O‘RTA ASRLARDA YAQIN VA O‘RTA SHARQ, JANUBIY VA SHARQIY OSIYO MAMLAKATLARIDA MAFKURAVIY YO‘NALISHLAR, OQIMLAR DINIY-SIYOSIY MAFKURALAR REJA 1. Eronda zardushtiylikning hukmron mafkuraga aylanishi. Zardushtiylikda ijtimoiy-siyosiy muammolar. 2. Moniy ta’limotining ijtimoiy mohiyati. Mazdakiylar mafkurasi. 3. Vizantiyada xristian dinining hukmron mafkuraga aylanishi. Eng qadimiy kitob qayerda paydo bo`lgan? Bu savolga yaqin-yainlargacha aniq javob berib bo`lmas. Tarixchi olimlar haqiqatni izlab topmoqdalar. Ularning tadqiqoti natijasida, eng mo`tabar, qadimgi qo`lyozma Avesto ekanligi ma’lum bo`ldi. Bu nodir kitob uzoq zaminimizda, aniqrog`i Xorazmda vujudga kelgan. U ayni vaqtda O`rta Osiyo, Afg`oniston, Eron va Ozarbayjon xalqlarining birinchi yozma yodgorlidir. “Avesto” kitobi va zardushtiylik dinining asoschisi Zaratushtira(Zarduht, yunoncha Zoroastr) paydo bo`lgan. Avestoni fransuz olimi Anketil dyu Perron birinchi bo`lib tadqiq etgan. 1755-1761-yillarda Dyu Perron Hindistonnin Gujarat viloyatida eron zardushtiylarnin avlodlari – parslarning urf – odatlari va diniy marosimlari bilan tanishib chiqadi hamda 1771 yilda<<Avesto>>ni fransuz tiliga tarjima qiladi. Dastlabki<<Avesto>>21 ta kitobdan iborat bo`lgan. Bizgacha<<Avesto>>ning. Yasna – “qurbonlik keltirish:, Visprat – “hamma hukmronlar”, Yasht – “qadrlash”, Videvdat – “devlarga qarshi qonun” qismlari saqlanib qolgan. Bu qismlar Sosoniylar davrida (III-VI asrlar) taxrir qilingan. “Avesto” ma’lumotlariga ko`ra jamiyat to`rt asosiy qismga – uy, oila jamoasi – “nmana” yoki “dmana”, urug` jamoasi – “vis”, qabila – “zantu”,qabilalar ittifoqi – “daxiyu”ga bo`linadi. “Avesto” – qdimgi jamiyatning to`rt toifasini ajratib beradi. Bular – kohinlar, harbiylar, chorvadorlar va hunarmandlardir. Avestoda ana shu shu xalqlarning qadimgi davrdagi iqtisodiy-ijtimoy hayoti, diniy tasavvurlari, urf-odatlari, tabiat va jamiyat haqidagi bilim va qarashlari bayon etilgan.Avestomasus yozuvda yozilgan bo`lib, bu yozuv Sanskrit deb atalgan yozuvga yaqin hisoblanadi. Kiob o`sha zamonlardayoq boshqa tillarga tarjima qilingan. Avestoning asl nusxasi muqaddas yozuv sifatida zardushtiy ruhoniylari qo`lida saqlangan. Kitobda keltirilgan ma’lumotlarning eng qadimgi qismlari milodan avvali 2-mingyillik oxiri, 1-mingyillik boshiga oid bo`lgan.Avestotarkibiga turli diniy urf-odatlar bayoni, axloqiy, huquqiy qonun- qoidalar va boshqalar qo`shilib borgan. Avestodagi ko`p ma’lumotlar asosan og`zaki tarzda valoddan-avlodga o`tib kelgan. Dastlabki yozma nusxasi esa 12 ming mol terisiga yozilgan deb rivoyat qilinadi. U axmoniylar sulolasining poytaxti Sheroz yaqinidagi Taxti Jamshidga saqlangan. Makedoniyalik Iskandar Eronni zabt etganda bu nusxa kuydirib yuborilgan. Hozir fanda ma’lum bo`lganAvestomilodiy 6-asrda Sosoniylar shohi Husrav I Anushirvondavri(531-579)da yozib olingangan. 