvirlar bilan bezatilgan. Eftaliylar me'morchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyi boʻlib, u buxorxudotlarning VI-VII asrlardagi qarorgohlar boʻlgan. Eftaliylar davrida hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, chilangirlik, boʻzchilik, zargarlik, qurolsozlik kabi turlari yaxshi taraqqiy etgan. Eftaliylar Eron, Vizantiya, Hindiston, Xitoy kabi mamlakatlar bilan elchilik, savdo-sotiq munosabatlarini olib borishgan. Xususan, 456- yili Eftaliylar Xitoyga oʻzi elchilarini yuborganlari tarixda qayd etilgan. Shunday qilib, V-VI asrlarda yurtimizda Eftaliylar sulolasi 100 yildan ortiq hukmronlik qildi. Bu sulola vakillari tarqoq mamlakatni birlashtirib, siyosiy, iqtisodiy, madaniy munosabatlar va tashqi aloqalar taraqqiyotining yuksalishiga erishdi. Ammo 563-567- yillarda turk xoqonlari tomonidan berilgan zarbadan soʻng Eftaliylar inqiroz sari yuzlandilar va xoqonlik ta’siriga tushib qoldilar. VI asr boshlarida Oltoy o‘lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O‘sha paytda hozirgi Mo‘g‘uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining mavqei ko‘tariladi. Ashin urug‘iga mansub Asan va Tuu 460- 545- yillarda boshqa urug’larni o’zlariga bo’ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar.Tuuning o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham bo‘ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551- yilda Jujan xonining qo‘shinlarini engib, ularni o‘ziga bo‘ysundiradi. Tuuning oʻgʻli Bumin 551- yilda Markaziy Osiyoda eng kuchli hisoblangan jujanlar xonini yengib, Turk xoqonligi davlatiga asos soldi. Xoqonlikda birinchi hukmdor Bumin boʻlib, u taxtga Ili xoqon unvoni bilan oʻtirdi. 553-572- yillarda hukmronlik qilgan Muqan xoqon davrida esa xoqonlik Markaziy Osiyoda siyosiy ustunlikni oʻz qoʻliga oldi. Aynan mana shu, davrda turklarning gʻarbda jujan qabilalari va eftaliylarga qarshi faol harbiy harakatlari boshlandi. 552-555- yillardayoq Buminnnng ukasi Istami “Oʻn tuman qoʻshinining” sarkardasi boʻlib, harbiy yerlarni oʻziga boʻysundira boshlagan edi. Eftaliylar davlati tor-mor etilgandan soʻng bosib olingan hududlar bevosita gʻoliblarning oliy hokimiyatiga boʻysundirilgan edi. Turk xoqonligining tarixi uzluksiz urushlar va oʻzaro ichki kurashlar bilan toʻlgan edi. Buning natijasida 581-603- yillar oraligʻida u ikki qismga Sharqiy va g’arbiy turk xoqonliklariga boʻlinib ketdi. VII asrning birinchi choragida G‘arbiy xoqonlik nihoyatda kuchaygan. Uning sharqiy chegarasi Oltoyga, janubda esa Sind (Hind) daryosi bo‘ylariga borib yetgan. G‘arbiy xoqonlik o‘ziga qaram viloyatlarni boshqarishda mahalliy sulolalarni saqlab qolgan. Muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ayrim o‘lkalarda esa xoqon xonadoniga tegishli mansabdorlar tayinlangan. Xoqon To‘ng yabg‘u (618–630) hukmronlik qilgan davrda boshqaruv tartiblari isloh qilingan. Islohotga ko‘ra, mahalliy hukmdorlarga xoqonlikning “yabg‘u” unvoni berilib, ular xoqonning noibiga (vakiliga) aylanadilar. Shu bilan birga O‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston va Toxaristonning deyarli mustaqil hokimliklari ustidan siyosiy nazorat kuchaytiriladi. Ular huzuriga xoqonlikning noiblari – tudunlar yuboriladi. Biroq ichki kurash oqibatida G‘arbiy turk xoqonligi zaiflashib boradi. Qadimgi turklarning tasavvuriga koʻra, davlatchilikni oʻzida mujassam etuvchi shaxs xoqon yoki uning sulolasi boʻlgan. Xoqon uch kuchga tayanar edi. Bular Osmon-Tangri irodasi, yer-suv saxovati va turk xalqining faoliyati edi. Xoqonning rafiqasi Xotun unvoniga ega boʻlgan. Keyinchalik bu unvonni olgan ayol etnik mansubligidan qat'i nazar umuman hukmdorning rafiqasini anglatadigan boʻlib qoldi. Taxtga vorislik tartibiga koʻra, taxt otadan oʻgʻilga emas akadan ukaga, kichik amakidan katta jiyanga meros qolar edi. Shahzodalar oʻzlarining hukmdorlik navbatlari kutib, ungacha oʻzlariga berilgan uluslarda hokimlik qilar edilar. Hokimiyatni hukmron sulola qoʻlida jamlash odati Markaziy Osiyo davlatlarida boshqaruvning an'anaviy usuli boʻlib, u ikki yoqlama samara berardi. Bir tomondan, koʻchmanchi chorvachilik hukmron boʻlgan sharoitlarda boshqaruvning va mudofaaning barqarorligi ta’minlansa, ikkinchi tomondan, sulolaning oʻz ichida ham nisbatan osoyishtalikka erishilar edi. Turk davlati yetarli darajada ishlab chiqilgan jinoiy qonunchilikka ega boʻlgan. Jazoning asosiy turlari qatl etish, kompozisiya, ya’ni tovon toʻlash hisoblangan. oʻlim jazosi davlatga qarshi jinoyatlar uchun (isyon koʻtarish, sotqinlik va xokazo) hamda odam oʻldirganlik uchun berilgan. Odam oʻldirganlik uchun qatl etish yoki odam a’zosini kesib tashlash talion deyilgan. Shaxsga qarshi qaratilgan boshqa jinoyatlar kompozisiya, ya’ni etkazilgan zararni oʻn barobar qilib toʻlash, tovon kabi usullar qoʻllanilgan. Xoqonlikda aholi va qoʻshin boʻlinishida oʻnlik tizimi mavjud boʻlgan. Ular orasida shaxsiy soqchilar, xoqonlarning zirixli gvardiyasi ajralib turgan. 10, 20 va 40 kishilik alohida qoʻshilmalar shadlar yoki yobgʻu qoʻmondonligida boʻlgan. Qoʻshinda xizmat qilish majburiy hisoblangan. Davlat, odatda 100 ming kishilik qoʻshin olish qudratiga ega boʻlgan. Bunday qoʻshin davlat qudratining asosiy tayanchi hisoblangan. . Xulosa qilib aytish mumkinki, Turk xoqonligida davlatchilik Oʻrta Osiyoning qadimiy an'analari va turkiy-qabilalar tomonidan keltirilgan an'analar asosida oʻziga xos xususiyat kasb etdi. Bunda siyosiy ittifoq Oʻrta Osiyodagi mustaqil va yarim mustaqil mulklarning federasiyasi shakllandi. Bu federasiyada tashkil topgan davlatchilik ma’lum ma’noda yuqori bosqichga koʻtarilgan boʻlib, oʻsha davrning hayotiy talablari va xususiyatlarini oʻzida aks ettirgan. Bu esa oʻzbek davlatchiligi poydevorini mustahkam lash tomon qoʻyilgan muhim qadamlardan biri boʻldi. VII-VIII asrlarda markazlashgan Arab xalifaligi Misr, Suriya, Falastin, Iroq, Vizantiya va Eronni boʻysundirib, kuchli imperiyaga aylanadi. Xalifalik Oʻrta Osiyo yerlariga ham yetib keldi. 651- yili arablar jangsiz Marv shahrini egallaydilar. Arablar Amudaryo (Jayxun)ning shimolida joylashgan yerlarga “Movarounnahr”, ya’ni “daryoning ortidagi yerlar” deb nom beradi. Hozirgi Afgʻonistonning shimoliy, Eronning shimoliy-sharqiy qismi hamda Janubiy Turkmanistondan to Amudaryogacha boʻlgan hududlar esa Xuroson deb yuritilgan. Avval boshida Xurosonning markaziy shahri Marv, keyinchalik Hirot boʻlgan. Arablarning Movarounnahrga qarshi harbiy yurishlari oʻz maqsad va rejalari bilan 2 davrga boʻlinadi. 1-davrda Xalifalik istilo etishni emas, balki harbiy jihatdan tayyorgarlik koʻrish, mahalliy hukmdorlar kuch-qudratini sinab koʻrish, geografik, harbiy, iqtisodiy, siyosiy joylashuvini oʻrganish, kichik yurishlar orqali oʻljalar orttirish rejasini amalga oshiradi. Bu davr 650-704- yillarni oʻz ichiga oladi. Movarounnahrga ilk bor hujumlar 654-yilda Maymurg‘ va 667-yilda Chag‘oniyondan boshlanadi. Manbalarda qayd etilishicha, bu davrda Xorazm arablar tomonidan ikki marotaba talon-toroj etilgan. Narshaxiyning yozishicha, 673- yilning kuzida xalifa Muoviya I (661-680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib o‘tib, Buxoro hududiga bostirib kiradi. Xalifa Abdumalik ibn Marvon (685-705) davrida ichki nizolarga chek qoʻyilgandan soʻnggina arab siyosiy arboblari va zadogonlari Movarounnahrga harbiy yurish vaqti keldi, deb topdilar. Yangi tayin etilgan Xuroson noibi Qutayba ibn Muslimga Movarounnahrni butkul egallash va qat'iyat bilan harakat qilish topshiriladi. 714-715- yillar boshida Qutayba Qashqargacha boʻlgan yerlarni qoʻlga kiritadi. Oʻsha- yili arab xalifasi Volid vafot etadi. Xalifalik taxtiga Sulaymon ibn Abdumalik oʻtiradi. Qutayba Sulaymonga nisbatan gʻanimlik munosabatida boʻlib uni qoʻllab quvvatlamas edi. Qutayba uning taxtga chiqishidan norozi boʻlib, isyon koʻtaradi. Natijada, bu isyon muvaffaqiyatsiz tugab, Qutaybaning oʻzi 715- yili Fargʻonada oʻldiriladi. Oʻrta Osiyo bosib olinganidan soʻng bu hududlarni boshqarish markazi Marv shahri boʻlib qolgan edi. Bu yerda xalifalikning noibi turgan va u Movarounnahr, Xurosonni idora qilgan. Dehqonlar xalifalik noibining mahalliy aholi orasidan boʻlgan vakiliga boʻysunganlar. Bunday kishilar amir unvoniga ega hisoblanar edilar. Xalifa davlatni boshqarishda vazir ul-vuzaro (ulugʻ vazir)ga tayangan. Harbiy ishlar, umuman, harbiy qoʻshinlar amir ul-umaro qoʻli ostida boʻlgan. Xalifa turli masalalarni devon ad-dar, ya’ni kengashda koʻrib chiqar edi. Devon ad-dar uchta asosiy devonga boʻlingan, ular: devon al-mashriq, devon al-magʻrib va devon al- xarajdan iborat boʻlgan. Xalifalik o‘lkani zabt etish jarayonida uning deyarli barcha obod dehqonchilik vohalarini, juda ko‘p shahar va qishloqlarga o‘t qo‘yib vayron etdi. Suv inshootlari buzib tashlandi. Ekin maydonlari suvsizlikdan qurib qoldi. Zabt etilgan shahar va qishloq aholisidan oltin, kumush, qimmatbaho buyumlar va ko‘plab qurol-yarog‘lar tortib olindi. Sulh tuzishga majbur bo‘lgan Buxoro, Poykand, Sug‘d hukmdorlaridan katta miqdorda boj-u tovonlar undirib olindi. Xalifalik qo‘shinlariga minglab nafar mahalliy yigitlarni jalb etdilar. Arablar Movarounnahrni bosib olgach, bu yerdagi yer-mulklar xalifaga qarashli bo‘lib qoldi. Xalifa davlat yerlarini iqto tariqasida in’om qilgan. Davlat yerlari ayrim harbiy yo‘lboshchilar va amaldorlarga umr bo‘yi yoki mulkka vorislik tariqasida berilgan. Biroq yerlarning asosiy egasi xalifa sanalar va u iqtodorlardan ushr olish huquqiga ega edi. Yirik yer egalari – dehqonlar arab xalifaligi davrida ham o‘z yerlarining egalari bo‘lib qoldilar, biroq ular endilikda ijaradorga aylanib, daromadning ma’lum qismini xalifalik xazinasiga jo‘natish majburiyatini olgan edilar. Arablar tomonidan Movarounnahr bosib olingach, “Xiroj”, “ushr”, “zakot”, “jizya” kabi soliqlar joriy etiladi. “Juz’ya” jon boshiga solinadigan soliq bo‘lib, musulmon bo‘lmagan fuqarolardan asosan pul yoki mahsulot shaklida undirilgan. Islomni qabul qilmagan boylardan 48, o‘rtahollardan 24, kambag‘àl dehqon va hunarmandlardan 12 dirhamdan jizya solig‘i olingan. “Xiroj” esa dehqonlar daromadidan undirilgan va bu daromadning 1/3 qismiga, hatto undan ortig‘iga ham teng bo‘lgan. “Zakot” odatda pul daromadlarining 1/40 ulushi (2,5%) ga teng bo‘lishi kerak edi. Shuningdek, “Ushr” (arabcha o‘ndan bir) degan soliq ham bo‘lgan. Bu soliq turi davlat foydasiga olinadigan soliq bo‘lib, natura va pul shaklida asosan dehqonchilik mahsulotlaridan olingan. Bulardan tashqari aholiga mahalliy va mavsumiy soliq va majburiyatlar ham yuklangan edi. Aholidan olinadigan markazlashgan soliqlar hajmi daromadning qariyb yarmini tashkil etardi. Arablar og‘ir soliqlarni o‘z vaqtida to‘lay olmagan fuqarolarni haqoratlab va xo‘rlab taxtachalarga “qarzdor” degan yozuvlar yozdirib, ularning bo‘yniga osdirib qo‘yar edilar. Arablar islom dinini qabul qilib musulmon bo‘lgan mahalliy aholi vakillarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlab, ularga imtiyozlar berdilar. Jumladan, islomni qabul qilganlar “juz’ya” va “xiroj” kabi soliqlardan ozod qilingan. Bu ikki soliqdan ozod qilish siyosatini xalifa Umar II ham qo‘llagan va qonun ijrosini Xurosonga 717-yilda noiblikka tayinlangan Jarroh ibn Abdulladan talab qilgan. 