O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada mafkuraviy jarayonlar. Reformatsiya
ideologiyasi, undagi yo‘nalishlar va oqimlar.
REJA:
1. Reformatsiyaning vujudga kelishi va diniy islohotlar Reformatsiyaning asosiy
maqsadi va uning asoschilari Martin Lyuter, Jon Kalvin, Tomas Myuntserlarning
ilgari surgan goyalari.
2. Reformatsiya Rim katolik cherkoviga qarshi va dinda Protestantlik
oqimining vujudga kelishi . Urta asrlarda g’arbiy Evropa mamlakatlaridagi
ijtimoiy-siyosiy hayot.
3.O’rta asrlardagi mafkuraviy kurashlar. Erkinlikning buyuk hartiyasi.
4. Reformatsiyaning butun Evropaga tarqalishi va dehqonlar urushining
boshlanishi.
XVI asrdan boshlab Evropa mamlakatlarida sinfiy kurash kuchaydi.
Bu kurash ayniksa Germaniyada keskin tus oldi. U erda xalk feodal tuzumni
yo’q qilishga urinib ko’rdi. Germaniyada reformattsiya- feodal tuzumning
asosiy tayanchi bo’lgan , cherkovni kayta kurush uchun kurash boshlandi.
Germaniyadagi dehqonlar urushi reformattsiyaning yukori boskichi bo’lib
koldi.
Reformattsiya katnashchilarining maksadlari nima edi.?
Shaharlik boylarga katolik cherkovi va uning dab-dabali ibodatlari va tez-
tez utkaziladigan diniy bayramlari xaddan tashkari serchikim bo’lib kurindi.
Shahar boylari cherkov xodimlarni va boshka ruhoniylarni taminlash uchun
oladigan solik va ygimlarni kamaytirishni, monastirlarni tugatishni cherkov
boyliklari xisobiga aysh ishratida yashashni istar edilar . Badavlat
shaharliklar «kamchikim cherkov» bo’lishni talab qilar edilar. Cherkovni
reforma qilishni ko’p feodallar ham yoklab chikdi. Dehqonlar va shahar
kambagallari katolik cherkoviga Karshi keskin kurash olib bordilar. Bu esa
feodal tuzum asoslariga karshi karatilgan xalk reformattsiyasi edi.
Reformattsiyaning barcha taraftori prostentantlar deb, Yangi cherkov esa
Protenstant cherkovi deb atala boshladi .
Evropa mamlakatlari Angliya , Daniya va Shvetsiyada reformattsiyani
dvoryanlarning ko’llab kuvatlashi Bilan kirollar amalga oshirdilar .
Shevetsariya va Niderlandiya reformattsiyani ta’siri kuchli bo’ldi.
Protestant knyazlarning papaga Karshi karatilgan ittifoki to’zilgan edi.
Revormattsiyani asoschisi Lyuterning isyoni ikta siyosiy Qo’zg’alonga sabab
bo’ldi. Myuntser katolik ruhoniylarga karshigina emas balki, dunyoviy
feodallarga Karshi hujum qilib chikdi.
Jon Kalvin protestant partiyasiga boshchilik qildi. Kalvin o’zining
Yangi cherkov tashqilotiga kata ahamiyat bergan edi. Reforma qilingan
cherkovlar demokratik tarzda boshkarildi.
Reformattsiya va dehqonlar urushi davrida nemis madaniyati goyat
yuksalgan edi .
XVI asrning birinchi yarmida Germaniyada adabiyot
vatasviriy sanat aynika muvaffkyatli rivojlandi.
Germaniyada reformatsiyaning boshlanishi
"Poroxli bochkaga yashin urishi". Ochik kurash boshlanishi uchun
umumiy norozilik sharoitida fakat birgina turtki zarur edi. Rim papasining
germaniyada avj oldirib yuborgan kizgin yorliklar savdosi ana shunday turtki
bo’lib xizmat qildi. Monaxning :"Po’lni cho’zaveringlar!Karindosh-
uruglaringizni va yakinlaringizni do’zax azobidan saklab koling!Mening
kutichamga tanga yoki so’lkavoy tashlanishi bilanok gunoxkorning joni jannatga
doxil bo’ladi!"-degan kichkirigi bozor maydonida tez-tez eshitilib turardi.
Vijdonsizlik bilan yorliklar sotishga karshi 1517 yilda Vittenberg
shaxridagi universitetning iloxiyot professori olim monax Martin Lyuter bosh
kutarib chikdi. U universitet cherkovi eshiklariga o’zining dinga
ishonuvchilarga karata yozgan xitobnomasini-"95 tezis"ini yopishtirdi.Bu
xitobnomada Lyuter papaning gunoxlarini kechish yorliklari-indo’lgentsiyalar
sotishini koraladi. o’z fikriga kushilmaganlarni munozaraga chakirdi.
Lyuterning chikishi butun mamlakatni harakatga keltirdi.Lyuterning chikishi
"porxli bochkaga yashin urishi"ga uxshardi.
Yorlikka karshi chikib, Lyuter, cherkov xudo bilan odamlar o’rtasida
vositachibo’lmasligini ehtirof qildi. Ko’p utmay, u cherkov papasiz ham yashashi
mumkin, dedi.Shuningdek, u Yan Gus talimotining ko’pgina xulosalariga kushilishini
ta’kidladi.Lyuter bundan keyin Rimga po’l yubormaslikni taklif etdi va Rim papasiga
karshi kathiy kurash olib borishga chakirdi.
Lyuterning chikishi xakidagi xabar Rimga etib yuorgach,papa "odobsiz
Vittenburg monaxi"ni shakkoklikda aybladi.Germaniyaga Lyuterni lanatlovchi yorlik
yubordi.Ammo bu yorlikni deyarli hech bir joyda bosib tarkatishga muvaffak
bo’linmadi , papaning elchilarining hamma odamlar duk-pupisa va mashara bilan
karshi oldilar .Luter xalk tomonidan ko’llab-quvvatlanayotganinikurib dadilandi:u
papaning o’zini shakkok deb elon qildi hamda universitet talabalari oldida papaning
yorligini go’lxanga tashlab yondiradi.
Papaning tarafdori bo’lgan imperator Lyuterni knyazlarning, ritsarlar va
shaharlar vaqillarining Vorme shahardagi yiginga chakirtirdi.Lyuter bu yginda
paydo bo’lishi bilan uning o’z karashlaridan voz kechishini kathiy talabqildilar.Ammo
Lyuter o’z nuktai nazarida kattik turdi va "Mening fikrim shu, men bu fikrimdan kayta
olmayman! dedi.
Imperator yuterni kamokka
olishga urindi, lekin ritsarlar uni ximoya qilib chikdi, knyazlardan biri esa uni
yashirib, o’z kasrida saklab turdi.