7-asrda arablar Sosoniylarni mag`lubiyatga uchratgach, zardushtiy ruhoniylarining bir qismi Hindistonga o`tib ketgan. Ularning avlodalari hozirgi Avestoninh asl nusxasini saqlab kelmoqda. Bizgacha yetib kelganAvesto27 jilddan iborat bo`lib, ular asarning yettidan bir qismi xolos.Avestoyana shu jihati bilan qimmatliki, unda ilk falsafiy ta’limotlar bilan ya`ni olam ikki qarama-qarshi kuch, yorug`lik bilan zulmatning, yaxshilik bilan yomonlikning to`xtovsiz kurashidan ibort. Yaxshilik va ezgulik xudosi Axuramazda yer, o`simlik va boshqa hamma tabiiy boyliklarni yaratgan. Yomonlik va yovuzlik timsoli Anxramaynu Ahuramazdaga qarshi to`xtovsiz kurashadi, ammo uni yengishga ojizlik qiladi. Bu kurash abadiy davom etadi. Yaxshilikni ifodalovchi kuchalr osmonda, yomonlikni ifodalovchi kuchlar esa yer ostida joylashgan, yer sahni esa kurash maydonidir. Hayotdagi turli o`zgarishlar qaysi kuchning g`alaba qilishiga bog`liq. Inson ham tana va ruhninh, axloq esa yaxshi va yomon xulqning o`zaro kurashidan iborat.Avestota’limotiga ko`ra, inson Govamard(ho`kiz-odam; forscha Qayumars) Undan barcha kishilar tarqalgandeb, birinchi shoh Yima davri oltin davr hisoblangan. Chunki unda o`lim bo`lmagan, Axuramazda doimiy bahor yaratgan. Kishilar bekam-u ko`sr, baxtiyor yashgan. 900 yil o`tgach shoh Yima g`ururga berilib, manetilgan sigir go`shitini yeydi va yovuzlik ramzi Anxramaynu hukmidagi kuchlar bosh ko`taradi. Olamni muzlik qoplaydi. Yima Axuramazda amri bilanodamlar va hayvonlarni sovuqdan saqlab qolish uchun qo`rg`on qurib, unga bir jonzotdan bir juftini joylashtirgan. Insoniyat tarixining ilkoltin davri tugagach, Hayr bilan Sharr (yaxshilik va yomonlik) o`rtasidagi kurash davri bo`lgan ikkinchi davr boshlangan edi. Uchinchi davrda Axuramazda g`alaba qilib, ezgulik saltanati barqaror bo`ladi, adolatli jamiyat yuzaga keladi. Ungacha kishilar tinch mehnat, oilaviy turmush bilan mashg`ul bo`lishlari kerak.Avestova zardushtiylik dini ta’limoti keyingi barcha dinlarga ta’sir ko`rsatadi. Vatanimiz hududida yashab kelayotgan xalqlar dunyoning eng qadimiy madaniyatiga ega bo`lgan xalqlardan biri ekanligini tarixda “Avesto” nomi bilan ma’lum bo`lgan muqaddas kitob xam isbotlaydi. Dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri Zardushtiylik (Otashparastlik,zoroatsrizim) dinidir. “Avesto” ana shu zardushtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblanadi. Unda Markaziy Osiyo hududlarida yashagan barcha turkiy xalqlar, fors-tojik, ozarbayjon, afg`on va boshqa xalqlarning qadimgi davrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to`g`risidagi tasavurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlari o`z aksini topgan. Manbalarda “Avesto” kitobini muallifi Zardusht bo`lganlgi qayd etiladi. U hayotda yashab o`tgan tarixiy shaxs hisoblanadi. Taniqli faylasuf olim Ibrohim Karimov “Muloqot” oynomasining 1992 yil 11–12 (23–24) sonlarida chop etilgan “Zardushtiylikhaqidahaqiqat” maqolasida Zardushtning miloddan avvalgi 589–512 yillarda, ya’ni bundan 2600 yil