720-722-yillarda So‘g‘diyonada yuz bergan G‘o‘rak (Samarqand hukmdori) va Divashtich (Panjikent hokimi) boshchiligidagi qo‘zg‘olon arablar hukmronlikligiga qarshi dastlabki yirik xalq harakatlaridan biri bo‘lgan. Unda arablar siyosati va zulmidan g‘azabga kelgan o‘n minglab mahalliy xalq vakillari ishtirok etgan. Xurosonning yangi tayinlangan va zolimligi bilan nom chiqargan noibi Said Xarashiy katta muntazam harbiy kuch bilan mazkur qo‘zg‘olonni shafqatsizlik bilan bostirishga muvaffaq bo’ladi. Qo‘zg‘olon rahbarlaridan biri bo‘lgan Divashtich ushlanib qatl etiladi. 736-737-yillarda Toxariston va So‘g‘dda arablarga qarshi yana qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Natijada arablar juda og‘ir ahvolga tushib qoladi va bu vaziyatdan qutulish maqsadida Xuroson va Movarounnahming noiblari hamda amirlari bir necha marta o‘zgartiriladi. Xususan, 738-748-yillarda Xuroson noibi Nasr ibn Sayyor davrida ko‘rilgan tadbirlar tufayli arablar o‘lkada o‘z mavqelarini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ldi. U ma’lum bir muddat davomida mamlakatda nisbiy osoyishtalik o‘mata oldi. . Movarounnahrda yana bir xalq qo‘zg‘olonlardan biri 769-783- yillarda bo‘lib o‘tgan. Qo‘zg‘ olonchilar oq libos kiyganlari uchun tarixda u “Oq kiyimlilar” qo‘zg‘oloni nomi bilan tilga olinadi. Bu harakatning rahbari Hoshim ibn Hakim ismli hunarmand bo‘lgan. U boshi va yuziga ko‘k parda tutib yurganligi uchun uni “Muqanna”, ya’ni “Niqobdor” laqabi bilan atashgan. Muqanna Xurosonda kichik lashkarboshidan vazirlik darajasigacha ko‘tarilgan. Muqanna ajnabiylar hukmronligi va zulmiga qarshi qo‘zg‘alishga da’vat qilib, Movarounnahrga yo‘l oladi va o‘z yaqinlari bilan Naxshab va Kesh shahriga yetib boradi. Kesh yaqinida tog‘ tepasiga bino qilingan Som qal’asini o‘z qarorgohiga aylantiradi. Tez orada butun Qashqadaryo vohasi “Oq kiyimlilar” qo‘liga o‘tadi. Natijada “Oq kiyimlilar” harakati kengayib, katta xalq qo‘zg‘oloniga aylanadi. U ayniqsa Sug‘dda avj olib, Eloq (Ohangaron) vodiysi va Shoshga ham o‘zining ta’sirini o‘tkazadi. Qo‘zg‘olonda turli tabaqalar qatnashadi. “Oq kiyimlilar” qo‘zg‘oloniga zarba berish uchun xalifa Mansur 775-yilda katta harbiy kuchni Movarounnahrga safarbar qiladi. Muqannaga qarshi kurashgan arablarning Jabroil ibn Yahyo va Maoz ibn Muslim boshchiligidagi birlashgan kuchlari ham ular ustidan sezilarli yutuqqa erisha olmagan. Faqat 777-778- yillar davomidagi urush harakatlari chogida buxorolik bir kishi tomonidan iste’dodli sarkarda Sug‘diyonning oidirilishi “oq kiyimlilar” uchun juda katta yo‘qotish boigan. Shundan so‘nggina arablar Samarqandni ishg‘ol qilganlar. Narshax va Samarqandda “Oq kiyimlilar” yengilgach, mahalliy mulkdor tabaqa vakillari arablarga yordam bera boshlaydilar. Kurashning oxirgi bosqichi Kesh vodiysida bo‘lib o‘tadi. 783-yilda Muqannaning Som qal’asidagi qarorgohi qamalga olinadi. Uzoq davom etgan qamaldan so‘ng kurashdan tinkasi qurigan qo‘zg‘olonchilar taslim bo‘ladilar. Istilochilarga taslim bo‘lishni istamagan Muqanna o‘zini yonib turgan tandirga tashlab halok bo‘ladi. . IX-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi.Ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo’shgan xissasi. . IX asr boshlariga kelib Arab xalifaligida yuzaga kelgan bo'hronli vaziyat, siyosiy tanglik, Xuroson va Movarounnahrda kechayotgan ziddiyatli jarayonlar, eng muhimi, bu hududda yuz bergan Rofe ibn Lays qo'zg'oloni (806-810) mazkur o‘lka xalqlari uchun xalifalik tobeligidan qutilish, yurt mustaqilligini qo‘lga kiritish yo‘lida qulay imkoniyatlami vujudga keltirgandi. Xususan, mashhur xalifa Xorun ar-Rashid (786-809) vafotidan so'ng xalifalik taxtini egallash uchun uning o'g'illari – Amin va Ma‘mun o‘rtasida keskin kurash boshlangan edi. Bir necha yilga cho'zilgan bu siyosiy mojaro nafaqat xalifalik markazini tang ahvolga solib qolmasdan, balki unga tobe bo‘lgan hududlardagi voqealar rivojiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Ma’munga xizmat qilgan xurosonlik Tohir ibn Husayn (Hirot viloyatining Bushang shahridan) qo‘shini Aminga qarshi kurashib, 813-yilda Bag‘dodni egallab, xalifalik taxtiga ko‘tariladi. Xalifalikda Tohir ibn Husayn katta hurmat-e’tiborga loyiq nufuzli kishi bo‘lib qoldi. 821-yilda u Xurosonning noibi etib tayinlandi. Movarounnahr ham Xuroson noibligi tarkibiga kirar edi. Tohir o‘z qo‘l ostidagi keng viloyatlarni mustaqil davlatga aylantirish uchun ochiqdan-ochiq harakat qilib, noiblikka tayinlangan kunidan bir yil o‘tar-o‘tmas, jome’ masjidida juma namozida o‘qiladigan xutbadan xalifa nomini chiqarib tashlashga buyruq berdi. Bu o‘sha davr uchun xalifaga qarshi ko‘tarilgan isyon bilan teng edi. Bu voqeadan ko‘p vaqt o‘tmay Tohir ibn Husayn to‘satdan (822-yilda) vafot etdi. Tohirning o‘limi haqida mish-mishlar tarqalgani uchun xalifa uning o‘rniga navbatma-navbat o‘g‘illari Talxa ibn Tohir (822-830) va Abdulloh ibn Tohir (830- 844)ni Xuroson noibi qilib qo‘yadi. Shu bilan Xuroson va Movarounnahrda yangi Tohiriylar sulolasi hukmronligi boshlanadi. Abdullohning noibligi davrida (830- 844) Xuroson xalifaga rasman tobe bo‘lsa-da, amalda mustaqil davlatga aylanib, poytaxt Marvdan Nishopurga ko‘chirildi. Tohiriy hukmdorlar, ayniqsa, so‘nggi hukmdorlar: Tohir ibn Abdulloh (844- 862), Muhammad ibn Tohir (862-873) davrida oddiy xalq ahvoli ancha og‘irlashadi. Ular haddan ziyod oipon va soliqlar to‘lashga majbur etiladi. Jumladan, birgina 844- yilda ulardan olinadigan soliq miqdori 48 mln. dirhamni tashkil etgan. Bu holatlar tohiriylarga qarshi xalq g‘alayonlarini kuchayishiga sabab boigan. IX asrning 60- yillaridan e’tiboran Tohiriy hukmdorlariga qarshi xalq harakatlari yanada kuchaydi. Bu harakatlarga g‘oziylar boshchilik qildilar (“g‘oziylar” asosan ko‘chmanchi qabilalar hujumini bartaraf qilish maqsadida kambag‘al hunarmandlar va yersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli qo‘shin edi). Ularning harakatini aka-uka Yoqub va Amir ibn Lays boshqardi. Ular dastlab Seyistonda hokimiyatni qoiga olgach, 873-yilda Tohiriylarning qo‘shinlariga katta zarba berib, Xuroson poytaxti Nishopurni egalladilar. Shu davrdan e’tiboran tohiriylar sulolasi barham topdi. Movarounnahrda Arab xalifaligi hukmronligidan so‘ng dastlabki mustaqil davlat Somoniylar davlati hisoblanadi. Yuqorida aytilganidek, xalifa Ma’mun o‘ziga sodiqlik bilan xizmat qilgan mahalliy hukmdorlarga bir qator huquqlar bergan edi. Bunday huquqlar mahalliy hukmdor Somonxudot nabiralariga ham beriladi. Ulardan Nuhga Samarqandni, Ahmadga Farg‘onani, Yahyoga Shosh va Ustrushonani boshqarish huquqlari berilgan edi. IX asr o‘rtalariga kelib Ahmad va uning katta o‘g li Nasr Somoniylar Movarounnahrning katta qismini birlashtirishga muvaffaq boiadi va Samarqandni poytaxt deb e io n qiladi. Nasr Somoniy (865-888) davrida Movarounnahr mavqeyi ancha kuchaydi. IX asrning oxirgi choragida Movarounnahrning deyarli barcha viloyatlari somoniylar tasarrufiga o‘tadi. Nasr butun Movarounnahrning hukmdoriga aylanadi. U kumush dirham zarb etadi. 873-yilda Tohiriylar taxtdan ag‘darilgach, uning tarkibiga kirgan Buxoro ham Somoniylar tasarrufiga o‘tadi. Nasr ukasi Ismoilni Buxoroga noib etib tayinlaydi (874) va Movarounnahr to‘liq Somoniylar qo‘liga o‘tadi. Keyinchalik ikki aka-uka o‘rtasidagi kelishmovchiliklar sababli 888-yilda urush kelib chiqib, bu urushda Ismoil Somoniy g‘olib chiqib, 892- yildan boshlab esa Ismoil Somoniy Movarounnahrning yagona hukmdori boʻlib qoladi. Ismoil Somoniy oʻz davrining qobiliyatli, sergʻayrat va zukko davlat arbobi boʻlib, Movarounnahr hududida yirik markazlashgan davlatga asos soldi. U oʻz davlatiga doimo xavf solib turgan koʻchmanchilar ustiga 893- yilda qoʻshin tortdi, Taroz shahrini egallab, shimoldan boʻladigan hujumlarga barham berdi. Kuchayib borayotgan va mustaqillikka intilayotgan Ismoil Somoniy siyosati Arab xalifaligini tashvishga solayotgan edi. Shu bois xalifa Mu'tazid Somoniy bilan Xuroson noibi Amr ibn Laysni toʻqnashtirib, oʻz maqsadiga erishmoqchi boʻldi. 900- yilda Ismoil hal qiluvchi jangda Amr ibn Laysni engib, Xurosonni ham oʻziga qoʻshib oldi. Natijada, xalifa Somoniy davlatini tan olib, unga hukmdorlik yorligʻini yuborishga majbur boʻldi. Ana shu tariqa IX asr oxirlarida Movarounnahr Arab xalifaligi hukmronligidan xalos boʻldi. Somoniylar davlati muayyan tarixiy bosqichlarda ijtimoiy-siyosiy va boshqa sohalarda qanchalik yuksalish, muhim o'zgarish jarayonlarini boshdan kechirmasin, biroq keyinchalik asta-sekin tushkunlik, parokandalik sari yuz tutgan. X asming ikkinchi yarmidan boshlab, xususan keyingi Somoniy hukmdorlar: Abdumalik ibn Nuh (954-961), Mansur ibn Abdumalik (961-976), Nuh ibn Mansur (976-997), Mansur ibn Nuh (997-999), Abdumalik ibn Mansur (999-1000) davrida mamlakatda ham mahalliy hukmdorlar, amaldorlar o‘rtasida, ham hukmdor sulola vakillari o‘rtasida o‘zaro ichki nizolar, ziddiyatlar to‘xtovsiz kuchayib bordi. Natijada Somoniylar davlati inqirozga uchrab, Movarounnahr va Xurosondagi Somoniylarga tegishli boigan hududlar Qoraxoniylar va G‘aznaviylar tomonidan bolib olinadi. Somoniylar davlati tepasida amir turgan. Amirlikning ma’muriy tizimi quyidagicha boʻlgan: dargoh (amir saroyi) va devon (davlat idorasi). Saroydagi eng ulugʻ mansabdor – xojibi buzurg (ulugʻ xojib) boʻlib, unga saroy ahliga koʻz-quloq boʻlib turish vazifasi yuklatilgan edi. Undan keyin sohibi haros (saroy soqchilari boshligʻi) turgan. Amiri haros oliy hukmdor farmonlarini ijro etgan. Dargohning xoʻjalik ishlari bilan vakil shugʻullangan. Davlat boshqaruvi Buxoro Registoni atrofida joylashgan unta devon qoʻlida boʻlgan. Devoni vazir yoki xojayi kalon barcha ma’muriy, siyosiy na xoʻjalik muassasalarini nazorat qilgan. Vazir barcha harbiy kuchlarni ham boshqargan. Somoniylar davrida 10 ta devonlar boʻlgan: Barcha devonlarning viloyat va shaharlarda boʻlimlari boʻlib, hokimlarga boʻysungan. Faqat devoni barid muassasalari markaziy davlatga boʻysungan. Shaharlar maxsus raislar tomonidan boshqarilgan. Amaldorlar orasida ruhoniylarning nufuzi yuqori boʻlib, ular Shayxulislomga itoat qilganlar. Somoniylar qoʻshinlari muntazam va mahalliy hokimlar qoʻlidagi