REFORMATSIYA KATNASHCHILARINING MAKSADLARI VA
ILGARI SURGAN G’OYALARI
Shaharlik boylarga katolik cherkovi va uning dabdabali ibodatlari va tez-tez
utkaziladigan diniy bayramlari xaddan tashkari serchikim bo’lib kurindi.Shahar
boylari cherkov xodimlarini vaboshka ruhoniylarni tahminlash uchun
olinadigan solik va yigimlarni kamaytirishni, monastrlarni tugatishni, cherkov
boyliklari xisobiga aysh-ishratda yashashni istar edilar.Badavlat shaharliklar
"kamchikim cherkov"bo’lishini talab kilardilar.Tug’ilib kelayotgan burjuaziyaning
feodal tartiblaridan noroziligi katolik cherkoviga karshi kurashda namoyon bo’ldi.
Cherkovni reforma qilishni ko’p feodallar ham yoklab chikdilar . Ritsarlar
butun aholining noroziligidan foydalanib , cherkovning erlarini o’z ko’llariga
kiritib olishga harakat qildilar.Knyazlar har kaysi Knyazlikdagi cherkovining papaga
emas , balki Knyazga itoat qilishni istardilar. Ular chkrkovni o’zlariga buysundirib
olganladan keyn,uning yordami bilan xalkni avvalgidan ham ko’proq ezmokchi
va o’z hokimyatlarni yanada ko’proq mustamlamakchi bo’ldilar.
Dehqonlar va shahar kambagalari katolik cherkoviga karshi kurash olib
borish bilan birga , hamma zolimlarni yo’q qilishni xoxlardilar.
Bu Esa feodal tizim asoslariga karshi karatilgan xalkreformatsiyasi edi.
Cherkovni reforma qilish harakati butun mamlakatga yoyildi. Monaxlar
monastirlardan kachib ketdilar , shaharlikalar va ritsorlar cherkovlarning mol-mulkini
egallab ola boshladilar. Birok ko’p utmay shahar boylari mamlakatda kuchayib
borgan xalk harakatidan kurkib ketdilar. Ularning manffatlarini ifodalagan Lyuter
xalkni har kanday hokimyatga ,xatto eng zolim va shavkatsiz hokimyatga ham
buysunishga chakira boshladi.
Myuntserning xalkni kurashga ko’zgashi . Tomas Myuntser (1493-1525) xalk
harakatiga boshchilik qildi .U ko’p ukidi va zamonasining yuksak bilimli kishisi
bo’lib etishdi. U pop edi , bu xol uning xalk oldida ochik gapirishi
chun imkon berardi. Myuntser o’zining kiska umrini butinicha
mexnatkash xalk o’rtasida utkazdi, shuning uchun xalkning kaygu-alami va orzu
istaklarini yaxshi bilardi.
Myuntser reformatsiya boshlanganida Lyuterni ko’llab-kuvatladi.Ammo
ko’p utmay Lyuterni avval hammani papaga karshi kati kurashga chakirgan
holda keyn xalkning inqilobi kurashidan kurkkani uchun koralay bashladi.
Myuntser uni " kurkok yo’lovchi " va "aldamchi" deb atadi. "Modomiki
Lyuter tarafdorlari pop va monaxlarga hujum qilishdan nariga utshni
istamas ekanlar ,kurash boshlamasalar bular edi",- deyardi Myuntser .
Myuntser mexnatkash xalkka jabir - istam qiluvchi barcha zolimlarni
nixochtda yomon kurar edi. U dehqonlar va shahar kambagallari olamoni oldida
so’zga chikib, feodal tartiblarni kuroli kurash bilan yo’q qilishga
chakirardi.Myuntser erda"jannat" yaratishni ,yani kambagallar ham, boylar ham
bo’lmaydigan tartib urnatishni orzu qilardi. " Butun hokimyat mexnatkash xalk
qo’lida bo’lishi kerak",-degan edi necha martalab Myuntser. U taboriylar ishini
davom ettirajagligini aytadi.
Myuntserning baxodirona davarlariknyazlarni va cherkovni kurkuvga
solar va gazablantirar edi.Oddi kishilar o’zlarning otashin ximoyachilari
bo’lgan Muntserni yaxshi kurar va unga yordam kursatar edilar.Bir kuni
knyazlar Muntserni kamokka olmokchi bo’lganida kon ishchilari unga
yordamga keldilar : kirka va belkuraklar bilan kurollanib olgan ishchilar uni
kamashga yo’l kuymadilar.
Myuntser uzluksizsiz takiblar tufayli bir viloyatdan ikkinchi viloyatga
kuchib yurishga majbur edi. U yashirin ittifoklar tashqil qilar va o’z
maqsadlari bayon etilgan xatlarni tarkatar edi. Muntserxalkni feodallarga
karshi Qo’zg’alon kutarishga otlantirish uchun mamlakatning turli tomoniga
o’z tarafdorlarini yuborardi.
GERMANIYaDA DEHQONLAR URUShI
Qo’zg’alonning boshlanishi. 1524 yil yozida Germaniya janubida
dehqonlar Qo’zg’alon kutardilar.Bu xakidagi xabar tezda mamlakatga yoyldi.
1525 yil boshlarida Germaniyada dehqonlar urushi boshlanib ketdi.
Mamlakarning janubi-garbida dehqonlrning 6 otryada harakat qilardi; bu
otryadagi
Qo’zg’olonchilarning soni 40 minga yakin edi. Shahar kambagallari
dehqonlari kuvatladilar va ularga madat kuchlari yuborib turdilar.
Qo’zg’olonchilar monastirlarga , feodallarning kasirlariga ut qo’ydilar.
Dehqonlar majburyalar yozilgan hujjatlarni yondirar , xujaynlarning ot-
molarini o’zaro bo’lib olishar , feodalar tomonidan basib olingan jamoa
erlarini kaytarib olishar edi. Ular katolik papalar va monaxlarini xaydab
yuborar edilar. Dehqonlar otryadlari yakinlashishi bilanok feodalar vaximaga
tushib, turli shaharlarga kocharedilar.
Qo’zg’alonchilar kurashining maksadi. Qo’zg’alonning boshida
Myuntser va uning tarafdorlari dehqonlarga murojaatnoma yubordilar.
Bu murojaatnomada Myuntser va uning tarafdorlari xalkni feodalar zo’lmidan
to’la ozod bo’lish uchun birlashib ittifok to’zishga, kasr va monastirlarni bo’ztb
tashlashga , karshilik kursatodigan feodallarni shavkatsiz jazolashga davat
iladi. Bu murojatnoma Qo’zg’alonchilarning eng katiy dasturi edi.
Lekin dehqonlarning bir qismi Myuetser aytganicha harakat qilmadi.
Badavlatrok dehqonlar mol-mulkimiz ko’ldan ketib koladi deb kurkar va feodallar
bilan bitishishga harakat qilar edilar.