muqaddam yashabo`tganligini yozadi. Olimlarning ta’kidlashicha, Zardusht Spitoma Markaziy Osiyo xududida faoliyat ko`rsatgan, ilohiyotchi, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo`lgan. Uning uch og`il va bir qizi bo`lgan. Zardusht 40 yoshga yetganda o`zigacha bo`lgan ko`p xudolilik dini aqidalariga hamda tabiat hodisalariga qarshi chiqib, yakka xudolikka asoslangan birinchi diniy kitob “Avesto”ni yaratgan. Zardusht zardushtiylik dinining payg`ambarlari sifatida tan olingan va e`tirof etilgan. SHu paytga qadar zardushtiylikhaqidaolimlar o`rtasida turlicha qarash va g`oyalar mavjud. Bu eng avvalo zardushtiy dini qaysi maskanda paydo bo`lgan? Ikkinchisi, yakkaxudolik dini bo`lganmi yoki ko`pxudolik kabi ,masaladir. Ba`zilar Zardushtiylik dinini Midiyada kelib chiqqan desalar, ayrimlar uni Eronda paydo bo`lgan, deb, isbotlaydilar. Zardushtiylikning vatani Erondir deb isbotlovchi olimlardan biriE. Berzinning fikricha, zadushtiylik dini “Hind – Eron qabilasi dinidan kelib chiqqan”. Olimlarning katta bir guruhi: V. V. Struve, V. V. Trever, S. T. Tolstov, N. Proxonov va boshqalar zardushtiylik dinining vatani Markaziy Osiyo deb isbotlaydilar. A. O. Makovelskiy ham shu fikrga qo`shilishga moyildir. Bu guruh olimlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da yakkayu xudo – Oxuramazda (“Oxuramazda” – “Yuksak daholi hukmron” demakdir) yaratgan 16 mamlakatning nomi berilgan. Bu mamlakatlardan ikkitasi afsonaviy bo`lsa, to`qqiztasi Markaziy Osiyoga tegishli bo`lgan viloyat va shaxarlardir. Qolgan beshtasi Hindiston, Ozarbayjon, Armaniston hududlariga qarashlidir. Masalan: So`g`diyona (Gava), Marg`iyona (Marv), Balx (Balxi), Nisoya (Ashg`abot atrofi), Hirot, Qobul, Tus (Xuroson), Gurgon (Urganch), Varana (Turkmaniston va Eron chegaralari oralig`i) tilga olinadi.”Avesto” kitobida Yer dumaloq shaklda yaratilganligi, uning atrofi okeanlar bilan o`ralganligi, nomlari keltirilgan mamlakatlarda xudo oxuramazda ezgulik qonunlarini Zardusht orqalivahiy qilganligihaqidayozilgan. Iymonsiz odamlar yashayotgan mamlakatlar jumlasiga Parfiyona podsholiginingmarkazi Nisoya va Midiyaning eng katta shaxri aga kiritiladi. Fors tadqiqotchisi Kapadia fikricha, Zardushtning ilohiy faoliyati Vishtaspa podsholigining poytaxti Balx shaxri bilan bog`liqdir. U podshoxlar homiyligida Zardusht Baqtriya payg`ambarlariga aylanganligiga diqqat-e’tiborin qaratadi. Zardushtiylik bo`yicha ilgarigi ko`pxudolik dinidan rasm – odat bo`lib qolgan murdalarni olovda kuydirib, kulini dafn etishni qat’iy qoralab, marxum suyaklarini maxsus ostadan (ossuar)larga solib, ko`mishdan iborat yangicha odatlar joriy qilingan. Bunday ostadonlartadqiqotchi Yu. A. Rapoportning ta’kidlashicha, asosanMarkaziy Osiyo hududlari yer ostidan topilayotir, Eron hududi esa bitta yarimta uchramoqda, xolos. Bu hol zardushtiylikning vatani Markaziy Osiyo deb aytish uchun tarixiy asos bo`la oladi. Zardusht yaratgan ilohiy kitobning o`zi