ixtiyoriy yoʻllangan lashkardan tashkil topgan edi. Somoniylarda sud ishlari shariat qonun- qoidalariga asoslangan edi. Sud ishlari qozilik devoni tomonidan boshqarilgan. Sud jarayoni qozikalon, qozilar, mufti, raislar tarafidan amalga oshirilgan. Ogʻir jinoyat qilganlar oʻlimga yoki uzoq muddat qamoq jazosiga mahkum etilgan. Davlat xizmatchilari (amaldorlar) boy dehqonlar (yirik yer egalari)dan tayinlangan. Bunda ular yuqori tabaqadan boʻlishlaridan qat'i nazar, bilimdon, ma’rifatli kishilar boʻlishlari shart edi. Amaldorlar arab va fors tillarini, shariat qoidalari (qonunlari)ni yaxshi bilishlari talab qilingan. Shuningdek, ular dunyoviy bilimlardan ham yaxshi xabardor boʻlishlari koʻzda tutilgan. X asrlarda xoʻjalikning barcha sohalari rivojlana boshladi. Jumladan, konchilik nihoyat darajada taraqqiy etdi. Temir, mis, qoʻrqoshin, oltin, kumush, feruza va boshqa qimmatbaho toshlar qazib olindi. Xatto Fargʻonada toshkoʻmir va neft topib ishlatilgan. Bu davrda mamlakatda bir tomondan dehqonchilik ikkinchi tomondan hunarmandchilikning rivojlanishi ichki va tashqi savdoning kuchayishiga olib keldi. X asrda tashqi savdo muomalasida sarroflik cheklaridan keng foydalanilgan. Ichki bozorda “fals” deb atalgan mis chaqa, savdo sotiqda esa kumush tanga- dirhamlar ishlatilgan. Somoniylar “ismoiliy”, “muhammadiy”, “qitrifiy” nomlari bnlan bir necha kumush dirhamlar chiqarganlar. Somoniylar davlati yer egaligiga asoslanganligi tufayli undagi mulkiy boʻlinish ham turli xil shakllarga ega boʻlgan. Bular quyidagilardir: 1. Mulki sultoniy – sulton (amir)ga tegishli yerlar. Undan tushadigan daromadlar davlat xazinasiga oʻtkazilar edi. Bu daromad juda katta yer-mulklarni, shu jumladan, koʻp sonli dehqon mulklarini ham oʻz ichiga oladi. 2. Mulk yerlari – xususiy mulk yerlari. U asosan hukmron sulola vakillari hamda yuqori tabaqa namoyondalari ixtiyoridagi yerlar. 3. Vaqf yerlari – bu machit, madrasa va boshda diniy muassasalar tasarrufiga berilgan yerlar. Ulardan keladigan barcha daromadlar musulmon ruhoniylari manfaatlari uchun sarf qilingan. Bu yerlar soliq toʻlashdan qisman yoki butunlay ozod etilgan. Markazlashgan davlatdagi siyosiy barqarorlik jamiyat hayotining turli tomonlarining rivojlanishiga ta’sir koʻrsatdi. Bu jarayon ijtimoiy hayotda iqtisodiyot va madaniyatda ham oʻz ifodasini topdi. Bu yerdagi shaharlar qisqa muddat ichida musulmon Sharqining har tomonlama rivojlangan yirik shaharlariga aylandi. Bu esa, oʻz navbatida, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Somoniylar davlati har qancha kuchli boʻlib koʻrinsa-da biroq u barcha ijtimoiy ziddiyatlarni xal eta olmadi. Bu oxir oqibatda uni ichdan yemirdi. Somoniylar davlati ichidagi oʻzaro ziddiyatlarning kuchayib borishi, hambagʻal tabaqalar va yersiz aholinnng qoʻzgʻolonlari uning zaiflashuviga olib keldi. Shuningdek, oliy hokimiyat tizimi bilan mahalliy hokimlar oʻrtasidagi ixtiloflarning chuqurlashib borishi esa uning inqirozi bilan tugallandi. Buning natijasida X asr oxiriga kelib, bu hududda qoraxoniylardan iborat yangi sulolaning hukmronligi vujudga keldi va mustahkam lanib bordi. Qoraxoniylar davlati. X asr oʻrtalariga kelib Yettisuv va Qashqar hududida yashovchi qarluq, chigil va yagʻmo qabilalarining birlashuv jarayoni yangi pallaga kirdi. Qarluqlar madaniy taraqqiyotda boshqa qabilalardan ancha yuqori turgan. Qoraxoniylar davlatining vujudga kelishida chigillar, toʻxsilar, argʻunlar, yagʻmolar, turgashlar, qipchoqlar, oʻgʻizlar, qirqizlar singari urugʻ qabilalari ham muhim rol oʻynadilar. Bu davlatga yagʻmo urugʻidan chiqqan, oʻz qavmi bilan islom dinini qabul qilgan Sotuq Abdul Karim qoraxon (Buqroxon) asos solgan. “qora” iborasi qadimgi turkiy tilda “buyuklik”, “ulugʻlik” ma’nolarini anglatgan. X asrning oxiriga kelib siyosiy jihatdan kuchaygan, harbiy qudratga ega boʻlgan Qoraxoniylar davlati Movarounnahr sarhadlari tomon yurish boshlaydi. Bu davrda Somoniylar tushkunlikka yuz tutib, hukmdorlarining nufuzi va ta’siri tushib ketgan edi. Somoniylar hokimiyatining asosiy tayanchi boʻlib kelgan turk gʻulomlari, ularning sarkardalari somoniy hukmdorlarning izmiga boʻysunmay qoʻygan edilar. Natijada, 999- yilga kelib Buxoro qoraxoniylar tomonidan ishgʻol qilindi. 1001- yilda Mahmud Gʻaznaviy bilan tuzilgan shartnomaga koʻra, Amudaryoning shimolidagi barcha hududlar qoraxoniylarga tegishli boʻlib qoldi. Shu tariqa Somoniylar davlati oʻrnida 2 ta – Qoraxoniylar va Gʻaznaviylar davlati tashkil topdi. Somoniylar davrida vujudga kelgan markazlashgan davlat oʻrnida mamlakatni udel tizimi (ayrim viloyatlarga boʻlingan tizim) asosida boshqaruv oʻrnatildi. Qashqardan Amudaryogacha choʻzilib ketgan katta hudud bir necha viloyatlarga boʻlingan edi. Movarounnahr viloyatlarining poytaxti Samarqand, Fargʻonaning poytaxti esa oʻzgan boʻlib, qashqarda bosh xoqon istiqomat qilgan. Shunday ulkan hududdagi barcha yerlar qoraxoniylar xonadanining (sulolasining) shaxsiy mulki hisoblanib, uning tepasida ulugʻ (bosh) xon turgan. Sulola boshligʻi “xonlar xoni” yoki “sultonlar sultoni” nomi bilan yuritilgan. Rasman bu “Tamqachxon” deb atalgan. Udellar (viloyatlar)ni qoraxoniylar avlodi vakillari boshqargan. Masalan, Sharofuddin ismli Tamqachxon viloyatlarni aka-ukalari, oʻgʻillari va qarindosh- urugʻlariga boʻlib bergan, oʻzi esa bevosita Qashqar va Bolasoqunni boshqargan. Demak, ilgarigi xonlar, amirlar singari davlat boshqaruvida sulola vorisligi saqlanib qolgan. Ammo “xonlar xoni” (Tamqachxon) bilan viloyat xonlari (iloqxonlar) oʻrtasida aloqa, munosabatlar mustahkam boʻlmagan. Qoraxoniylar davlati boshligʻi lavozimi xoqon taxti merosiy sanalgan. Ma’muriy idoralar ikkiga boʻlingan: dargoh va devonga. Xoqonning ulugʻ xojibi xoqon bilan fuqaro oʻrtasida vositachilik qilgan. Xoqon harbiy qoʻshinlari cherik deyilgan, unga sipoxsolar qoʻmondonlik qilgan. Qoʻshin oʻnlik, yuzlik, mingliklarga boʻlingan. Xoqon qoshida doim toʻqqizta sariq bayroq xilpirab turgan. Xoqonlikda elchi yalovoch deb atalgan. Tamqachxonlar oʻz pullarini chiqarganlar. Bu pullar misdan yasalgan (zarb etilgan) tangalardan iborat edi. Milliy pul chiqarash, ma’lumki, davlat mustaqilligining muhim alomatlaridan biridir. Qoraxoniylar oʻz xususiyatlarini saqlab qolgan holda, somoniylar davridagi idora boshqaruv tartib-qoidalarini qoʻllaganlar va somoniylar davlatida xizmat qilgan quyi pogʻonadagi ilmli xodimlardan foydalanganlar. Xoqonlik hududlari el viloyatlarga boʻlingan. El-yurt hokimlari "Iloqxon" viloyat noiblari "takin" deb yuritilgan. Iloqxonlar oʻz nomlari bilan chaqa tangalar zarb qilar, viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar. Viloyat boshqaruv ma’muriyatida somoniylar davridagidek sohibbaridlar, mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar va shahar hokimi, rais va muxtasiblar tomonidan boshqarilar edi. Har bir xon oʻziga mustaqil boʻlishga intilgan, bu esa davlatning zaiflanishiga olib keladi. Imomlar, saidlar, sadrlar katta imtiyozga ega boʻlganlar. qoraxoniylar ularni izzat qilib qoʻllab-quvvatlaganlar. Qoraxoniylar davrida bir qator ijtimoiy oʻzgarishlar sodir boʻldi. Ularning asosiy tayanchi boʻlmish koʻchmanchi chorvadorlarning bir qismi dehqonchilik bilan shugʻullanib oʻtroq hayotga oʻtdi. oʻtroq dehqon aholisi oʻrtasida feodal munosabatlarning rivojlanishi tez sur'atlar bilan bordi va sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaydi. Ilgari jamiyatda, davlatda katta mavqega, imtiyozlarga ega boʻlgan yirik yer egalari (ma’lumki, ular dehqonlar deb atalardi) qoraxoniylar hukmronligi davrida oʻz imtiyoz-ustunliklarini yoʻqotdilar, xatto koʻplari yerlaridan mahrum boʻldilar, oddiy xalq qatoriga tushib qoldilar. Shu vaqtdan boshlab "dehqon" soʻzi yerda ishlaydigan oddiy tabaqaga tegishli boʻlib qoldi. Davlat ixtiyoriga oʻtgan dehqon yerlari harbiylar, ruhoniylar va boshqa oliy tabaqa vakillariga xizmatlari evaziga iqta sifatida boʻlib beriladi. Shu davrdan boshlab, zamindorlar "iqtadorlar" deb atala boshlandi. Qoraxoniylar davrida hududimizda turklashish jarayoni, ya’ni turkiy qabilalarning, turkiy tilning bu zaminda yashab kelayotgan sharqiy Eron tilida soʻzlovchi qabilalarga, elatlarga tasiri, turkiy urf-odatlarining yoyilishi, hayotga kirib borishi kuchaydi. Qoraxoniylar hukmronligi davri oʻzbek, uygʻur, qozoq, qirqiz, turkman, qoraqalpoq va boshqa turkiy xalqlarning etnik shakllanishida muhim bosqich boʻldi. Turkiylarning mavqei oshdi, oʻtroq aholi son jihatdan koʻpaydi, aholi oʻrtasida ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kuchaydi. Mamlakatda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, me'morchilik, madaniyat, san'at ravnaq topdi. XI asrning 40- yillariga kelib qoraxoniylar oʻrtasidagi sulolaviy kurashlar oqibatida xonlik ikkiga boʻlinib ketadi. Harbiy xonlik markazi Buxoro boʻlib, unga Movarounnahr va Fargʻonaning harbiy hududlari kirgan. Sharqiy xonlik markazi Bolasoqun boʻlib uning tarkibiga Talos, Isfijob, Shosh, Fargʻonaning sharqiy qismi, Yettisuv va Qashgʻar yerlari kirgan. Qoraxoniylarning yer, mol, dunyo va davlat talashib gʻaznaviylar, saljuqiylar va qoraxoniylar bilan olib borgan urushlari natijasida davlat kuchsizlanib boradi. 1130- yilda qoraxoniylar davlati saljuqiy Sulton Sanjarga qaram boʻlib qoldi. 1211- yilda esa Xorazmshox Aloviddin Muhammad qoraxoniylarga soʻnggi zarbani berdi va Movarounnahrda qoraxoniylar sulolasini tugatdi. Xorazmshoxlar davlati 1017- yilda Mahmud Gʻaznaviy tomonidan zabt etib, oʻz mustaqilligidan mahrum boʻlgan Xorazm koʻp vaqt oʻtmay (1044), saljuqiylar davlatiga qaram boʻlib qoldi. Saljuqiylar hukmdori Malikshoh oʻz ma’murlaridan Anushtakinni Xorazmga noib hukmdor qilib tayinlaydi. Anushtakin vafotidan soʻng Xorazmda uning vorisi Qutbiddin Muhammad (1097-1127) noiblik qildi. Xorazmning mustaqilligi uchun kurash XII asrning ikkinchi choragidan boshlanadi. U Qutbiddin Muhammadning oʻgʻli Otsiz (1127-1156) nomi bilan bogʻliqdir. Mohir diplomat va gʻayratli lashkarboshi Otsiz va uning vorislari Xorazmni saljuqiylar tasarrufidan ajratib olindi. Otsiz siyosatini uning vorislari Elarslon (1156-1172) va Alouddin Takash (1172-1200) davom ettirdilar. 1156- yilda Sulton Sanjarga qarshi koʻchmanchilar isyon koʻtardi. Buning oqibatida Saljuqiylar davlati keskin zarbaga uchrab, parchalanib ketdi. Xorazmning hukmronlik doirasi kengayib, uning mustaqilligi yanada mustahkamlandi. Xorazm davlati, ayniqsa, Otsizning nabirasi Takash davrida kengaydi. U 1187- yili Nishopurni, 1192- yilda Rayni, 1193- yilda Marvni egalladi. 