1525 yilning mart oyda dehqon otryadlarining raxbarlari ygilib dastur to’zdilar .
Bu dastur "12 modda"d$b ataldi, chunki dehqonlarning talabi 12 moddadan ibotat
qilib yozildi.Dehqonlar dasturda shaxsiy karamlikning bekor qilinishini talab
etdilar.Ular :"Bizni shaxsiy karam kishilar deb xisoblash xozirgacha odat bo’lib keldi,
biz esa endi erkin kishlar bo’lishni istaymiz", -deb yozdilar. Ular dehqonlardan tortib
olingan jamoa erlarni ularning o’ziga kaytarib berishni, barshchina va obrokni
hamda cherkov ushrini kamaytirishni,har kaysi kishlokning popini o’zi saylab
olishiga ijozat berishni talab qildailar.
"12 modda" kichkina kitobcha shaklida bostrilib , dehqonlar orasiga
tarkatildi.Bu dastur mutadil dastur edi. Dehqonlar bu dasturda feodallarning
va cherkovning zo’lumini kamaytirishnigina talab kilgan edilar, xolos. Lekin
Qo’zg’alonchilar feodalarga karshi kurashlarida "12 modda"ning talablarni Myuntser
taklif qilgan inqilobiy faoliyat bilan muvofiklashtirib bordilar.
Tug’ilib kelayotgan burjuaziya o’z manfatlari uchun dehqonlar kurashidan
foydalanishga urindi . Xeylqbroni shaxrida boy shaharliklar imperator hokimiyatni
kuchaytirish , butun Germaniyada yagona po’l tizimini joriy qilishva mamlakat
ichida boj olishni bekor qilish talablaridan iborat o’z dasturini to’zdi . Bu talablarni
o’rtaga kuyishdan maksad mamlakatni birlashtirishga hamda kapitalistik ishlab
chikarish va savdoni rivojlantirishga yordam berish edi. Lekin shahar boylari
dehqonlar to’g’risida gamxurlik qilmadilar: ular dehqonlarga majburiyatlardan pel
to’lab kutilishini taklif qildilar.
Kurashning kuchayib borishi. Qo’zg’alon alangasi hama yokka tarkala boshladi.
Markaziy Germaniyada ,Tyuringiz viloyatida kurash olib borayotgan
Qo’zg’alonchilar ayniksa katiy harakat qildilar . Bu viloyatda dehqonlar
Qo’zg’aloniga shahar kambagollari va kon ishchilari ham kushildilar .
Tyuringiyadagi Qo’zg’olonga Tomas Myuntser boshchilik qildi.
Myuntser kurashning eng boshidanok Myulxao’zen shaxrida turdi . Xalk bu
shahardagi boylar hukumronlik qilib kelgan eski kengashni tarkatib yubordi , Yangi
kengash to’zildi. Yangi kengash Myuntser tarafdorlaridan iborat edi.
Qo’zg’alonchilar feodallariga Karshi janglarga tayorlanib ,harbi ishni urgandilar,
butxonalarning kungiroklarini eritib undan tuplar qo’ydilar. Myuntserning otashin
nutkini eshitish uchun Myulxao’zenga ming -minglab dehqonlar kelardi. Myuntser
Qo’zg’alonchilarni o’z kuchlarini birlashishga chakirardi.
Lekin dehqon otryadlari bitta katta kushin bo’lib birlashmadi va ularning
umumiy raxbarlari ham yo’q edi. Qo’zg’alon kutargan dehqonlar har kaysi
viloyatda aloxida -aloxida harakat qildilar. Shu sababli devoryanlarning hujumi
vaqtida Qo’zg’alonchilar bir-birlariga yordam Bera olmay koldilar.
Dehqonlar mablugiyatiga uchrashlari. Dehqonlar urushining juda kengayib
ketishi shaharlik boylarni kurkitib yubordi. Shuning uchun ular o’z yo’lboshchilari
bo’lmish Lyuter Bilan birga feodallar tomoniga utib oldilar. Lyuter knyazlarni
Qo’zg’alonni bostirishga va unda katnashgan dehqonlarni bita
uymay kirib tashlashga chakirdi: «Xaar bir kishi ularni kutirgan itni
o’ldirgandek , ham oshkorasiga,ham yashirincha nayza sanchib,ayamasdan urib
va xiqildogidan bugib o’ldiraversin.Har bir kishi bilib kuysinki dunyoda
isyonchidan kura zaharliyrok va zararkurandaroknarsa yo’q», -dedi. Shahar
boylari knyaz kushinlariga shahar darvozalarini ochib berdilar.
Germaniyaning janubi-garbida dehqonlarga Karshi shoshilinch ravishda
tuplangan dvoryanlar kushini urish olib bordilar. Qo’zg’alonchilar soni
jixatidan dvoyanlardan bir necha marta ortik bo’lsalar ham, lekin harbiy ishni
bilmasdilar, ularning intizomi bush edi. Dehqon otryatlarining tarkibi hamisha
o’zgarib turadi : dehqonlarning biri lagerga kelib otryatga kushilsa , ikkinchisi
lagerdan uyga ketib kolaverardi. Buning ustiga dehqonlar juda soddadil edilar,
ular aldovga ishonib o’z dushmanlari Bilan muzoqara boshlashga
kirishaverardilar. Dvoryanlar Qo’zg’alonchilarga : agar siz uy-uyngizga
tarkalib ketsangiz, biz hama talablaringizni bajaramiz, deb vada berdilar.
Dehqonlarning bir qismi bu vadaga ishonib, taslim bo’ldi Shundan keyn
dvoryanlar o’z vadalarini bo’zib, dehqonlar otryadlariga xoinona hujum
qildilar va ularni yakka-yakka enga boshladilar.
Tyuringiyada knyazlar Qo’zg’olonchilarga Karshi yollanma
kushinlarni yubordilar. Myuntser o’zining 8 ming kishilik otryadlar Bilan
Frankenxao’zen shaxri yakinidagi tokka joylashib oldi. Qo’zalonchi dehqonlar
o’z lagerlari atrofini aravalar va xandaklar bilan urab oldilar . Lekin,
Myuntserning otryadi yomon kurollangan edi. Knyazlar Qo’zg’olonchilar Bilan
muzoqara boshlab ,ularga: «Myuntserni va uning tarafdorlarini tutib
bering ! Shunday qilsangiz , bizdan marhamat kuta olasiz !»-dedilar. Ammo
dehqonlar : «Myuntserni aslo tutib bermaymiz! U Bilan o’ligimiz ham
birga bo’ladidirigimiz ham!»-deb javob berishdi.