bigacha yetib kelmagan. Faqat u haqda yozilgan tarixiy manbalar bor, xolos… Zardusht yashagan davrda kishilik jamiyati ilgarilab rivojlana bordi. Ko`chmanchilikka asoslangan Markaziy Osiyoda eski turmush tarzi o`rnini o`troq yashash egallay boshladi, sug`oriladigan dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik borgan sayin taraqqiy etdi. Yangi – yangi shaharlar, obod qishloqlarning paydo bo`lishi o`troq yashash turmush tarzining afzalliklarini ko`rsata bordi. Ana shu o`troqlik turmush tarzining odamlarga benihoya kulfatlar keltirayotgan ko`chmanchilikka asoslangan turmush tarziga nisbatan afzalliklarini ommaga yetkazish davrning asosiy muammosi bolgan. Ana shu zaruriy muammoni Zardusht hammadan oldin ko`ra olgan va uni hal qilish yo`llarini topa olgan. Xalqlarni, qabilalarni birlashtirib, farovonlikka erishtirishning birdan – bir yo`li – yakka xudolik – vahdoniyatga o`tish, deb bildi va o`zining butun ongli faoliyatini shu muqaddas ishga bag`ishlab, yakka xudolik uchun olib borilgan urush(jihod)da o`zi ham halok bo`ldi. Zardushtiylikning muqaddas kitoblar to`plami “Avesto” Iskandar Zulqarnayn hokimiyati inqirozga yuz tutgach, milodimizdan burungi 250 – yillarda, arshohiylar davrida yana tiklana boshlagan va u yangi matnlar bilan to`ldirilgan. Sosoniylar hukmronligi davrida (milodning III–VII asrlarida) bu sih poyoniga yetkazilgan. “Avesto”ning uchta kitobi qadimgi tilda va bittasipaxlaviy tildatiklangan. Birinchi kitob “Videvdat”, ya’ni devlarga qarshi qonun deb ataladi. “Yosun” va “Visparad”ni qo`shganda u “Videvdat” – “Sade” deb ham yuritiladi. “Videvdat”ni poklanish qonun-qoidalari majmuasi deb aytsak bo`ladi. Ikkinchi kitob ‘Yosin” bo`lib, Zardusht xat (noma)lari uning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bu kitob 72 bashoratdan iborat bo`lib, birinchi bashoratida tabiat va halolliklar hukmdori, hamma narsani biladigan va hamma narsaga qodir Oxuramazdaning vahiylari haqligiga imon keltirishga doir duolar bor. 19- bashoratda olam yuzaga kelmasdan oldin mavjud bo`lgan xudo sha’nigashukronalar bayon qilinadi. Kitobda poklanish (yuvinish gigiyenasi), yovuzlikni qarg`ayotgan paytda tanani qanday maromda tutishlik, shayton – iblislarni haydashga qaratilganharakatlar, gunohdan forih bo`lish, kechirim so`rashga doir duolar ham katta o`rin olgan. Jumladan, imonni saqlab qolish, gunohdan forih bo`lishlik uchun quyidagi duoni o`qish tavsiya qilinadi: ”Ey, olamning hukmdori Oxuramazada! Men barcha gunohlarimga iqrorman, ularni takrorlamaslik uchun senga so`z beraman, har qanday yomon niyat (fikr)lardan, har qanday yomon so`zlardan,har qanday yomon amallardan voz kechaman; niyatlarim, so`zlarim va amaliy ishlarim orqali bundan buyon ishonchingni oqlayman, qilgan gunohlarimni keng qaramingila kechirgil, tanam va jonimni u dunyoyu bu dunyoda munavvar etgil, ey parvardigorim”. Ikkinchi kitobning 7 ta bobidaZardusht orqali xabar berilgan bashoratlar o`z ifodasini