1194- yilda Saljuqiylar sultoni Tugʻrulbek II ga zarba berdi. Butun Sharq va gʻarbiy Eron hududlari Takash qoʻliga oʻtdi va Xorazmshohlar davlatining yerlari ikki barobardan koʻproq kengaydi. Takash davlati harbiy feodal davlat edi. Uning doimiy 150 ming kishilik qoʻshini bor edi. Xorazmshohlar davlatining siyosiy tizimi ancha samarali edi. Unda devon bosh idora hisoblanar edi. Devon tepasida turgan vazir davlat ichki va tashqi siyosatini oʻz qoʻli ostidagi xodimlar orqali amalga oshirar edi. Takashning xotini Turkonxotun tufayli Xorazmga kelgan turk zodagonlari va qipchoqlar davlatning barcha mas'uliyatli lavozimlarini va qoʻshinda qoʻmondonlik oʻrnini egallaydilar. Takashdan soʻng uning oʻgʻli Sulton Muhammad Alovuddin (1200-1220) ham Xorazm davlatini kengaytirish siyosatini davom ettiradi. Dastlab u Xirot va uning atroflari hamda Xurosonning Xorazm davlatiga kiritilmagan viloyatlarini egalladi, U qoraxoniylarga zarba berib, Movarounnahrni ular qoʻlidan tortib olishga harakat qildi. XIII asr boshida Xorazm juda keng maydonni egallagan buyuk davlatga aylangan edi. Uning shimoliy-gʻarbiy va harbiy chegarasi Orol va Kaspiy dengizi sohillaridan janubiy gʻarbda Iroqqa qadar borar edi. Janubiy-sharqiy hududlari qazna viloyatidan, shimoliy-sharqiy chegarasi esa Yettisuv va Dashti qipchoqdan oʻtar edi. Bu ulkan davlatning poytaxti Urganch shahri edi. Biroq qoʻlga kiritilgan muvaffaqiyatlar Xorazmshoh Alovuddin Muhammadni esankiratib qoʻydi. U oʻzini dunyoda eng qudratli, yengilmas shoh deb hisobladi. Shu bilan birga oʻzini “Iskandari soniy” (“Ikkinchi Iskandar”) deb ham atay boshladi. 1217- yil Xorazmshoh lashkarlarining Bogʻdodga qarshi yurishida omad uncha boqmadi. Biroq, 1219- yil moʻgʻullar Movarounnahrga hujum boshlaganligi toʻgʻrisida xabar keldi. Xorazmshoh faqat tashqi koʻrinishdangina kuchli koʻrinar edi. Viloyat hukmdorlarining isyonlari, xalqning norozilik harakatlari Xorazmshoh davlatni zaiflashtirdi. Chingizxon boshliq moʻgʻullar hujumiga bardosh bera olmay, saltanat tez fursatda qoʻladi. XI-XII asrlarda moʻgʻullar ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotda qoloq hisoblanar edi. Ularda xali urugʻ-aymoqchilik munosabatlari kuchli boʻlib, asosan chorvachilik, ovchilik va oʻzaro tovar ayirboshlash, savdo-sotiq bilan shugʻullanib kelishgan. XII asr oxiri – XIII asr boshlarida moʻgʻul urugʻ boshliqlari orasida ichki kurashlar avj oldi. Bu kurashlarda Temuchin ismli bahodir gʻolib chiqib, 1204- 1205- yillarda koʻchmanchi chorvador urugʻlarni siyosiy jihatdan birlashtirishga muvaffaq boʻldi. 1206- yilda u Onon daryosining yuqori qismida qurultoy chaqirdi. Bu qurultoyda Temuchinga Chingizxon unvoni berildi, ya’ni kuchli, qattiq, shiddatli xon ma’nosini bildirgan. Ana shu tariqa Temuchin koʻp sonli jangari qabilalar saltanatining kuchli hukmdoriga aylandi. Bu saltanat qudratining oʻzagini Chingizxon yurgizgan qattiqoʻl va huquqiy jihatdan asoslangan, markazlashgan siyosat tashkil etdi. Diniy va ijtimoiy faoliyatning barcha sohalarini oʻz ichiga olgan bu huquqiy siyosat 1206- yildagi qurultoyda qabul qilingan, “Yasoq” qonunida asoslab berilgan edi. Ta’kidlash joizki, “Yasoq” koʻp yillik hayot tajribasi, qabila va urugʻlarning urfu- odati, an'anasi, oʻzini oqlagan udumlar asosida tuzilgan edi. “Yasoq”ning e'lon qilinishi Chingizxonning mutloq hukmdorligini, oʻta qattiq intizomli va kuchli harbiylashgan mamlakatning yuzaga kelganligini isbotlaydi. Ikir-chikirlarigacha mukammal ishlab chiqilgan va harakatga keltirilgan bu ulkan tizim oʻzga davlatlar uchun jiddiy xavf edi. Chingizxon qoʻshinlari turli qismga boʻlingan boʻlib, oʻn jangchiga bir boshlik-oʻnboshi va shunga oʻxshab yuzboshi, mingboshi va tumanboshilar qoʻyilgan. Davlat unvonlari va mansablar – ulugʻ, oʻrta va kichik hokimlar dorugʻalar, oliy va quyi hokimlardan iborat boʻlgan. Chingizxon davlatining poytaxti Qoraqurum edi. Yozuv va oʻqishdan bexabar boʻlgan xon bu boradagi davlat ishlarida uygʻurlar va savdogarlar xizmatidan keng foydalanar edi. Chingizxon 1207- yilda oʻz mamlakatining shimoliy yerlarini, 1207- 1208- yillarda Yenisoy daryosi xavzasini, 1211-1215- yillarda Xitoyni egalladi. Ayniqsa, Sin sulolasining qulatilishi va uning natijasida erishilgan behisob harbiy oʻlja va boylik, zamonaviy jang asboblari va uskunalar Chingizxon qoʻshinini yangi yurishlarga ilhomlantirdi. Moʻgʻullar davlati qisqa muddat ichida Oʻrta Osiyodagi Xorazmshohlar davlatiga chegaradosh mamlakatga aylandi. Shunday siyosiy sharoitda Chingizxon va Xorazmshoh davlatlari oʻrtasida elchilik munosabatlari oʻrnatildi. 1216- yil Chingizxon xuzuriga Xorazmshoh oʻz elchilarini yuboradi. Oʻzaro totuvlik va doʻstlik qaror topib, ikki davlat hududlarida savdogarlarning erkin qatnoviga xoxish bildirildi. Soʻng, 1218- yili Xorazmshoh yangi elchilarni yuboradi. Bunga javoban Chingizxon Mahmud Yalovoch boshchiligida Xorazmshoh davlatiga elchi yuboradi. Ammo munosabatlar borgan sari keskinlashib bormoqda edi. 1218- yil Chingizxon Xorazmga navbatdagi 500 tuya hamda 450 savdogarlardan iborat savdo karvonini joʻnatadi. Biroq Oʻtror noibi Inalxonning farmoniga koʻra, karvon talanadi, savdogarlar qirib tashlanadi. O‘tror shahridagi elchi va savdogarlar fojiasi ikki o‘rtada urush bo‘lishini muqarrar qilib qo‘ydi. O‘tror fojiasi xususida turli ma’lumotlar mavjud. Tarixchi Nasaviyning yozishicha, karvon O ‘tror shahriga yetib kelganida shahar hokimi, Turkon xotunning amakivachchasi Inolchiqxon undagi qimmatbaho mollami ko‘rib, ochko‘zligi avj oladi va niyati buzilib, Xorazmshohga “karvondagilar o‘zlarini josusdek tutayaptilar”, deb shoshilinch xabar yuboradi. Xorazmshoh hokimga karvonni mamlakat ichkarisiga kiritmay, to‘xtatib turish haqida buyruq yuboradi. Lekin Turkon Xotun himoyasiga ishongan Inolchiq katta fojiaga qo‘l uradi, ya’ni uning buyrag‘i bilan karvon qo‘lga olinadi, savdogarlar va boshqa kishilar qatl etilib, karvondagi mollar musodara qilinadi. Tasodif tufayli tirik qolgan bir tuyakash Chingizxon huzuriga yetib borib, fojia haqida unga xabar berishga muvaffaq bo‘ladi. Arab tarixchisi Ibn al-Asming yozishicha, Inolchiqxon katta karvonni O‘trorga yetib kelganligi haqida Xorazmshohga xabar beradi. Xorazmshoh karvondagi barcha savdogar va xizmatchilarni o‘ldirishni va boyliklami saroyga yuborishni buyuradi. Xorazmshoh albatta, O‘tror fojiasi aybdorlarini Chingizxonga topshirish talablarini bajara olmasligi aniq edi. Chunki bir tomondan, Inolchiq Turkon Xotunni amakivachchasi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, qipchoq sarkardalari bilan qarindosh edi. Tabiiyki, ular bu ishga, ya’ni Inolchiqni hibsga olib, Chingizxonga yuborilishiga yo‘l qo‘ymasdilar. Shu sabab Chingizxon bilan munosabatlar yanada keskinlashdi. Shuni ta’kidlash joizki, Xorazmshohning o‘g‘li Jaloliddin Manguberdi otasiga elchilarga nisbatan xushmuomalada bo‘lishni, 0 ‘tror fojiasining asosiy aybdori Inolchiqni Chingizxon huzuriga jo ‘natishni maslahat beradi. U Sirdaryo bo‘ylaridan to Suriyagacha cho‘zilgan katta davlatdagi musulmonlarning qoni to‘kilgandan ko‘ra, bitta odamning qoni to‘kilishini afzal bilgan edi. Biroq, shoh Jaloliddinning dono maslahatini inobatga olmaydi. Jaloliddin bo‘lajak dahshatli urushni, qirg‘inni awaldan ko‘ra bilgan edi. Chingizxon bu voqeadan nihoyatda dargʻazab boʻlsada, gʻazabini bosib, Ibn Kufroj Buhroni ikki ishonchli mulozim kuzatuvchilar bilan birga Xorazmshoh xuzuriga elchi qilib yuboradi. Chingizxon aybdorni jazolash, Inalxonni unga topshirishni talab qiladi. Xorazmshoh Chingizxonning talabiga javoban elchini oʻldirishni va ikki mulozimni soqol-moʻylovini qirib sharmandali qilib qaytarib yuborishni buyuradi. Bu voqealar ikki davlat oʻrtasida harbiy toʻqnashuv muqarrar ekanligini koʻrsatadi. Xorazm mamlakatining harbiy qudrati, geografik holati davlat boshqaruvidagi qarama-qarshilik va zaifliklarini obdon oʻrgangan Chingizxon ijtimoiy-siyosiy vaziyat urush uchun nihoyatda qulay ekanini tushunadi hamda 1218- yil chaqirilgan navbatdagi qurultoyda harbiy harakatlar taktikasini ishlab chiqadi. 1219- yilning kuzida Chingizxonning deyarli 200 minglik qoʻshini toʻrt yoʻnalish boʻyicha Xorazm yerlariga yopirilib keladi. Oʻgillari Chigʻatoy va Oʻqtoy Oʻtror (Sirdaryo boʻyida)ga, yana bir oʻgʻli Joʻji Urganchga, Chingizxonning oʻzi Buxoroga hujum boshlaydi. Harbiy kengashdayagona to‘g‘ri taklifni (ko‘pchilik nomidan) Shahobiddin al-Xivaqiy kiritdi. U 400 ming kishilik Xorazm qo‘shinini Sirdaryoning narigi tomoniga to‘plash, uzoq yo‘ldan charchab kelgan mo‘g‘ul qo‘shiniga dam olgani qo‘ymay, hujum qilib tor-mor etishni taklif qildi. Kengash ishtirokchisi shahzoda Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ul qo‘shinini Movarounnahrga kirib kelishigayo‘l qo‘yish, keyinchalik mahalliy sharoitni bilganlikdan foydalanib, unga to‘rt tomondan hujum qilib, tor-mor etish taklifini o‘rtaga tashladi. Ba’zilar esa, ko‘p sonli Xorazm qo‘shinini qal’alarga bo‘lib tashlash va har bir qal’aning mudofaasini tashkil etishni o‘sha qal’a himoyachilariga topshirish taklifini kiritdi. Bu taklif Xorazm davlati uchun kuchli dushman bilan yakkama-yakka kurashishda halokatli taklif edi. Ma’lum sabablarga ko‘ra, Xorazmshohga ushbu taklif ma’qul keldi. Tarixchi Nasaviyning yozishicha, Xorazmshoh o‘zining ko‘p sonli qudratli qo‘shinini qaFalarga bo‘lib yuborib, tuzatib bo‘lmaydigan katta xatoga yo‘l qo‘yadi. Hatto, yevropalik tarixchi olimlar ham o‘z asarlarida Xorazmshoh Muhammadni Chingizxonga qarshi kurashda noto‘g‘ri taktika qo‘llab, o‘z mamalakatini halokatga olib borganlikda ayblaydilar. Sulton Muhammadning qabul qilgan qat’iy qarori bilan amalga oshirilgan himoya natijasida mo‘g‘ullar bo‘linib-bo‘lmib ketgan harbiy qismlarni osongina birin-ketin tor-mor qilib, qisqa fursatda Movarounnahrni egallashlariga qulay imkoniyat tug‘ilgan edi. Mo‘g‘ul istilochilari yo‘lidagi dastlabki yirik shahar O‘tror edi. Lekin, shahar mudofaachilari mo‘g‘ullarning quturib qilgan hujumlariga qaramay, ulami qattiq turib qaytarmoqda edilar. Manbalarga ko‘ra, O‘tror qamali besh oydan ortiqroq davom etgan va uning himoyasida 80 mingdan ziyod askar ishtirok etgan. Qamal paytida mo‘g‘ullarga ham katta talafot yetkazilgan. Inolchiq sarkardalaridan Qoracha Hojib qarshilik ko‘rsatish befoyda deb, mo‘g‘ullarga taslim bo‘lishni taklif qiladi. Inolchiqdan rad javobini olgach, u o‘z q shini bilan shahardan chiqib mo‘g‘ullarga taslim bo‘ladi. Nihoyat, boshqa himoyachilar ham dushmanga taslim bo‘ladi va mo‘g‘ullar shaharga bostirib kirib, juda qattiq vahshiyliklar qiladi. Himoyachilar qirib tashlanadi. Hokim Inolchiq esa, tezda qo‘lga olinib, uning ko‘zi va qulog‘iga qo‘rg‘oshinni eritib quyadilar. Mo‘g‘ullar sotqin Qoracha Hojibni o‘z hukmdoriga sodiq boimagan - bizga ham sodiq boimaydi, deb qatl etdilar. Shunday qilib, 0 ‘tror shahrining mudofaasi Xorazmshohning loqaydligi tufayli fojia bilan tugaydi. Bu vaqtda Jo‘chi boshliq mo‘g‘ul qo‘shini Sirdaryoning quyi qismida joylashgan Sig‘noq shahrini yetti kunlik qamaldan so‘ng ishg‘ol qildi. Dushman shahar himoyachilaridan qattiq o‘ch oldi. Xo‘jand shahriga endigina hokim etib tayinlangan jasur sarkarda Temur Malik taqdiriga esa dushmanning katta kuchiga qarshi kurashish yozilgan edi. Jon- jahdi bilan Xo‘jandni himoya qilgan Temur Malik kuchlar nisbatidagi katta farqni yaxshi tushunib, 72 ta qayiq tayyorlatdi. Qayiqlari hamda odamlari bilan ko‘p qurbonlar berib, daryo oqimi bo‘ylab suzib, mashaqqatlar bilan bilan Urganchga yetib keldi. Xo‘jand ham dushman tomonidan egallandi. Temur Malik Xorazmda urushga qurbi yetadigan kattagina qo‘shin to‘plab, mo‘g‘ullarga qarshi kurash olib boradi. Hatto Sirdaryoning quyi oqimlaridagi Yangikent shahrini mo‘g‘ullardan tortib olishga ham erishadi. U keyinchalik Jaloliddin Manguberdi bilan birlashdi. 