Knyazlarning yollanma kushinlari yarash shartini bo’zib , otryatga
Karshi hujum boshladi. Tuplardan otilgan snaryadlar dehqonlarga kata
talofat etgazdi. Knyazlarningyollanma saldatlari lagrga yopirilib kirib, 5 minga
yakin kishini kirib tashladilar. Myuntser boshidan uk eb , ogir yarodor bo’ldi
vaasir qilib olindi. U kattik kinoklarga mardlarcha bardosh berdi va
knyazlarning buyrugi Bilan boshi tanasidan judo qilindi.
Ayrim viloyatlarda Qo’zg’olonchi otryadlar Yana uzoq vakidgacha
karshilik
kursatib turdilar . Feodallar dehqonlar Qo’zg’olonini
bostirganlaridan keyin dehqonlardan vaxshiona uch oldilar. Hama erda dorlar
ko’rildi, asir olinganlar kiynokka solindi ,dorga osildi , utga tashlab qo’ydirildi.
Xalok bo’lganlar soni 100 ming kishidan ham oshib ketdi.
Dehqonlar urishining okibatlari. Germaniyada kapitalistik ishlab
chikarishning muvaffakiyatli rivojlanishi uchun feodal ekspluatatsiyani yo’q
qilish va mamlakatni birlashtirish kerak edi. Agar Qo’zg’olonchilarga burjuazya
raxbarlik qilganida bu vazifalar reformatsiya va dehqonlar urishining
borishida xal qilingan bular edi. Ammo tugo’lib kelayotgan nemis burjuaziyasi
bunga layokatsiz bo’lib chikdi.
Dehqonlar urishi feodal to’zimni inqilobiy yo’l bilan yo’q qilish uchun
Evropada bo’lgan birinchi urinishi edi.
Dehqonlar urishi malubiyatga uchragandan keyinfeodallar dehqonlarni
yanada ko’proq eza boshladilar. Krepostnoy karamlik ilgari ko’pgina dexdonlar
shaxsan erkin holda yashagan joylarga -Elba daryosining shark tomoniga ham
yoyldi.
Mamlakatni birlashtirish, markazlashgan davlat barpo qilish yo’lidagi
urinish ham muvaffakayatsiz tomom bo’ldi. Knyazlar yanada ko’proq
mustaqil bo’lib oldilar. Shaharlar va ritsarlar esa ularga itoat qiladigan
bo’lib koldilar.
Dehqonlar urishining
muvaffaqqiyatsiz tugashi Germaniyaning
tarkoqoligini bir necha asirga cho’zildi va feodal zo’lmning
kuchayshiga olib keldi.
REFORMATSIYANING EVROPAGA YOYILISHI
Katolik Cherkovining reformatsiyaga karshi kurashi
Reformatsiyaning yutuqlari. Lyuterning yorliklarni sotishga Karshi
chiqqanligi to’g’risidagi xabar «xristian dinidagi hama mamlakat va o’lkalarga
turt xaftadayok borib etdi»,-degan edi zamondoshlaridan biri . Reformatsiya
Germaniyadan keyin Evropaning boshka mamlakatlarida ham boshlandi.
Katolik cherkovi o’zining avvalgi ta’sirini yo’qotdi. Hamma joyda
katolik cherkovining xodimlari mashara qilinar, papa va boshka katolik
ruhoniylar xakida karikaturalar tarkatilar edi.
Reformatsiyaning barcha tarafdorlari protestantlar deb , Yangi
cherkovga (mazxab) esa protestant cherkovi deb atala boshladi.
Shimoliy Germaniyada Knyazlar o’z erlarida cherkovni Lyuter taklif
etgan tartibda reforma qildilar. Ular monastirlarni yopib qo’ydilar, cherkovga
qarashli erlarning tortib oldilar. Knyaz o’z qo’li ostidagi Knyazlikning oliy
ruhoni boshligi bo’lib koldi. Bu protestant cherkovi lyuteran cherkovi deb
yuritila boshladi.
Lyuterning amalga oshirgan reformatsiyasi shaharlik boylar uchun
ham foydali edi. Cherkov «kam chikimrok » bo’lib koldi : dabdabali
marosimlar , ikonalarga siginish, juda ko’p diniy bayramlar bekor qilindi.
Poplar dindorlarga: Knyazning amir farmonini so’zsiz bajaringiz, deb
uktirdilar.
Angliya, Daniya va Shvetsiyada reformatsiyani dvoryanlarning
quvvatlashi
bilan kirollar amalga oshirildilar. Bu mamlakatlarda
cherkovdan tortib olingan erlarning ancha qismiga dvoryanlar ega bo’ldi. Har
kaysi mamlakatda kirol cherkov boshligi bo’lib koldi.
Kalvinistlar cherkovi. Shveytsariyaning Jeneva shaharidagi protestant
cherkovning boshligi kotoliklarning kuvginlaridan kochib borgan Jan Kalvin
edi. Kalvin tashqil qilgan cherkov (mazxab) Kalvinistlar cherkovi deb
atalgan. Kalvin o’z mazlaqdoshlariga : boylik ortirish uchun zo’r beribtinimsiz
mexnat qilish kerak; kimning mol-dunyosi ko’p bo’lsa -«xudoning sevgae
bandasi» usha, demak, uning tuppa-to’g’ri jannatga Kirishi turgan gap ,omadi
yurishmay shugo’llangan ishidan ziyon kuradigan odamni esa xudo do’zax
azobiga mahkum qilgan-deb uktirardi. Shunday qilib Dalvin boylik
ortirishnin xudo xush kuradigan ish deb uni oklar va kambagalarni ogir
qismatlariga rozi bo’lishiga undar edi. U sudxurlikni va musramlakalardagi
ko’lchilikni oklar edi. Uyin -ko’lgular odamlarning dikkat-etiboriini po’l
to’lashdan chetga tortmasin deb, Kalvinistlar har xil uyinlar qilishni va
rakisga tushushni, chiroliy kiymlarda yasanib yurishni takiklardilar.
Jenevada shaharliklar kattik nazorat ostiga olingan edi: hama odamlar ibod
"chun cherkovga borishga, tong otarda ishga tushushi uchun kechkurun
barvaxt chirokni uchirib yotishga majbur edilar.
Kalvinistlar cherkovni ayrim mustaqil jamoalardan iborat edi, bu
jamoalarga shaharlik eng katta boylar orasidan saylab kuyilgan kishtlar
boshchilik qilardi. Kalvinistlar ham katoliklarga uxshab , o’z dushmanlarini
kattik takib qila rva go’lxanda yonditib yuborar edilar.
Shuning uchun ham usha vaqtlarda Jenevani «protestantlar Rimi» va
Kalvinni esa «Jeneva papasi » deb ataganlari bejiz emas edi.
Kalvinchilar dinini Evropa mamlakatlari burjuaziyasining eng dadil
kismi kabo’l qildi.