topgan. Zardusht xudo oxuramazdadan o`zahloqiy qonun- qoidalarini ma’lum qilishni so`raydi. Oxuramazda butun mavjudlikning ikki oily ibtidosi – ezgulik to`g`risidavahiy qiladi. Bir-biriga qarama-qarshi bu boshlang`ich kuchlar doimo birgalikda mavjud bo`lib, ular hayot va o`lim, osmon va jahannam ma’nolarini bildiradi. Jahannam Oxuramazda vahiysida “Hayotning eng yomon onlari”, osmon esa ruhning eng yuksak holati sifatida gavdalanadi. Olamdagi yovuzlik va notakomillik – hodisalar va ularning mohiyatidan kelib chiqadi. Ularni bartaraf etish esa istiqboldagi ish bo`lib, imonli kishilarning faolligi tufayligina bunga erishiladi. Imonli kishilar Oxuramazda yuborgan qonun – qoidalar , tartibotlar, nasihat va o`gitlariga amal qilsalar ezgulik yovuzlik ustidan albatta g`alabaga erishib boraveradi. Kitobda qayd etilishicha, olam qarama-qarshiliklar asosida qurilgan: jismoniy narsalarda yorug`lik bilan zulmat, jonli tabiatda hayot bilan o`lim, ma`naviy olamda ezgulik bilan yovuzlik, ijtimoiy hayotda adolatli qonunlar bialn qonunsizliklar o`rtasida doimiy qarama-qarshiliklar bor. Diniy sohada ezgulikni qaror toptirish ruhi bilan yovuzlik ruhi o`rtasida keskin kurash boradi. Oxuramazda ezgulikni vujudga keltiraveradi,yovuzlik ruhi bo’lgan Axriman unga qarshi kurashib odamlarni yomonlik sari, yovuzlik sari boshlayveradi.Kitobning 30- bashoratida ta’kidlanishicha, ezgulik va yovuzlik o’rtasidagiabadiy kurashda oraliq yo’q, har bir odam bu jarayonning u yoki bu tomonida ishtirok etishiga majbur.Shu boisdan dindorlikda imon-e’tiqod barkamollik nishonasi sifatida muhim o’rin tutadi. Imon-e’toqod odamlarga ezgulikni yovuzlikdan saqlash imkonini beradi.Imonli-e’tiqodli odam albatta ezgulik, yaxshilik sari intiladi.Yovuz ruhlar- dev, pari, iblis va boshqalar gunohlar, adashishlar, yolg’onlar, kasalliklar timsoli sifatida tasvirlanadi.Oxuramazda odamlarni ulardan saqlanish, o’zini chetga olishga da’vat etadi.Yosinning 14-bashoratida hudo : ``Men ezgu fikr (niyat)larni,ezgu so’zlarni va ezgu amallarni yoqtiraman.Men mazdayosin qonunlariga asoslangan tartibotlarni ulug’layman``, deydi. Bundan ko’rinadiki. Zartushtiylik imoni uch tayanchga asoslanadi:fikrlar sofligi, so’zning sobitligi,amallarning insoniyligidir. Oxuramazda odamlarni<<…o’z istaklarida xolis bo’lib, bir-birlari bilan murosa qilib yashashni odat qilishlari, g’arazgo’ylik, hasadgo’ylik dimog’dorlik, shuhratparastlik qonunsiz ishlardan o’zlarini tiyib yurishi uchun…>>intilishga chaqiradi.<<… Bergan so’zning ustidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiqda shartnomalarga qat’iy amal qilish, qarzni vaqtida to’lash, aldamchilik va hiyonatdan holi bo’lish>>imonlik alomatlaridir, deyiladi.Imonli odam o’g’rilik va talonchilikdan, begonalarning mol-dunyosiga ko’z olaytirishdan, o’z-o’ziga hiyonat qilish, ya’ni imonga xilof ishlardan o’zini saqlay biladigan komil insondir.