1220-yil fevralida Chingizxon katta kuch bilan qadim Buxoroni qamal qildi. Noteng dushmanga qarshi Gurxon boshchiligidagi 400 jangchi 12 kun davomida Buxoroning Ark qal'asida taslim boʻlmay, umrining oxirigacha kurashadilar. Alamga mingan moʻgʻullar bunga javoban buxoroliklarning 30 mingini qirib tashlaydilar. 1220- yil martida Samarqandga qarshi harakat boshlanadi. Janglar natijasida shaharliklarning 75 foizi halok boʻlgan yoki asirlikka olingan. Samarqand jangidan soʻng Alovuddin Muhammad tahlikaga tushib, oʻz mamlakatidan qocha boshlaydi. Avval Iroqqa, soʻng Kaspiy boʻylariga ketadi. 1221- yilning fevralida u ayanchli tarzda vafot etadi. Manbalarga ko‘ra, Xorazmshoh o‘limi oldidan saltanatni faqat Jaloliddingina saqlab qolishi mumkinligiga ko‘zi yetgach, uning beliga qilich taqadi. Jaloliddinni taxt vorisi va valiahd deb e’lon qilingani hamda qolgan farzandlarining uning izmidan chiqmasligi haqidagi barcha vasiyatlarini yozma ravishda Jaloliddinga beradi. 1220-yil kuzida mo‘g‘ullar qattiq hujumlar bilan Termiz shahrini egallab, uni talon-taroj qildi. Endi Chingizxon xorazmshohlaming markazi, tayanchi bo‘lgan Urganch shahrini egallashga bel bog‘ladi. Chingizxon bu shahar istilosiga eng sara 50 ming kishilik askar kuchlarni tashlaydi. Shahar aholisi mudofaaga yaxshi tayyorgarlik ko‘rib, mo‘g‘ullarga qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Urganchga mo‘g‘ullar bostirib kelayotganini eshitgan Xorazmshohning o‘g‘illari Uzloqshoh va Oqshohlar shaharni tashlab qochgan edilar. Lekin, ular uzoqqa bora olmadi va Niso (hozirgi Ashxobod) shahri yaqinida mo‘g‘ullar bilan bo‘lgan jangda halok bo‘ldilar. Shahami himoya qilish esa, qo‘rqoq va amalparast, o‘zini sulton deb e’lon qilgan Xumortegin degan kimsaga tekkan edi. Uzoq davom etgan ko‘cha janglarida minglab dushman askarlari o‘ldiriladi.\ Mo‘g‘ullar shu paytgacha Movarounnahrning hech bir shahrida bunchalik qurbon bermagan edilar. Bu qonli kurash, manbalarda qayd etilishicha, besh oy davom etgan. Moʻgʻullar shafqatsiz jang olib boradilar. Shahar ximoyasida sabot turgan 76 yoshli shayx Najmiddin Kubro (asl ismi Ahmad ibn Umar Xivakiy) ning “Yo Vatan, yo sharafli oʻlim” deb qilgan xitobi ila har qaysi uy uchun jang olib boriladi. Urganch kurashi yetti oy davom etadi. Xaligacha moʻgʻullar hech yerda bunchalik koʻp talofat koʻrmagan edi. Shubhasiz, harbiy kuchda va intizomda ustun boigan mo‘g‘ullarga qarshi kurashgan urganchliklarning g‘alaba qozonishi mushkul edi. Ilojsizlikdan holi tang boiib, taslim bolgan Urganch bosqinchilar tomonidan talon- taroj etiladi. Juvayniyning yozishicha, 100 ming nafar hunarmand asirga olinib, qolganlari qirib tashlanadi. Shaharning bosh to‘g‘oni buzib yuboriladi va Urganchni suv bosib, vayron boladi. Mo‘g‘ullar istilosidan so‘ng mamlakat hududini tasvirlash nihoyatda og‘ir. Bu hududlarda gullab-yashnayotgan shahar va qishloqlar bamisoli kultepaga aylandi, hayot butunlay izdan chiqdi. Bir paytlar aholisi gavjum bo‘lgan guzarlar, bozorlar va savdo yo‘llari bo‘m-bo‘sh bo‘lib qoldi. Mo‘g‘ullar bosqini o‘lka xalqlarining moddiy va ma’naviy taraqqiyotini bir necha yuz yillar orqaga surib yubordi. Yozma manbalar, nodir va bebaho kitoblar yondirildi, oyoq osti qilindi. Ular xalqning turli sohadagi arboblari, olim-u donolarini, ulug‘ kishilarining ko‘pchiligini qirib tashladilar. Umuman, taraqqiyotga shu qadar katta zarba berildiki, uni XIV asrning deyarli yarmiga qadar ham tiklash juda mashaqqatli kechdi. Poytaxt Urganchda Jaloliddinga qarshi turli fitnalar tashkil etildi. Natijada u shaharni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. Jaloliddin Niso ostonasida 300 dan ortiq qo‘shini bilan uning yo‘lini to‘sib turgan 700 dan ortiq mo‘g‘ul qo‘shinini yengadi. G‘aznaga kelib, yangi kuch to‘play boshlab, mo‘g‘ullar ustidan bir necha bor zafar quchadi. Qandahor shahrini qamal qilayotgan mo‘g‘ullami shiddatli janglardan so‘ng tor-mor qiladi. G‘aznada uning qo‘shiniga har tomondan harbiy kuchlar qo‘shila boshlaydi. Xalaj qabilasi harbiy boshlig‘i Sayfiddin Ag‘roq, Balx hokimi A’zam Malik, Afg‘on lashkarining sardori Muzaffar Malik va qarluqlar yo‘lboshchisi Al-Hasan qo‘shinlari Jaloliddinga kelib qo‘shildi. U Valiyon qa’lasini qamal qilayotgan mo‘g‘ul qo‘shinlarini ham yakson qilgach, bu g‘alaba xabari Chingizxongayetib boradi va bundan bezovtalangan xon o‘zining eng sinalgan sarkardasi Shiki Xutuxu no‘yon boshchiligidagi 45 ming kishilik qo‘shinini Jaloliddinga qarshi yuboradi. Jaloliddin Valiyon qal’asini qamal qilayotgan mo‘g‘ul qo‘shinlariga qarshi hujum qilib, ularni tor-mor etadi. Bu Jaloliddinning dushman ustidan qozongan dastlabki yirik g‘alabasi edi. Ikki yirik qo‘shin Afg‘onistonning Parvona dashti yaqinida to‘qnashadi. Ushbu jangda Sulton Jaloliddin o‘zining harbiy talantini yana bir bor namoyon etadi. Jang shafqatsiz, beomon bo‘ladi. Jangda Jaloliddin qo‘shinlari o‘zidan kuchli bo‘lgan mo‘g‘ul qo‘shinlarini tor-mor qiladi. Parvonadagi jang mo‘g‘ullaming birinchi katta mag‘lubiyati edi. Jaloliddinning Parvonadagi g‘alabasining eng e’tiborli tomonlaridan biri shunda ediki, bir qancha shahar aholisi bu g‘alabadan xabar topadi, undan ruhlanib, mo‘g‘ullarga qarshi isyon ko‘taradi, ularning noiblarini o‘ldiradi. Biroq g‘alabadan keyin qo‘lga kiritilgan o‘ljalarni taqsimlashda Jaloliddinning lashkarboshilari o‘rtasida o‘zaro kelishmovchilik boshlanadi. Nizo tufayli lashkarboshilar Sayfiddin Ag‘roq, Aminlar har biri 20 mingdan ortiq lashkar bilan arazlab ketib qoladi (keyinchalik mo‘glullar ularning barchasini alohida- alohida yengib, qirib tashlashadi). Jaloliddinning ularni qaytarish yo‘lidagi urinishlari naf bermadi. Bu voqeadan so‘ng Jaloliddinning harbiy kuchi zaiflashib qoladi. Fursatdan foydalangan Chingizxon G‘aznaga askar tortadi va ajralib chiqqanlarni alohida-alohida tor-mor etadi. Jaloliddin tengsiz janglar olib borib, Sind (Hind) daryosi qirg‘oqlariga yaqinlashib boradi. Sind daryosi bo‘yida bo‘yida 1221-yilning 25-noyabrida ikki o‘rtada qattiq jang bo‘ladi. Jaloliddin Chingizxon qo‘shinining ilg‘orini yengadi. Mo‘g‘ullarning pistirmalarga qo‘yilgan 10 ming nafar saralangan askari jangni yakunlaydi. Jaloliddin taslim bo‘lishni xohlamay otda Sind daryosiga sakrab, narigi qirg‘oqqa suzib o‘tadi. U bilan birga uning to‘rt ming kishilik askari ham daryodan o‘tib oladi. Hozirgi paytda ham bu daryoning bir tomoni “Ot sakrash”, narigi tomoni “Cho‘li Jaloliy” deb ataladi. Jaloliddinning jasoratiga qoyil qolgan Chingizxon uni ta’qib qilish fikridan qaytadi. Hatto, u o‘g‘illariga qarab: “Ota o‘g‘il mana shunday bo‘lishi lozim”, – degan ekan. Chingizxon bungacha hech bir shoh, hukmdor yoki sarkardaga tan bermagan va hech kimni o‘ziga munosib raqib ko‘rmagan edi. Jaloliddin Sind darayosidan kechib o‘tganidan so‘ng qolgan jangchilarini to‘plab, Shimoliy Hindiston hududidagi bir qancha davlatlar hukmdorlari bilan aloqa o‘rnatishga harakat qildi. Jaloliddin Hindistonda turli jang va fitnalarni boshdan kechirib, uch yil-u yetti oy hukmronlik qiladi. Bu yerda u katta davlat barpo etarkan, unga tevarakatrofdan yangi-yangi kuchlar kelib qo‘shiladi. U o‘z davlat chegaralarini kengaytirib, katta kuch to‘plab, so‘ng mo‘g‘ullar bilan kurash olib borishni rejalashtirgan edi. Shu maqsadda harbiy yurish qilib, Iroqqa lashkar tortadi. Iroq va Eronning obro‘li amaldorlari u tomonga o‘tadi. Misr va Suriya hukmdorlari ham unga tobeliklarini bildirib, elchi yuboradi. 1226-yilgacha Ozarbayjon va Gurjistonni jang bilan egallab, 1227-yil 5-sentabrda Jaloliddin Isfahon yaqinida Eronni mo‘g‘ullardan himoya qiladi va ular ustidan katta g‘alabani qo‘lga kiritadi. Jaloliddinning bu yutuqlari, uning kuch-qudrati, obro‘-e’tiborining oshib borishi xalifa an-Nosirni bezovta qila boshlaydi va u qanday bo‘lmasin Jaloliddinni yo‘q qilish payiga tushadi. Al-Nosir mo‘g‘ullarga qarshi kuchlarni birlashtirish o‘rniga, Jaloliddinni yo‘q qilishga va boshqa musulmon hukmdorlarni unga qarshi qo‘yishga harakat qildi. Bu harakatlari bilan mo‘g‘ullarga qarshi kurashda yagona qo‘shin tuzilishini imkonsiz qildi. Jaloliddin Xorazmshohlar davlati hududida unga qarshi bo‘lgan ana shunday ichki raqiblar bilan kurashishga ko‘p vaqt va kuch ajratishga majbur bo‘ladi. 1230-yil avgustda Ko‘niya, Jazira, Damashq va Misrning birlashgan qo‘shinidan Jaloliddin Manguberdi kuchlari Arzinjon yaqinidagi jangda mag‘lubiyatga uchradi. Jaloliddin Manguberdining kuchsizlanganidan foydalangan mo‘g‘ullar katta qo‘shin bilan 1231-yilda Ozarbayjonga bostirib kirib, Jaloliddin Manguberdini ta’qib etishadi. Mo‘g‘ullar uning qarorgohiga uyushtirgan tungi hujum natijasida Jaloliddin Manguberdining oz sonli qo‘shinini tor-mor keltiradilar, Jaloliddin Manguberdini o‘zi esa ta’qibdan qutulib Kurdiston tog‘lariga chiqib ketadi. Bu yerda qaroqchi kurdlar qo‘liga asir tushib, o‘ttiz uch yoshida fojiali halok bo‘lgan. U oʻn yil davomida Markaziy Osiyoning turli nuqtalarida moʻgʻullarga qarshi kurashdi. Oʻz xalqi yerining mustaqilligi va ozodligi yoʻlida astoydil kurashdi. Garchi hxalok boʻlgan boʻlsa-da Jaloliddin Manguberdi boʻysunmas Oʻzbekistonparvar, milliy qahramon sifatida tarixda oʻchmas iz qoldirdi. O‘zbekiston hukumati 1998-yilda Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi kurashda ko‘rsatgan mislsiz jasorati, Vatanga va o‘z xalqiga sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida” qaror qabul qildi. Qarorga ko‘ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal o‘rnatildi, yirik ko‘cha, maydon, jamoa korxonalariga va boshqalarga uning nomi qo‘yildi. Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi mustaqil O‘zbekistonda 1999-yili keng nishonlandi. Jaloliddin Manguberdi haqida videofilm, doston, pyesalar yaratildi, 2000- yil 30-avgustda “Jaloliddin Manguberdi” ordeni ta’sis etildi. Zabt etilgan oʻlka va viloyatlarni Chingizxon hayotlik paytidayoq oʻgʻillari va nabiralariga taqsimlab berdi. Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahrga uning ikkinchi oʻgʻli Chigʻatoy ega boʻldi. Chingizxon vafotidan soʻng (1227- y.) Oʻqtoy moʻgʻullar davlatining ulugʻ xoqoni qilib tayinlandi. Turkiy aholi odati boʻyicha podshoh yoki xoqon deb, ulus hukmdorlari esa xon deb yuritilardi. Chigʻatoy davlatini boshqarishda oʻziga boʻysundirilgan xalqlarning yuqori tabaqa vakillari xizmatidan foydalanar edi. U Movarounnahrni bevosita idora etish ishlarini xorazmlik savdogar sudxoʻr Mahmud Yalovochga beradi. Mahmud Yalovoch xalqdan turli soliqlar undirib berar edi. Kalon dehqonlardan olinadigan asosiy soliq boʻlib, xosilning 10/1 qismini tashkil qilgan. Kopchur chorvadordan olinib, “Yasoq” qonuni boʻyicha aholidan Shulsi deb atalgan soliq undirilgan. Yuqoridagi soliq va majburiyatlardan tashqari aholi yana mahalliy toʻralarning zulmidan azob chekar edilar. Bosqinchilar va mahalliy zodagonlarining zulm va sitamlariga qarshi xalq bir necha bor kurashga koʻtarildi. 1238- yilda Buxoroga yaqin Torob qishlogʻida boshlangan qoʻzgʻolonga shu qishloqlik hunarmand Mahmud Torobiy boshchilik qildi. qoʻzgʻolonga Buxoro ruhoniylarining boshligʻi Shamsuddin Mahbubiy ham qoʻshildi. Qoʻzgʻolonchilar moʻgʻul lashkarlarini Buxoro ostonalarida tor-mor keltirdilar. Magʻlubiyatga uchragan moʻgʻullar Karmanaga chekinadilar. Mahmud Torobiy oʻzini Buxoro va atrof yurtlarning hukmdori deb, Shamsuddin Mahbubiy esa sadr deb rasmiy ravishda e'lon qildi. Karmana ostonalarida qoʻzgʻolonchilar bilan moʻgʻullar oʻrtasida qattiq jang boʻladi. Bu jangda moʻgʻullardan 10 ming kishi oʻldiriladi. Ammo qoʻzgʻolonchilarning rahbari Mahmud Torobiy va Shamsuddin Mahbubiylar ham jangda xalok boʻladi. Mahmud Torobiyning ukalari Muhammad va Ali qoʻzgʻolonga rahbarlikni oʻz qoʻllariga olgan boʻlsalar-da, ular yoshlik va tajribasizlik qildilar. Xoʻjandga yetib kelgan Mahmud Yalovoch qoʻzgʻolonni shafqatsizlik bilan bostiradi va qoʻzgʻolonchilar qattiq jazolanadi. Mahmud Torobiy qoʻzgʻolonining ahamiyati katta edi. Mahmud Yalovoch amalidan chetlatiladi va Pekinga hukmdor qilib tayinlanadi. Chigʻatoy ulusiga Yalovochning oʻgʻli Ma’sudbek noib hamda ijarador qilib tayinlanadi. XIII asrning oʻrtalarida moʻgʻullar davlatining umumsiyosiy ahvoli ogʻirlashdi. Chingiziylar oʻrtasida ziddiyatlar kuchayadi. 1251- yil Qoraqurumda chaqirilgan qurultoyda ziddiyatlarga chek qoʻyish maqsadida Guluxonning bosh farzandi Munka ulugʻ xoqon etib saylanadi. Munka davrida Chigʻatoy ulusi tugatiladi. Ammo tez orada Chigʻatoy nabirasi Olquxon Oltin oʻrdaga qarshi keskin choralar koʻrib, 1260- yillarda Chigʻatoy ulusini qaytadan tiklashga muvaffaq boʻladi. Chigʻatoy xonlaridan biri Kebek (1318-1326) qadimgi Nasaf shahri yonida oʻziga saroy qurdirgan. Saroy moʻgʻul tilida "Qarshi" deb yuritilgan. Keyinchalik bu saroy atrofida yangi shahar qad koʻtaradi va u ham "Qarshi" deb atala boshlanadi. Chigʻatoy ulusi hukmdorlari davrida yerga egalik qilishning toʻrt turi mavjud edi: 1. Mulki devon, ya’ni davlatga qarashli yerlar; 2. Mulki inju-xon noiblari va ularning avlod-ajdodlariga qarashli yerlar; 3. Mulki vaqf-masjid, madrasa, xonaqoh, mozor va maqbaralarga tegishli yerlar; 4. Xususiy mulk yerlar. 1269- yilda Chigʻatoy ulusi ikki qismga boʻlinib ketadi. Uning Sharqiy qismida – Sharqiy Turkiston, Yettisuvda moʻgʻullarning Duqlat amirligi, harbiy qismida esa Movarounnahr amirligi tashkil topadi. Moʻgʻullar bosqini oʻlkamiz moddiy va madaniyati taraqqiyotini bir necha yuz- yillar orqaga yubordi. Amir Temur va temuriylar davrida siyosiy,ijtimoiy va madaniy hayot. Amir Temur 1336- yilning aprel oyida Kesh shahri yaqinidagi Xoʻja Ilgʻor qishlogʻida (hozirgi Yakkabogʻ tumani hududida) barlos qabilasi ulugʻlaridan Taragʻay Bahodir xonadonida dunyoga keldi. Temurbekning otasi Muhammad Taragʻoy va amakisi Hoji Barlos barlos qabilasining yirik mulkdorlaridan boʻlgan. Amir Temurning yoshligi ona yurti Keshda kechdi. Amir Tarag‘ay o‘g‘lini yoshligidan aslzodalarga yarasha o‘qitgan va har taraflama bilim bergan: katta- kichik bilan muomala ilmini, ov qilish va harbiy ilmlarni o‘rgatgan. Yosh Temurni yetti yoshidayoq madrasaga o‘qishga beradilar. U madrasaga kelganda alifbodan mukammal xabardor bo‘lgan. O‘n ikki yoshidan boshlab bolalarga xos bo‘lgan ermak o‘yinlardan voz kechib, keyinchalik o‘z tengqurlari bilan sipohiylikka oid o‘yinlar bilan shug‘ullanadi. Amir Temur yoshlik chog‘laridanoq chavandozlik va ovga ishqiboz bo‘lib, kamondan nishonga o‘q uzish, ot choptirib turli mashq va harbiy o‘yinlar bilan mashg‘ul bo‘lishni yoqtirar edi. Amir Temur o‘z zamonisining o‘qimishli va uquvli hukmdorlaridan bo‘lib yetishadi. Tibbiyot, matematika, falakiyot, me’morchilik va tarix ilmidan ham yaxshigina xabardor bo‘lgan. Amir Temur bilan yuzma-yuz o‘tirib suhbatlashishga muyassar bo‘lgan buyuk arab faylasufi Ibn Xaldunning ta’kidlashicha, Amir Temur turk, arab, fors xalqlari tarixini chuqur o‘rgangan, diniy, dunyoviy va falsafiy bilimlarning eng murakkab jihatlarigacha yaxshi o‘zlashtira olgan zot ekan. O‘zining ilk harbiy faoliyatini Amir Temur qo‘l ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan. Ularning o‘zaro kurashlarida qatnashib, jasorat ko‘rsatgan va janglarda chiniqqan. Harbiy mahorat va oliyhimmatlilik Amir Temurning shuhratini oshirib, uning dong‘i butun Qashqadaryo vohasi, xususan Kesh viloyatiga yoyilgan. XIV asrning 60-yillarida Amir Temur siyosat maydoniga kirib kelganda O‘rta Osiyoda hali mo‘g‘ullar hukmronligi davom etayotgan edi. 1346-yili Chig‘atoy ulusi xoni Qozonxon amir Qazag‘an tomonidan oidiriladi, 1358-yilda amir Qozog‘on ham oidiriladi, natijada ulus 10 ga yaqin bekliklarga bolinib ketadi. Xorazmda so‘fiylar, Qashqadaryoda barloslar, Ohangaron vodiysida jaloyirlar, Buxoroda sadrlar, Termiz atrofida sayyidlar hukmronligi boshlanadi. XIV asrning 50-60- yillarida Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik gʻoyatda kuchayib, oʻzaro kurash yanada keskinlashdi. Davlat ishlari esa butunlay izdan chiqqan edi. Siyosiy parokandalik, oʻzaro urush va janjallar iqtisodiy tanglikka sabab boʻlib, oʻlka aholisini, ayniqsa dehqonchilik xoʻjaligini xonavayron qilgan edi. Mana shunday vaziyatda, 1348- yilda Moʻgʻuliston xoni qilib koʻtarilgan Chigʻatoy naslidan boʻlgan Tugʻluq Temurxon Moʻgʻuliston amirlari ulusning gʻarbiy qismi – Movarounnahrni ham bosib olishga harakat qildi. Bir necha bor Movarounnahr ustiga yurish qilib, uni talab qaytdi. Natijada moʻgʻullar istibdodi va zulmiga qarshi xalq harakati boshlandi. Shunday siyosiy beqarorlik davrida Temurbek siyosat maydoniga dastlabki qadamlarni qoʻymoqda edi. 1360 va 1361- yillarda Tugʻluq Temur Movarounnahrdagi ogʻir siyosiy vaziyatdan foydalanib, uni butunlay oʻziga boʻysundirishga harakat qiladi. U hech qanday qarshiliksiz Qashqadaryo vohasiga bostirib kirdi. Oʻsha vaqtlarda Qashqardaryo viloyatining hokimi Hoji Barlos dushmanga qarshi kurashish oʻrniga Xurosonga qochdi va oʻsha yerda oʻldirildi. Amir Temur amakisining viloyatini qoʻldan bermaslik maqsadida Tugʻluq Temurxon ishonchini qozonib uning xizmatiga oʻtdi va Kesh viloyatiga hokim etib tayinlandi. Tugʻluq Temurxon oʻgʻli Ilyosxojani Movarounnahrning hokimi etib yubordi. Ammo Temurbek unga xizmat qilishni istamadi va Balx hokimi amir Husayn ibn Musallab bilan ittifoq tuzdi. Temurbek Amir Husaynning singlisi Oʻljoy Turkon ogʻoga uylangach, ularning ittifoqi qarindoshlik aloqalari tufayli yanada mustahkamlandi. Amir Temurbek avval oʻzboshimcha amirlarga qarshi ichki, soʻngra esa moʻgʻullarga qarshi tashqi kurash olib bordi. Seyistondagi janglarda qoʻli va oyogʻidan ogʻir yaralandi. 1363- yil Tugʻluq Temurxon vafot etib, Moʻgʻulistonda xonlik taxtini Ilyosxoja egallaydi. Oʻsha- yili Amudaryoning chap sohilidagi Qunduz shahar yonida moʻgʻullar bilan boʻlgan 1-jangda Temurbek gʻalaba gʻozondi. Shundan soʻng moʻgʻullarni toʻxtovsiz ta’qib etish boshlandi. Moʻgʻullar ham Movarounnahrni osongina berib qoʻyishni istamas edilar. Ilyosxoja 1365- yilda katta qoʻshin bilan Sirdaryo tomon yoʻlga chiqdi. Husayn va Temurbek ham zudlik bilan jangga tayyorlandilar. Ular oʻrtasidagi jang 1365- yilning 22- mayida Chinoz bilan Toshkent oʻrtasida boʻldi. Jang paytida qattiq jala yogʻib, hammayoq loy boʻlganligidan tarixda u "Loy jangi" nomi bilan mashhur boʻlib qolgan. Jangda Temurbek bilan Husayn kelishib harakat qilmaganliklari oqibatida ularning birlashgan qoʻshini magʻlubiyatga uchradi. Bu magʻlubiyat dushmanga Movarounnahrga, xususan, uning markaziy shahri Samarqandga tomon yoʻl ochib berdi. Moʻgʻullar Movarounnahrning markaziy viloyatlarida odatiy talon-torojni yana davom ettirdilar. Bu davrda Samarqandda sarbadorlar harakatining faollari boʻlib, ular shahar aholisini moʻgʻullarga qarshi qoʻzgʻolonga undadi. Qoʻzgʻolonga madrasa talabasi Mavlonozoda, paxta tituvchilar mahallasining oqsoqoli Abu Bakr Quluyi Naddof va mergan Xurdak Buxoriylar boshchilik qiladilar. Sarbadorlar moʻgʻullarga Samarqand shahrida qaqshatqich zarba berdilar. Temurbek va Husaynlar sarbadorlarning dushman ustidan qozongan gʻalabalaridan mamnun boʻlganliklarini va ular bilan uchrashmoqchi ekanliklarini bildiradilar. Biroq sarbadorlarning boshliqlari Amir Husayn huzuriga kelganlarida ular qatl etiladi. Faqat Mavlonzodani Temurbek oʻz himoyasiga olib, qutqarib qoladi. Shu tariqa sarbadorlar harakati boshliqsiz qoldirilib, Movarounnahrda Amir Husaynning hukmronligi oʻrnatiladi. Ammo koʻp oʻtmay Husayn bilan Temurbek oʻrtasidagi munosabat yomonlashib, ochiqdan-ochiq nizoga aylanadi. 1370- yil mart oyida Temur yaxshi qurollangan qoʻshini bilan Keshdan chiqib, Balxni qamal qilib, shaharni egalladi. Movarounnahrning hukmdori Amir Husayn qatl etildi. Oʻsha- yili Balxda qoʻshin boshliqlarining qurultoyida Temur Amir deb e'lon qilindi va uning hukmronligi rasman qaror topadi. Amir Temur qadimgi odatga binoan oq kigiz ustiga oʻtqazilib, yuqori koʻtariladi. Amir Temurning piri Sayyid Baraka duoyi fotiha qilgach, u Movarounnahrning hukmdori deb e'lon qilinadi. Hokimiyat tepasiga kelgan Amir Temur oʻz oldiga markazlashgan, kuchli, qudratli davlat barpo etish vazifasini qoʻyadi. Amir Temur davlat mustaqilligi va muhofaza yo‘lidagi ichki va tashqi siyosatida asosan qo‘shinga suyanar edi. Shuning uchun ham u qo‘shin boshliqlarini tanlash va ularni tarbiyalash, harbiy qismlar va ularning joylashish tartibi, navkar va sarbozlarning qurollanishi hamda ichki intizom masalalariga nihoyatda katta ahamiyat berardi. Sohibqiron intizomli qo‘shin tuzishga, jang paytida qo‘shin qismlarini oqilona boshqarishga, jang taqdirini hal qiladigan joylarga harbiy kuchlarni tezkorlik bilan yo‘llashga, mavjud to‘siq va g‘ovlarni tadbirkorlik bilan bartaraf etishga, qo‘shindagi jangovar ruhni yuksak darajada ushlab turishga erishgan. Amir Temur dastlab oʻziga mustahkam tayanch barpo etish maqsadida barlos qabilasidan maxsus qoʻshin tashkil qiladi, soʻngra oʻz davlati chegaralarini mumkin qadar kengaytirishga kirishadi. Avval u Amudaryo va Sirdaryo oraligʻidagi yerlarni, shuningdek, Fargʻona va Shosh viloyatlarini oʻz tasarrufiga oladi. Amir Temur Chigʻatoy ulusining oldingi chegaralarini tiklash maqsadida 1372- yilda Xorazmga birinchi bor yurish qildi. Xorazmliklar magʻlubiyatga uchragan boʻlsalar ham, Amir Temurga boʻysunmadilar. Shu boisdan Amir Temur Xorazmga 5 marta yurish qilib, nihoyat, 1388- yilda uni butunlay qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻldi. Tashqi siyosatda oʻz yurishini Amir Temur dastavval Xurosondan boshladi. 