Iezuitlar ordeni . Reformatsiyaga Karshi kurashish uchun 1540yilda
papa «Iso jamiyati» ni , yani iezuitlar ordeni1ni tasdikladi. Ordenni papa va
katolik cherkovining sodik muxlisi dvoryan Ignatiy Loyola tashqil qilgandi.
Papa iezuitlarning maksadi- « yo’ldan ozgan ommani dinga kaytarishdir», deb
elon qildi.
Iezuitlar ordeni harbicha qilib tashqil etilgan bo’lib , undan kattik
imtizom urnatilgan edi. Orden tepasida fakat papaga buysunuvchi geniral
turardi. Orden aozolari o’z boshliklarining buyruklariga itoat qilardilar.
Ordening koidalarida; Agar cherkov bizga ok bo’lib kuringan narsoni kara desa,
biz ham ushani darov kora deb xisoblashimiz kerak» deb aytilgan
edi.Iezuintlar Rim papasining josuslari va uning buyruklarini churk etmay
bajaruvchilar edi. Ular dinga ishonuvchilar gaplarini dikkat bilan eshitib
olib ,o’zlariga muxum tuylgan hamma malumotlarni Rimga xabar qilib turar
edi.
Iezuitlar o’z monastirlari yo’qligi bilan boshka monarxlardan fark
kilardilar. Ular rasmana, oddiy kiyim kiyib ,orden azosi ekanliklarini hech
kimga sezdirmay ,pismiklik bilan yurar edilar. Hamisha ko’logini
dikkaytirtb gap poylab yuraradigan ,olgir, tilyoglama va sertavozeiezuit o’z
maksadiga erishish uchun har kanday vositadan faydalanar edi.
Iezuitlar xushomadguylik va aldamchilik bilan kirollar va vazirlarning ,
zodogonlar va badavlat kishilarning ishonchini xosil qilishga , ularni o’z
tasirlariga olishga harakat qilar edilar. Lekin Biron kirol yoki knyaz papaga
Karshi chiksa ,iezuitlar xanjar va zaharni ishga solar edilar. Orden aozolari
cherkov foydasi uchun har kanday jinoyatdan ,xatto odom o’ldirishdan
kaytmasa bo’ladi, deb xisoblardilar.
Iezuitlar ordeni firibgarlik va aldamchilik bilan juda ko’p boylik orttirdi.
Iezuitlarning kata-katta erlari , korxonalari kemalari va xatto Janubiy
Amerkada mustamlakalari bor edi.
Papaning reformatsiyaga Karshi kurashi. Feodallarning ancha qismi
katolok cherkovini xalk ommasining Qo’zg’olonlariga Karshi kurashda
o’zining eng ishonchli yordmchisi deb xisoblardi . Rim papasini Janubiy
Germaniya knyazlari , German imperatorlari , Ispaniya va Polsha kirollari
ko’llab-kuvvatladi. Bularning yordami bilan katolik cherkovi reformatsiyaga
Karshi hujum boshladi.
Ko’p mamlakatlarda inkvizitsiya (cherkov sudi) kimlarni katolik
cherkovidan yuz ugirishida gumonsirasa, ushalarning hammasini ilgargidan ham
kattakrok takib qilar, kinokka solar va go’lxanda qo’ydirar edi. Inkvizitsiya
ayniksa daxshatli tus olganIspaniyada bidoatchilarni utda yondirish autodafe
(«din ishi») degn nom oldi.Shakkoklarni katil qilish diniy bayram sifatida
shahar maydonida, odamlar ko’p tuplongan joyda ,ko’pincha kurol
vakata amaldor ishtrokida bajarila edi.
Papa dindorlarning cherkovga Karshi yozilgan kitoblarni ukishga yo’l
kuymaslik uchun katoliklarning ukish takaklangan kitoblar ruyxatini nashir
qildirdi. Keyn bu ruyxatdagi kiboblar soni doimoshib bordi. Shahar
maydonlarida kitob garamlaridan go’lxanlar qilindi . Agar yondirib
yuborilgan hama kitoblarni bir joyga tuplash iloji bo’lganida «Ular
go’lxanning alangasi mashxur Torya yongini vaqtidagi alangadan ham
yukorirok kutarilgan bular edi. » deb yozgan zamondoshlardan biri.
Katolik cherkovi reformatsiyaga Karshi kurashda o’z muxoliflarini
ommaviy ravishda kirgin qilishdan ham kaytmadi. Reformatsiyaga ko’p
dvaryanlar va shaharliklar kushilgan Frantsiyada katoliklar protestantlarni
kirgin qildilar. Ular protestantlarning yo’lboshchilarini kurol singlisining nikox
tuyga taklif qilish boxonasi bilan Parijga aldab olib ketdilar. Katoliklar oldindan
kurollanib oldilar va protestantlar turgan har kaysi uyga ok bur Bilan kerst
belgisi kuyib chiqdilar. 1572yil avgust oyi kechalaridan birida Parij
cherkovlaridan birining kata kungirok sadolari hama yoka jaranglab eshitildi.Bu
signal ovozi edi. Katoliklar bu signalni eshitishi bilanok protestantlarni kirgin
qila boshladilar. Ular protestantlarni uxlab yotgan joylariga bostirib kirib,
o’ldiraverdilar , baland uylarning derazasidan kuchaga o’loktirib tashladilar
protestantlarning xotinini ham ,bolalarini ham ayamadilar.
Ommaviy kirgin qilish Frantsiyaning boshka shaharlarida ham bo’ldi.
Ikki xafta ichida ZOmingdan ziyod kishi o’ldirildi. Protestantlarning bu kirgin
qilinishi tarixda Varfolomiy kechasi deb ataldi.Rim papa bu o’ldirishlarni
mako’labgina kolmay ,xatto bu vokiyaga estslik tarikasida madel ishlab
chikarishni buyurdi.
Katolik cherkovi Polqa, Italya va Janubiy Germaniyada reformatsiyani
bostirishga muvofiq bo’ldi. Katolik cherkovi alaba kozongan mamlakatlarda
feodal tartiblar ,odatda , reformatsiya amalga oshirilgan mamlakatlardagiga
Karaganda ancha uzoq vaqt saklanib turdi.
DEHQONLAR URUShI MAG’LUBIYaTIDAN KEYIN
REFORMATsIYaNING RIVOJLANIShI
Imperatorning protestant knyazlarga karshi urushi. Augsburg diniy
sulhi. Dehqonlar urushining malubiyatga uchrashi Lyuter reformatsiyasining
o’zining xavf ostida koldirdi . Feodal katoliklar lageri 1525 yildan keyin
Germaniyada katolik cherkovining hukumronligini to’la tiklashga harakat
qildi. Ammo bu vaqtgacha cherkovdan seko’lyarizatsiya qilingan juda katta
mulkni egallab olishga o’lgirgan imperya knyazlarning ko’p qismi bunday
restavratsiyaga qarshi edi . Imperator va unga tarafdor bo’lgan katolik knyazlar
bilan lyuteran dini yoki usha vaqtda protestantlik dini deb atalgan mazxabdagi
ko’pchilik knyazlar o’rtasida urush boshlandi .
Protestant knyazlarning imperatorga Karshi karatilgan ittifoki 30-
yillarning’ boshidayok (Shmalkalden ittifoki) to’zilgan edi. Lekin u
vaqtdagi tashki siyosat (Frantsiya va Turkiya Bilan olib borilgan urush) Karl V
ning eotiborini ko’p vaqtgacha chetga karatib turdi . Knyazlar esa bundan
foydalanib , o’z erlarini cherkov xisobiga kengaytirishda davom etdilar
akat 1547 yilda Frantsisk 1 bilan sulh to’zilgandan kuyingina Karl V
Italiyadan o’zi bilan birga 40 ming kishilik eng Sara ispan piyoda askarlarini olib
keldi , knyazlarga Karshi urush boshlandi. Knyazlar juda tez taslim bo’ldilar.
Elbadagi Myulberg yonida bo’lgan jangda (1547yil 24 aprel ) imperator zo’r
zafarga erishdi. Va unga Karshi Knyazlarning bosh raxbari bo’lgan Saksoniya
kurfyursti Iogani Fridrixni asir oldi. Karl V katolitsizimni tomomila tiklashga
tayorgarlik kurib, ayni zamonda imperiya knyazlarning territoriya soxasidagi
xukuklari ni kamaytirdi . Lekin bu xol uzoq davom etmadi .
Imperator kudratining oshib borishi protestant knyazlarning ham , katolik
knyazlarning ham unga Karshi keng koalitsiyasi maydonga kelishiga sabab bo’ldi.
Papaning o’zi ham Karl V ga Karshi to’zilgan knyazlar blokini zimdan quvvatladi
. Knyazlar kukisdan imperatorga hujum qilib (1552yila)usha paytda Insbrukda
yashab turgan Karl V ni kushni Karintiyaga kochishga majbur qildilar. Karintiyani
uning ukasi Ferdenand boshkarardi.
Uzoq vaqt davom etgan sulh muzoqaralardan keyin ,1555 yilda Karl V Bilan
knyazlar o’rtasida Augsburg sulhi deb nom olgan sulh to’zildi. Bu shartnomaga
muofik aholining kaysi dinga etikot qilishi xukuki maxali Knyazlarga berildi.
«Mamlakat kimniki bo’lsa , din ham ushaniki » degan printsip elon qilindi.
Karl V o’z planlarining tomomila barbod bo’lgani tan berib, shu kunyok
taxtan voz kechdi. Imperiya taxti uning ukasi Ferdenandga topshirildi. Shundan
bir necha oydan keyoin (1556yilda) Ispaniya , Nedirlandiya va Italiyadagi erlar
Karl V ning vorisi bo’lgan o’g’li Filpp 11ning qo’liga utdi.
Karl V siyosatining barbod bo’lishi Germaniya uchun markaziy hokimyatning
yanada zaiflashini hamda mamlakatda feodal tarqoqolikning yanada kuchayuvini
bildirar edi.
1525 yildan keyin anabaptistlar . Myunster kommunasi.
Dehqonlar urushi davom etgan yillarda anabaptistlarning soni ko’paygan edi.
Ularning soni Tyuringiya va Saksoniyadan tashkarida Yana Reyn shaharlari -Vorms
, Strasburg va boshka shaharlarda , shuninigdek Germaniyaning janubida-Augsburg va
Ulma shaharlarida ayniksa tez oshib ketgan edi. Anabaptistlar Nedirlandiyada juda
ko’p edi. Ulu dehqonlar urushi bostirilgandan keyin anabaptistlar kattik jazolarga
duchor qilina boshladi. Reaktsiya sharoitida bazi anabaptistlar har kanday kurashdan
va zo’rlik ishlatishdan voz kechib, juda tez itokatkor sektantlarga aylanib ketdilar .
Ularning talimoticha , Iso Yana kaytib erga tushar emish - u farishtalar yordami bilan
«ming yilik dorilamoyujurarmish. Chunonchi, Strasburgda Melxior Gofman degan
bir muynado’z shunday ta’lim berib, Iso guyo 1533 yilda kaytib keladi, deb karomat
qilgan. Birok, anabaptizim boshka bir traditsiya- revolyutsion- demokratik traditsiya
ham saklangan. Bu traditsiyaning tarafdorlari «ming yilik dorillama » «avliyo
odamlarning» o’zlari tomonidan barpo qilinadi deb faraz etganlar. «Imonsiz
zolim»larni «taqvodar»larning o’zlari yiqitmoi kerak. Bunday anabaptistlarga 30
yillarga Myunster shaxrida bosh kutarib chikish uchun ko’lay fursat topilib koldi. Bu
erda maxalliy demakratiya elimentlari o’zlarining feodal episkopiga Karshi bir
necha yil davomida kattik kurash olib borgan edilar. Nixoyat,1534 yilda shahar
episkopni xaydab yuborgan va o’zini «injilchilar » ,yani protestanlar shaxri deb elon
qilgan edi.
zod qilingan bu shaharda anabaptistlar katta ta’sir kursata boshladilar.
Myunsterga Nedirlandiyadan anyaagina anabaptistlar kelishdi. Ular orasida Xaarlem
shaxridan kelgan novvoy Ya n M a t i s Bilan Leyden kaxridan kelgan mashinachi
YanLeydenskiy ayniksa gayratli edi.
Ular har ikkalasi Myunster kengashida katta ro’l uynadi . Episkop
Myunsterdan yana o’z hukumdorligini tiklash maxsatda qo’shni feodallar bilan birga
shaharni qaram qilgan vaqtida shahar mudofaasiga Matis va u o’lgandan keyin esa
Yan Leydenskiy boshchilik qildilar. 16 oy (1534-1535) davom etgan kamal
sharoitida anabaptistlarning shahar kengashi tinchlik harakteridagi baozi bir
tadbirlarni amalga oshirdi . Sutxurlik va speko’lyatsiya takiklandi. Aholi qo’lida
bo’lgan oltin va kumush jamoat extiyojlariga sarf qilinishi g’chun musodira
qilinadigan bo’ldi. Maxaliy monastirlarning va knyaz-episkopning omborlardan
musodara qilingan ozik-ovkar jamoat extiyojiga sarflandi. Anabaptistlar kadimgi
Tavrotga taklit qilib , Myunster shaxrining nomini Yangi Kuddus deb o’zgartirdilar
Yae Leydenseiy «Yangi Isroil podishosi» deb elon qildi. U xaloyik o’rtasida
kadimiy Isroil podisholari eslatadigan maxsus kiymda xozir bular edi. Kadimiy
Isroildagi 12 kabila soniga muofik 12 bosh maslxatchi uni kurshab yubardi . Yukorida
keltirilgan fakitlardan kurinadiki Myunser kommunasi ishlab chikarish usulini
o’zgartirmadi. U tinchlik haraktiridagi tadbirlarni urush sharoitining takozosi Bilan
amalga oshirilgan edi. Binobarin, Myunster komunasi tuzumida kommunistik tuzum
elimentlarini kidirish mutlako noto’g’ridir . Myunster komunasi tarixidagi eng muxum
narsa boshkadir : hujum boshlagan feodal reaktsiyaga Myunstrdagi xalk ommasini
1534-1535 yilarda bir neyaa yil davomida , goyat kiyin sharoitda gayrat Bilan
karshilik kursatib turdi. Myunsterdagi Qo’zg’alon 1525 yil dehqonlar urushining
sungi o’ziga xos aksi sadosi bo’ldi.