1381- yil u Hirotni, 1381-84- yillarda Eronning katta qismini egalladi. Amir Temur Eron, Ozarbayjon, Iroq va Shom (Suriya) ustiga 3 marta lashkar tortdi. Bu yurishlar tarixda “uch yillik”, “besh yillik” va “yetti- yillik” urushlar nomi bilan mashhur. Amir Temur Oltin Oʻrdaning faqat Sirdaryoning quyi oqimidagi Xorazm va Movarounnahrga iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan bevosita bogʻliq yerlarinigina qoʻshib olmoqchi edi. Bu davrda Oltin Oʻrda va Oq Oʻrdada 2 mustaqil hokimiyat qaror topib, ular oʻrtasida kuchli nizolar davom etardi. Urusxonning tazyiqidan qochib, oʻz huzuriga homiylik istab kelgan Oq Oʻrda xonzodalaridan Toʻxtamishga Amir Temur bir necha bor harbiy yordam berdi. 1379- yilda Toʻxtamish Amir Temurning homiyligida Oq Oʻrda, keyinroq Oltin Oʻrdani qoʻlga kiritgandan soʻng, Amir Temur kutgandek uning ta’siri va panohi ostida qolmadi. Toʻxtamish oyoqqa turib olgach, mustaqil siyosat yurgizib, kezi kelganda hatto Amir Temurga qarshi ish koʻra boshladi. 1387-88- yillarda Toʻxtamish Amir Temurning navbatdagi harbiy yurishi vaqtida fursatdan foydalanib, Movarounnahrga hujum qiladi. Natijada Amir Temur Toʻxtamishga qarshi 1389, 1391 va 1394-95- yillarda 3 marta katta yurish qildi. Ayniqsa soʻnggi 2 yurish uning uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻldi. Amir Temur va Toʻxtamish qoʻshinlari oʻrtasida soʻnggi shiddatli jang 1395- yilda Shimoliy Kavkazda Terek daryosi vodiysida sodir boʻldi. Bu daf'a jangda ham Amir Temur oʻz dushmaniga qaqshatqich zarba berdi va Toʻxtamish hukmronligiga barham berildi. Shundan soʻng Amir Temur oʻzining diqqat- e'tiborini Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyoni zabt etishga qaratdi. Shunday qilib, 1399-1404- yillardagi harbiy yurishlar natijasida Shomning Halb, Xums, Baalbek, Damashq kabi yirik shaharlari va arab Iroqining Ubuliston oʻlkasi bilan Bagʻdod zabt etiladi. Usmonli turk imperiyasi sultoni Boyazid I yildirimga tegishli Kamoh qal'asini, soʻngra Anqarani qamal qiladi. Boyazid zudlik bilan Anqaraga koʻmakka oshiqadi. Amir Temur bilan Boyazid qoʻshinlari oʻrtasida jang 1402- yilning 20- iyulida Anqara yonida boshlandi, bu jangda Boyazidning 160 minglik qo‘shini mag‘lubiyatga uchraydi. 1404- yil mayida Amir Temur Kichik Osiyodan Samarqandga qaytib keladi va oʻzining Xitoyga boʻladigan harbiy yurishiga taraddud koʻradi. Safar uchun kerakli ma’lumotlar- yillar davomida Xitoyga yuborilgan savdo karvonlari orqali allaqachon toʻplab olingandi. 1404- yilning oxirida qahraton qishda u yaxshi qurollangan 200 minglik qoʻshin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqadi. Lekin Xitoy ustiga yurish Sohibqironning Oʻtrorda vafoti (1405- yil 18- fevral) tufayli amalga oshmay qoladi. Amir Temur qo‘shiniga chorvadorlar qatori o‘troq aholidan ham askar to‘plangan. Askariy qismlarni viloyatlardan to‘plash bilan tavochi mansabidagi amaldorlar shug‘ullanar edi. Qo‘shinda harbiy kuchlarning asosini tashkil qilgan otliq askarlar bilan bir qatorda piyodalar ham xizmat qilgan. Amir Temur qo‘shini son jihatdan aniq tashkil etilgan, uning jangovar tartibi takomillashib borgan, o‘z zamonasining ilg‘or qurol va texnikasi bilan ta’minlangan, qismlar bir-biridan kiyim-bosh, bayroq va tug‘lari bilan farqlangan. Bunday farqlanish jangda qo‘shinni boshqarishda qo‘l kelgan. Amir Temur qo‘shini o‘ntalik askariy birikmalar asosida tuzilgan harbiy qismlardan iborat edi. Lashkar tuman – o‘n minglik, hazora – minglik, qo‘shun – yuzlik va ayl – o‘nlik birikmalariga bo‘lingan. Amir Temur o‘n minglik askarni boshqarish uchun tuman og‘asi, minglik bo‘linmalar uchun mirihazora, yuzliklar uchun qo‘shunboshi va o‘nliklar uchun esa aylboshi kabi harbiy mansablarni ta’sis etadi. Amir Temur jang qilishning yangi harbiy uslublarini qo‘llagan. Sohibqiron Sharqda birinchilardan bo‘lib qo‘shinga o‘tsochar qurol – to‘pni olib kirgan. Tog‘li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi maxsus harbiy qism va bo‘linmalar tashkil qilingan. Jang vaqtida qo‘shin qanotlarini dushman hujumidan muhofaza qilish va o‘z navbatida, g‘anim kuchlarini yon tomondan aylanib o‘tib, unga ortdan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qism – qunbulning joriy etilishi bo‘lgan. Amir Temur davlat boshqaruvida suyurgʻol siyosatini qoʻlladi, davlatni markazdan turib idora etdi. Amir Temur davrida davlatning markaziy ma’muriyati boshida devonbegi-bosh vazir boshliq 7 vazirlikdan iborat arkoni davlat, Vazirlik mahkamasi turardi. Birinchi vazir – soliq-oʻlponlar va mamlakat obodonligi bilan shugʻullangan. Ikkinchisi – harbiy ishlar vaziri boʻlgan. Uchinchi – vazir savdo ishlari, tamgʻa, zakot va meros ishlariga qaragan. Toʻrtinchisi – moliya vaziri, davlat xazinasini boshqargan. Chegara viloyatlari va tobe mamlakatlar boshqaruvini nazorat qilish uchun maxsus 3 ta vazir tayin etilgan. Davlat siyosatida qoʻshinga alohida ahamiyat berilgan. Amir Temur nomi bilan bogʻliq boʻlgan, uning siyosiy, huquqiy qarashlari toʻplami “Tuzuki Temuriy” (“Temur tuzuklari”), “Voqioti Temuriy” (“Temurning boshidan kechirganlari”) kabi nomlari bilan sharq va gʻarbda mashhur boʻlgan asari xorijiy tillarga tarjima qilingan va mamlakatimizda hamda Angliya, Fransiya, AQSh, Finlyandiya, Daniya, Eron, Hindiston, Turkiya, Misr kabi davlatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda. Kitob asosan 2 qismdan iborat. 1-qismda Sohibqiron Temurning 7 yoshidan (1342) to uning soʻnggi kunigacha boʻlgan hayoti, siyosiy faoliyati tasvirlanadi. Boshqacha aytganda A.Temurning asta-sekin Movarounnahrda hokimiyatni qoʻlga kiritishi va undan keyin mashhur yurishlari asosida Toʻxtamishxon (1376-1395), Turk sultoni Boyazid- yildirim (1389-1402) kabi jahongir shohlarni magʻlubiyatga uchratgani va juda katta hududda Temuriylar imperiyasiga asos solgani aniq-qisqa hikoya qilinadi. 2-qismda esa, Jahongir Sohibqiron Temur nomidan shaxzodalarga qarata aytilgan vasiyatlar, pand-nasihatlardir. Unda Jahongir oʻz vorislariga qarata davlatni idora qilish san'atining nozik sirlari, tamoyillari haqida, Amir vazirlar va beklarni tanlash, ularni joy-joyiga qoʻyish, qoʻshin boshliqlari, ularning xizmatlarini taqdirlash, sipohiylar va ularning maoshlari kabi masalalar hususida vasiyat qiladi. U zabt etilgan mamlakatlardan moddiy boyliklar bilan birga juda koʻp hunarmandlar, san'at ahllari va olimlarni Movarounnahrga olib keladi va mamlakatni obod etishda ulardan foydalanadi. Amir Temurga har bir zafarli voqea va sevinchli hodisani muhtasham me'morlik obidasi barpo etish bilan nishonlash odat boʻlgan. Amir Temur Tabrizda masjid, Sherozda saroy, Bagʻdodda madrasa, Turkistonda mashhur shayx Xoja Ahmad Yassaviy qabri ustiga maqbara bino qildirsa-da, lekin oʻzining sahovat va himmatini Kesh (Shahrisabz) va Samarqandda oliy imoratlar qurdirishda koʻrsatdi. Oʻzining ona Oʻzbekistoni Keshda otasining qabri ustiga maqbara, oʻgʻli Jahongirga maqbara bilan masjid qurdirdi. Keshda dunyoga dongʻi ketgan mashhur Oqsaroy qad koʻtardi. Samarqandda Isfahon, Sheroz, Halab, Xorazm, Buxoro, Qarshi va Kesh shaharlarining me'moru binokorlari qoʻli bilan saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbaralar quriladi. Shahar tashqarisida esa bogʻ-rogʻlar va boʻstonlar barpo etiladi. Amir Temur 35 yil davomida mamlakatni boshqardi. Hindiston va Xitoydan Qora dengizga qadar, Orol dengizidan Fors qo‘ltig‘iga qadar bo‘lgan g‘oyat katta hududni qamrab olgan ulkan saltanatni vujudga keltirdi. Bundan tashqari, Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Quyi Volga, Don bo‘ylari, Balxash ko‘li va Elsuvi daryosi, Shimoliy Hindistongacha bo‘lgan mamlakatlarni o‘ziga bo‘ysundirdi. U nafaqat Movarounnahr va Turkistonni obod qildi, balki bo‘ysundirilgan mamlakatlarning shaharlarini ham qayta qurdirdi. Bag‘dod, Darband va Baylakon shaharlari shular jumlasidandir. Eng muhimi Eron, Ozarbayjon va Iroqdagi tarqoqlik va boshboshdoqlikka barham berib, Sharq bilan G‘arbni bog‘lovchi qadimiy karvon yo‘llarini tikladi. Bu bilan nafaqat Movarounnahr, balki Uzoq va Yaqin Sharq mamlakatlarining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga, xalqlar va mamlakatlarni bir- biri bilan yaqinlashtirishga ulkan hissa qo‘shdi. Amir Temur Yevropaning Fransiya, Angliya va Kastiliya kabi yirik qirolliklari bilan bevosita savdo va diplomatik aloqalar o‘rnatdi. Siyosiy tarqoqlik tugatilib, markazlashgan davlatning tashkil topishi katta ijobiy oqibatlarga olib keldi. Mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini mo‘g‘ullarning bir yarim asrlik hukmronligi natijasida tanazzulga uchragan iqtisodni tiklash uchun qulay sharoit vujudga keldi. Ayni vaqtda xo‘jalikning asosi bo‘lgan sug‘orma dehqonchilikda muayyan siljishlar ro‘y berdi. Yangi kanallar qazilib, sug‘orma dehqonchilik maydonlari kengaydi. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivojlandi, fan va madaniyat ravnaq topib, shaharlar obodlashdi va gavjumlashdi. 1402-yilda jahonga, ayniqsa, Bolqon yarimoroli hamda Yevropadagi xalqlar va mamlakatlarga tahdid solgan Turkiya sulton Boyazid I Yildirim tor-mor keltirilganidan so‘ng, fransuzlar Amir Temurning oltindan haykalchasini quydirib, ostiga “Yevropa xaloskoriga” deb yozdirib qo‘yilgan ekan. Bugun bu ulug‘ zotni buyuk bunyodkor, ulug‘ davlat arbobi, mohir sarkarda, ilm-fan va madaniyat homiysi sifatida butun dunyo tan oldi. Davlat arboblari, olim-u fozil kishilar hazrat sohibqiron haqida iliq fikrlarni aytmoqdalar, uning hayoti va faoliyatiga yuksak baho bermoqdalar.Hozirgi paytga kelib Amir Temur va Temuriylar haqida 33 mamlakatda 500 dan ziyod chet ellik tadqiqotchilarning asarlari chop etilgan. Sohibqiron Amir Temur mashhur davlat arbobi, mohir sarkarda sifatida O‘zbekistonda davlatchilikning yuksalishida muhim o‘rin tutadi. Tarixiy manbalarda Amir Temur Sohibqiron nomi bilan bir qatorda “Sohibi jahon” hamda “Sohibi adl” – “Adolat sohibi” nomlari bilan ulug‘lanadi. Xalqaro YUNESKO tashkilotining tashabbusi bilan 1996-yilda Toshkent, Samarqand va xorijiy mamlakatlarda Amir Temur tavalludining 660 yilligi keng miqyosda nishonlandi va shu yil O‘zbekistonda “Amir Temur yili” deb e’lon qilindi. 