Nixoyat , 1535yil 25 iyunda landsknextlar olamoni shaharga bostirib Kirdi ,
ammo ushanda ham bozor maydonida shiddatli jang bo’ldi.Kuturgan dushman
askarlari shahar mudofaachilarni bita kuymay hammasini kirib tashladi .Asir
olingan Yan Leydenskiyga feodallar aloxida o’lim jazosini kashf edilar .Jallod uning
to joni chikkuncha , kizdirilgan ombur Bilan badanini burda - burda qilib o’zib
tashlayverdi.
XVI asirning birinchi yarmida nemis madaniyatining yuksalishi . Reformatsiya
va dehqonlar urushi davrida nemis madaniyati goyat yuksalgan edi. XVI asir birinchi
yarimida Germaniyada adabiyot va tasviriy sanat ayniksa muvaffakatliy rivoj
topdi . Bu davrning atokli shoiri Gans Saks (1494-1576) bo’lgan edi. U Janubiy
Germaniyada Nyurenberg shaxrida yashovchi mashinachini o’g’li edi .Saks
reformatorlarga barvak kushilib , uni o’z asarlarida xioya kildi. Saks ijodiy chukur
xalkchil harakterga ega edi. Uning ko’pdan ko’p kushiklari , shvanklari va darati
asarlari keng kitobxonalar doirasiga -shaharliklar , qisman dehqonlarga
mo’ljallangan edi. Saks boylarning ochko’zligini va «kata janoblar»zo’rovonligini
fosh qilib, «kambagalar», manfatlarni ximoya qilgan edi. U meysterzingerlar
(kushuk ustalari) Nyurenberg maktabining asoschisi bo’lib,bu maktab uchun
meysterzinger kushiklarining maxsus tsiklini yozib berdi.
Rassom, graver ,tasviri sanat xakidagi ko’pgina risolalarning avtori Albrext
Dyurer (1471-1528) XVI asirning boshlarida Germaniyada atokli sanat arbobi
bo’lgan edi. Dyurer ham Nyurenbergdagi zargarning o’g’li bo’lib,
Nyurenberg gumanistlari Bilan yakin aloka boglagan edi. Dyurer Tavrot
syujetlariga oid ko’plab kartinalar yaratib , ularga milliy xalk mazmunini singdirib
yubordi . U dunyoviy termalarda ham rassimlar yaratdi . U chizgan partretlar katta
realistik kuchga ega bo’lib, mazmundor peyzaj manzaralari va yorkin natyurmotlari
unga kata shuxrat keltirdi. Dyurkr graver sifatida yanada ko’proq shuxrat kozondi . U
yogoch va mis uymakorligida yuksak maxoratga erishib , gravyura ishida kata
o’zgarish yasadi . Dyurer misga uyib ishlagan katta gravyuralarning o’zidan 100 dan
ortikgi saklanib kolgan.
XVI asrning birinchi yarmida Germaniyada nemis tasviriy sanatining boshka
yirik ustalari orasida Kata Lukas Kranax (1472-1553) hamda Kichik Gans Golbeyi
(1497-1543) ajralib turadi. Kata Kranax Ayni vaqtda atokli rassom va graver bo’lgan
edi. U Frankoniyada tugo’lgan bo’lib , reformatsiyaning kizgin tarafdori ekanligi u
yaratgan kartinalarda namayon bo’ldi. Reformatsiya arablari- Lyuter, Melanxton va
boshkalarning portetlari uning muy kalamiga mansubdir . Kranax bir kancha badiiy
asarlarida papani va katolik ruhoninylarning kattik tankid qildi. Kichik Goldbyen
o’z kartinalarida O’lug dxkonlar urushining bir kancha manzaralarini aks etgan. U
shuningdek Erazm Rotterdamskeyning «Betamizlik madxiyasi » kitobiga rasimlar
chizgan . Ammo Kichik Goldbeyn portretchi sifatida ayniksa shuxrat kozongandi. U
chizgan Erazm Rotterdamskiy ,Tomas Mor ingliz korollari Genrix VIII va Eduard
^1gertsog Norfolk hamda zargar Tomas Morett portretlari chukur pisixologizimi ,
rasmning nafisligi va yumshokligi , tasvirlanayotgan shaxslarning xakkoniy va To’la
real bo’lib chiqqanligi Bilan ajralib turadi.
SHVEYTSARIYADA VA EVROPANING BOSHKA
MAMLAKATLARIDA REFORMATSIYA
Katolik kontrreformatsiyasi
Reformatsiyaning Evropaga tarkalishi. Reformatsiya fakat Germaniya
Bilangina cheklanib kolmadi. XVI asrning 20-va ayniksa 30- yillarida lyuteranlik
Skandinaviya mamlakatlari - Shvetsiya , Norvegiya , Daniyaga utib ketdi .
Baltikabuyi mamlakatlarida Prus ordeni seko’lyarlashdi va dunyovi gertsoglikka
aylandi. Lyuteranlik qisman Angliyada, Frantsiyada , Polshada .Vengriyada o’ziga
tarafdorlar topildi. Rkformatsiya janubiy Germaniyaga
kushni bo’lgan
Shveytsariyada ayniksa ko’lay sharoitga ega bo’ldi. Burjua reformatsiyasi xudi anna
shu mamlakatlar ideologik jixatdan ham , tashqiliy jixatdan ham olga kadam
tashladi. Bu erda protestantizmning Yangi sistemalari ishlab chikarildi va Yangi
reformatsion cherkov tashqilatlari vujutga keltirildi.
XVI asrda Shveytsariya . Shahar va kishloklar kantonlarining Shveytsariya
ittifoki XIII asr oxirlarida paydo bo’lgan edi. 1291 yilda-Uri, Shvits va Untervalden
degan uchta «eski» kanton Qo’zg’aloni bo’ldi . XVI asrning o’rtalarida unga Yana
bir necha konton - Tsug , Glarus, Lyutsern , Tsyurix va Bern kontonlari kushildi .
XV asr davomida Shveytsariya ittifoki nemis Gabsburglarga Karshi , shuningdek ,
boshka shimoli italyan va garbiy frantso’z feodallarga Karshi kurashda o’z
ozodligini kattik turib ximoya qilgan mustaqil fedirativ davlat sifatida o’zo’l- kesil
tashqil topdi. Burmuncha vaqt utgach ,1511 yilda to’zilgan rasmi shartnomada
Shveytsariyada fediratsiyasi imperchdan mustaqil bo’lishga erishdi. Bu vaqtga
kelib ittifok territoriya ixatidan juda kengayib ketgan edi. 1513 yilda uning
sostavida 13 kanton , 10 ta ittifokdosh va bir nechtagina karam (fogtlik deb yai
erlar) bor edi.
Siyosiy jixatdan Shveytsariya XVI asrda juda xilma-xil edi. Bazi
kantonlarga ,yani shahar kantonlariga rivojlangan sanoat markazlari
boshchilik qilardi, boshkalar yani kishlak kantonlan esa iktisodiy jixatdan
orkada kolgan okruglar edi. Ayrim shaharlarda hokimiyat tepasida tanxo
patritsiat turardi(masalan, Bernda) ,boshka shaharlarda (Tsyurixga o’xshash
shaharlarda) shahar kengashlarning sostavi birmuncha demokratik edi.
Shveytsariyaning anchagina kata shaxri yrik savdo va sanoat markazi bo’lgan
Jeneva 1530 yildagina Savoyya gertsogi hukumronligidan ozod bo’lib,
Shveytsariya ittifokiga ittifoqdosh er sifatida kirgan edi. Ammo uning
federatsiya sostaviga kanton sifatida batamom kritilishiga xali ancha vaqt bor
edi.
Shveytsariya fedirattsichsining tagi bush va mujmalligidan foydalanib,
yirik kushni davlatlar Shveytsariyani o’z siyosatlarining kurollariga
aylantirdilar . Frantso’z kroli, German imperatori , Rim papasi Shveytsariya
dehqonlaridan yollanma soldatlar sifatida foydalandilar . Dehqonlarning
yollanma soldat qilib sotish Shveytsariya boshiga bitgan balo bo’ldi . Ittifok
hukumati o’z fukorolarining koni Bilan ochikdan-ochik savdo qildi. Shahar
kantonlari chet el hukumatlari Bilan kishlok kontonlari orasida olib
barilgan muzoqaralarda odatda vositachilik vazifasini utar edilar. Ammo
Shveytsariya ittifokidagi aholining eng ilgor tabakalari dehqonlarni
yollanma soldat qilib sotiq mamlakatga nakadar katta ziyon ekanini tushuna
boshladilar . Ular kantanlarni ancha markazlashgan yagona Shveytsariya
davlatiga jipislashtirishni orzu qilar edilar. Yangi protestant dinini ular
Shveytsariyani sessiy jixatdan uygotish kuroli dub , shuningdek maxalliy
ruhoniy va dunyoviy feodalarga katiy zarba berish uchun kurash formasi deb
kabo’l qildilar. Bu vaqtda maxalliy feodallar orkada kolib kelayotgan
kantonlarida sessiy yo’lboshchi sifatidigi o’z ahamiyatini xali yo’qotmagan
edi.
O’lrix Tsvingli. Shveytsariya reformatsiyasiga O’l’rix Tsvingli (g’ 484-
1531 ) yo’lboshyashik tsildi. Tsvingli badavlat shveytsar dehqoning o’g’li edi;
bundan tashkari uning anchp obro’li va tasiri zo’r ruhoniylardan karindoshlari
ham bo’lib, uning juda yaxshi ilm olishiga yordam berdilar . Tsvingli Vena
universitetini tomomlab , latin va grek tillarini chxshi urganib oldi. Bir kancha
vaqtgacha u gumanist, Erazm Rotterdamskiyga dust bo’lib keldi. 1518 ylda
Tsvingli Tsyurix soborining popi bo’ldi. Tsvingli «dinni pokizalash
»to’g’risidagi vazi Bilan , uning o’zi gapiga Karaganda , Lyuterdan oldin,1516
yildayok maydonga chiqqan . Ammopapalik bilan munosabatini keyinrok, 1519
yilda , Tsyurix mamurlari o’z kantonlarida indgentsiya Bilan savdo qilishni
uning taklifiga muvofik takik etgan vaqtda o’zgan . 1522 yilda Tsvingli «67
modda» sarlovxali kitobni chikarib , unda u o’z reformatsiyasining
printsiplarini bayon qilib berdi. Tsvingli muqaddas kitobni Lyuterga
Karaganda ancha ratsional tarzda talkin qiladi. U Isoning jamoliga
Musharraf bo’lish rasm odatni Isoga siginishdan boshka bir narsa emas , deb
karadi va cherkovda eyilgan bir burda non ichilgan muqaddas vino Isoning
Tani va koniga aylanishi to’g’risidagi talimotni rad qiladi.
Tsvingli churkovi tashqiliy jixatdan ham ancha demokratik nigizga
kuro’lgan edi. Maxala jamoasining raxbari bo’lgan pastorni jamoaning o’zi
ivlab kuyardi. Cherkov jamoalari vaqilalrining sezdi utkazib turilardi .
Cherkov tashqilotlari ustidan bosh nazoratchi kanton hukumati edi.
Tsvingli reformatsiyani boshka shaharlarning kantonlari ham kabo’l
kiladi . Ammo eski kishlok «urmon» kantonlari (Shvits , Uri, Untervalden, Lyutser va
Tsug )ning patriarxal dehqon aholisi yolanmachilik tufayli papa Bilan yoki katolik
frantso’z korolligi va German imperatorlik hukumati Bilan bog’lik bo’lganliklari
tufayli Yangi dinni kao’l qilishdan katiy bosh tortilar Protestantlik shahar
kantonlari din bayrogi ostida urmon kantonlari Bilan urush boshlab yubordilar ,
ularni o’zlariga batamom buysintirib olishga intildilar . Bu yurishlarda Tsvinglining
o’zi ham aktv katnashdi. Tsyurixliklar va itifokchilarning 1529yilda olib borgan
birinchi urishi muvaffikiyatliy bo’ldi. «urmon»kantonlari malubiyatiga
uchraganlaridan keyin , urush harajatlarini to’lashga rozi bo’ldilar va chet davlatlar
Bilan shartnomalar to’zish xukuklaridan voz kechdilar . Ammo 1531 yilda bo’lgan
ikkinchi urush Tsyurixning malubiyati Bilan tugadi, Tsv1shglining o’zi Kapel
yonidagi jangda o’ldirildi.Bu galendi shahar kantonlari tovon to’lashga hamda