2017-yil 30-iyunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining IV qurultoyida so‘zlagan nutqi davomida yoshlarga harbiy ta’lim- tarbiya beradigan kursantlar maktablariga “Temurbeklar maktabi” deb nom berish taklifini ilgari surdi. Amir Temurning vafotidan soʻng vorislar oʻrtasida toju taxt talashuvi boshlanadi. Amir Temurning vasiyatiga muvofiq, Pirmuhammadni taxtga oʻtqazish tarafdorlari kuchli boʻlsa-da, biroq Mironshohning oʻgʻli Xalil Sulton Mirzo 1405- yilning 18- mart kuni Samarqandni egallab, oʻzini Movarounnahrning oliy hukmdori deb e'lon qildi. Oqibatda amirlar, viloyat noiblari va shahzodalarning noroziligi kuchayib, isyon koʻtaradilar. Amir Temur taxtining asosiy valiahdi Pirmuhammad Amudaryodan kechib oʻtib, Xalil Sultonga qarshi Nasafga tomon askar tortadi. Amir Temur saltanatida boshlangan oʻzaro urushlar shu tariqa avj olib ketadi. Pirmuhammad 1407- yil 21- fevralda vaziri Pir Ali Toz boshliq fitnachilar qoʻlida shahid boʻldi. 1408- yil 22- aprel kuni qoraqoʻyunli turkmanlarining qabila boshligʻi Qora Yusuf bilan boʻlgan jangda Mironshoh halok boʻladi. Ozarbayjon va Iroq viloyatlari Temuriylar qoʻlidan ketdi. 1409- yil Temurning kenja oʻgʻli Shohruh Temur saltanatining bir qismini qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻldi. Movarounnahrni toʻngʻich oʻgʻli Ulugʻbek ixtiyoriga beradi, oʻzi esa Hirotga qaytib Xuroson davlatini idora qilishni davom ettiradi. 1409- yilda Mirzo Ulugʻbek Samarqand taxtiga oʻtirganda 15 yoshli oʻspirin edi. Shahzoda balogʻatga yetgunga qadar davlatni boshqarishni Shohrux oʻzining sodiq amirlaridan biri Shohmalikning ixtiyoriga topshiradi. Ulugʻbek otasining roziligi bilan 1425- yilning erta bahorida Moʻgʻuliston ustiga yurish boshladi. Issiqkoʻl yaqinida sodir boʻlgan toʻqnashuvda Ulugʻbek moʻgʻullar ustidan gʻalaba qozonib, katta oʻlja bilan Samarqandga qaytadi. Oʻljalar orasida ikki boʻlak nefrit (kosh) toshi ham bor edi. Keyinchalik bu nefritdan Amir Temur sagʻanasiga qabr toshi yasattiriladi. Ammo uning keyingi yurishlari muvaffaqiyatsiz boʻldi. Shu bois u butun faoliyatini davlatning ichki siyosatini mustahkamlashga qaratdi. Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa, mamlakat tashqi siyosatida Ulugʻbek ayrim hollardagina, mustaqil harakat qilgan boʻlsada, ammo aslida u saltanat oliy hukmdori Shohruxning Movarounnahrdagi intizomli va itoatkor noibi boʻlib qoladi. 1447- yil 19- mart kuni Shohrux nevarasi Sulton Muhammad (Boysunqurning oʻgʻli) isyonini bostirish vaqtida betoblanib, Ray viloyatida olamdan oʻtadi. Xuroson va Movarounnahrda shahzodalar oʻrtasida toju taxt uchun kurash yana avjga minib, mamlakatni beqarorlik chulgʻab oladi. Bu kurash oqibatida zamonasining mashhur olimi va hukmdori Mirzo Ulugʻbek 1449- yil 27- oktabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida fojiali suratda shahid boʻladi. Muhammad Taragʻay – Ulugʻbekning tarixdagi oʻrni uning davlat arbobi sifatidagi koʻp- yillik faoliyatidan koʻra ham afzalroq buyuk olimlik, ilmu urfon xomiysi maqomidagi ulkan xizmatlari bilan belgilanadi. Ulugʻbek farmoni bilan 1417- yilda Buxoroda, 1417-1420- yillarda Samarqandda va 1433- yilda Gʻijduvonda madrasalar qad koʻtardi. Ulugʻbek atrofida uyushgan koʻplab buyuk qomusiy olim sohiblari- Qozizoda Rumiy, Gʻiyosiddin Jamshid Koshiy, Muxammad Ali Qushchi, Muhammad Xavofiylar ilm-fanning turli sohalarida, ayniqsa astronomiya, matematika singari aniq fanlar boʻyicha barakali ijod qildilar hamda oʻzlaridan salmoqli ilmiy meros qoldirib ketdilar. Ulugʻbek rasadxonasida 1018 ta yulduzlar harakati oʻrganilib jadval tuzildi. Uning qalamiga mansub “Ziji Kurogoniy” asari oʻzining ilmiy yechimlari, xulosalari bilan hozirga qadar ham jahon olimlari etiborini qozonib kelmoqda. Mirzo Ulugʻbek “Toʻrt ulus tarixi” nomli tarixiy asar hamda musiqaga bagʻishlangan besh risola ham yozgan. Xuroson yerlarida esa Sulton Xusayn Bayqaro davrida siyosiy barqarorlikni saqlash xalq turmush darajasini koʻtarish, obodonchilik borasida koʻplab ishlar amalga oshirildi. Mashhaddagi Gavxarshod masjidi, Marv va Hirotdagi bir qator binolarning ta’mirlanishi, Ixlosiya madrasasi, “Qudsiya” masjidi, “Safoiya” hammomi, “Shifoiya” davolash uyi kabi inshootlar shu davrdagi ishlar jumlasidandir. Bu davrda she'riyat va rassomlik borasida alohida maktab yuzaga keldi. Shunday qilib, Temur va temuriylar davrida oʻlkamizda fan va madaniyat barq urib oʻsdi, rivojlandi va kamol topdi. Fan va madaniyatning qaysi bir sohasini koʻzdan kechirmaylik, diyorimiz XIV-XV asrlarda jahon sivilizatsiyasining oldingi saflaridan joy olganligining guvohi boʻlamiz. Temuriylar sulolasi davri jahon fani va madaniyatining Mirzo Ulugbek, Alisher Navoiy, Bahovuddin Naqshband, Xoja Ubaydullox Axror kabi ulug vakillarni yetishtirib berdi. Bu davrda zamonasining iste'dodli shoirlari va adiblari Lutfiy, Bobur, Abdurahmon Jomiy va boshqa olimlar yashab ijod etishgan. Lutfiy nafis uzbek tilida asarlar yozish bilan birga tojik tilida ham qasidalar bitdi. Lutfiyning “Zafarnoma”, “Gul va Navroʻz” dostonlari shu davr badiiy adabiyotining durdonalaridan biridir. Bu davr madaniyati taraqqiyotida ulugʻ shoir Abduraxmon Jomiyning roli buyukdir. Jomiyning yirik va mashxur asari yettita katta dostondan iborat “Xaft avrang”, “Bahoriston” kabilardir. Alisher Navoiy homiyligida Mirxond, Xondamir, Vosifiy va boshqa tarixchilar ijod qildilar. Xondamir 63 yillik umri davomida taxminan 13 ta asar yozgan, ulardan bizgacha sakkiztasi yetib kelgan. Shunday qilib, Temur va temuriylar davrida oʻlkamizda fan va madaniyat barq urib oʻsdi, rivojlandi va kamol topdi. Fan, madaniyatning qaysi bir sohasi, qaysi bir tarmogʻini koʻzdan kechirmaylik, ona diyorimiz XIV-XV asrlarda jahon sivilizatsiyasining eng oldingi saflaridan joy olganligining guvohi boʻlamiz. Tayanch so’zlar: eftaliylar; kadivarlar; kashovarzlar; dehqon; xalqning etnik shakllanishi; islom; xiroj; jizya; ushr; kommunikasiya; pochta aloqasi islohot; dargoh; devon; iqto; ilokxon; vazir; renessans; hadis; soʻfiylik; pochta xizmati; ilmiy aloqalar tuman; ulus; qurultoy; bosqoq; xon; bosqin; begar; payza; aloqa : sarbadorlar harakati; markazlashgan davlat; “Temur tuzuklari”; devonxona; shayx ul-islam; suyurgʻol; aloqa vositalari; ma’lumot uzatish. Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar. 1. Eftaliylar davlatining yuzaga kelishi, hududiy kengayishi to’g’risida nimalarni bilasiz? 2. Eftaliylar davrida erga egalik qilish munosabatlarida qanday o’zgarishlar bo’ldi? 3. Turk xoqonligiga qachon asos solingan? 4. Turk xoqonligi davrida O’rta Osiyo hududidagi davlat boshqaruvi tizimi qanday bo’lgan? 5. G’arbiy va Sharqiy xoqonliklarda kechgan ijtimoiy - iqtisodiy va madaniy hayotdagi muhim tafovutlar nimalarda ko’zga tashlanadi? 6. Arabistonda islom dini qanday omillar ta’sirida yuzaga keldi? 7. Arab istilochilarining O’rta Osiyoga yurishlari haqida so’zlang. 8. Arab bosqinchilariga qarshi yurtimiz zaminida qanday xalq qo’zg’olonlari yuz bergan? 9.Ismoil Somoniyning davlat boshqaruvi sohasida amalga oshirgan islohoti qanday maqsadlarni ko’zda tutgan edi? 10.Somoniylar sulolasi inqirozining asosiy sabablarini nimalarda, deb o’ylaysiz? 11.Qoraxoniylar davlatining yuzaga kelishi jarayoni qanday tarixiy sharoitda kechdi? 12.Xorazmshohlar saltanatidagi davlat boshqaruvi tizimi haqidagi tushunchalaringiz? 13.Xorazm davlatidagi ichki ziddiyatlar, muxolifatchilik holatlarining kuchayib borishi qanday oqibatlarga sabab bo’ldi? 14. Movarounnahr shaharlari qanday mudofaa qilindi? 15. Jaloliddin Manguberdi shaxsi, uning mo’g’ullarga qarshi qurashlardagi beqiyosjasorati haqida so’zlang. 16. Chig’atoy ulusi qanday vujudga keldi, u qay tarzda boshqarildi? 17. Amir Temur qanday vaziyatda siyosiy kurash maydoniga kirib keldi? tizimi qanday tamoyillarga asoslangan edi? 18. Amir Temurni harbiy sarkarda sifatida ta’riflab bering. 19. Mirzo Ulug’bek amalga oshirgan ichki davlat siyosatining muhim jihatlari nimada? 20. Temuriylar sulolasi inqirozining asosiy sabablarini gapirib bering. 21. Temuriylar davrida bunyod etilgan moddiy madaniyat namunalari qatoriga nimalarni kiritish mumkin? 22. Movarounnahrda ilm-fan ravnaqini ta’minlagan omillar to’g’risida so’zlab bering. 23. Ulug’bek akademiyasining yutug’i va yuksak shuhratini asoslab bering. 24. Temuriylar davrida tarixshunoslik fani erishgan muhim yutuqlar to’g’risida ma’lumot bering. Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. -T.: O’zbekiston, 1994. 52-73 betlar. 2. Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Darslik.. –T.: Iqtisod-moliya, 2006. 3. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi -T.: Sharq. 2000, 72-90-betlar. 4. Usmonov Q., Sodiqov M., Oblomurodov N. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. -T.: Meros, 2002, 85-107 –betlar. 5. Murtazaeva R.X. Istoriya Uzbekistana. Uchebnik. -T.: 2005. 6. Usmonov Q, Sodiqov M., Oblomurodov N. O’zbekiston tarixi fanidan ma’ruzalar matni. 1 qism. - T.: Moliya, 2000, 75-94- betlar. 7.I.A.Karimov . Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 8.T.:"O’zbekiston", 1996, 74-86 bet. 9.Z.Buniyadov.Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231). T.: G’ofur G’ulom, 1998, 134-150-betlar. 10.A.Ibrohimov.Bizkim,O’zbeklar...T.:Sharq.,1999. 11.T.Saidqulov.O’rta Osiyo xalqlar tarixining tarixshunosligidan lavhalar. T.: “O’qituvchi”, 1993, 3 bob. 12.N.Hakimov, M.Sodiqov va boshqalar. Vatan madaniyati tarixi. T.: 1995, 40-74- betlar. 13.X.Zayniddin. Jaloliddin Manguberdi. T.: “Fan”, 1993 y. 14.I.A.Karimov. O’tmishsiz kelajak, hukmronliksiz taraqqiyot bo’lmaydi. Asarlar 4-jild. T.: “O’zbekiston” 1997, 15.181-192-betlar. 16.Azamat Ziyo O’zbek davlatshiligining tarixi T.:Sharq.,2000 17.A.Ibrohimov.Bizkim,O’zbeklar...T.:Sharq.,1999. 18.B.Axmedov. Amir Temur(tarixiy roman) ,T.: “Meros”, 1995. 19.A.Axmedov. Ulug’bek(esse).T. “Kamalak” 1994. 20.A.Muxamadjonov. Amir Temur vaTemuriylar davri. T.: “Fan”1996. 21.Mo’minov. Amir Temurning O’rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan o’rni va roli. T.: “Fan”, 1993. 22.Temur va Ulug’bek davri tarixi. T.: Qomuslar bosh tahririyati. 1996. 23.N. Shomiy. Zafarnoma.T.: “O’zbekiston” ,1996. 24.Shu.Yazdiy.Zafarnoma. T.: “Sharq”, 1997. 25.A.Qayumov. Alisher Navoiy (esse)T.: “Fan”, 1994.