<<Tanlaringizga nisbatan qalbingizhaqidako’proq qayg’uring>>, ya’ni avval ma’naviy dunyoingiz musaffo bo’lsa, moddiy turmushingiz ham mukammal bo’lib boraveradi, deydi Oxuramazda. <<Avesto>>da shaxsning ahloqiy hislatlari, haqgo’ylik, adolatlilik ulug’lanadi. Bunday ezgu sifatlarga Oxuramazdaning o’zi ham ega bo’lib, u shu bilan birga ezgulikka zid bo’lgan yovuzlikka murosasiz dushmandir. <<Avesto>>kitobida materialistic dunyo, borliq muqaddaslashtiriladi. Yer, suv, havoni bug’lash, ifloslantirish eng yomon gunoxlar qatoriga qo’shiladi.Oxuramazda<<… yerga yaxshi, sog’lom urug’lar sepishdan ortiq savob ish yo’q…>>deydi.Hudoi taoloning bu aytganlariga amal qilish, 10 ming marta ibodat etish yoki yuzlab jonivorni hudo yo’liga qurbonlikka so’yishdan afzalroq hisoblangan.Oxuramazda yerga ekin ekishni yerdagi yovuzliklarga barham berishdan iborat, deb hisoblaydi. Bashorotlardan birida:<<Olam go’zalligi dehqondan, dehqonhilikdan, kimki yerga urug’ qadabdi, u odamiylikka imon keltiradi, yagona shu yo’lgina haqiqat bo’lib, qolgani sarobdir>>, deyiladi. Boshqa bir bashoratda esa quyidagi jumlalarni o’qiymi:<<Bug’doy o’stirila boshlasa, devlarni ter bosadi, sovrilgan bugdoy tayyor bo’lsa, devlar zaiflashib qoladi. Un tayyor bo’lgach, devlar nolayu fig’on chekishadi… Devlarni mag’kub etish uchun xonadonda hamisha unli ovqat bo’lishi lozim. Bu ovqatni odam yegandan so’ng, devlar juda qizishib ketishadi va qocha boshlashadi>>. Oxuramazda qonunlarida qo’riq va bo’z yerlarni o’zlashtirish, uni jamoa o’rtasida adolatli taqsimlash eng savobli ishlardan hisoblangan. Undan keyingi savobli ish esa, oziq-ovqat tayyorlash, uy hayvonlari va chorva mollarini ko’paytirishdan iborat bo’lgan.Zardusht hudo nomidan hukmronlarga qarata bunday deydi:<<Yomon ovqatlangan xalq na yaxshi, kuchli ishlovchilarga na og’lom, baquvvat bolalarga ega bo’ladi… Yomon ovqatlanishdan odob-ahloq ham aynib ketadi. Agar non mo’l-ko’l bo’lsa, muqaddas so’zlar ham yaxshi qabul qilinadi>>. Bir qarashda oddiygina ko’rinadiga so’zlarga juda katta falsafiy ma’noli so’zlar, tarbiyaviy o’gitlar borligiga amin bo’lamiz. Zardushtiylik o’gitlarida ona zaminga, dehqonchilika, hunarmandhilik, chorvachilik, Vatan va xalqqa ulug’ muhabbat ruhi markaziy o’rinni agallaydi. Buni biz Zartushtiylikning Navro’z, Ro’za, Mehr va boshqa barcha marosimlarida ohiq-oyin ko’ramiz.Yosinning 29-bashorat 5-hikmati va 50-bashorat 8-hikmatida ibodatdan so’ng ikki kaftni oldinga ochiq holda yozib ko’targan holda Ollohdan o’z talablarini qondirishni iltijo qilish rasm-rusmihaqidagap boradi. Undagi bashoratlarda yer, osmon, ummon boshlanishi, jannathaqidafikrlar bayon qilinadi. Bashoratdagi Odam Ato haqidagi fikrlar o’ziga xos bir tarzda bayon etiladi. Unda ta’kidlanishicha, Iyim nomi bilan atalgan birinchi odam Oxuramazda idorasigako’ra 900 yil yashaydi va u shu davrda odamlarni, hayvon va qushlarni parvarish qiladi, qizil shu’lali olovni ko’paytiradi. Oxuramazda Iyimga oltin nayza bilan oltin qamchi sovg’a qiladi. Yer odamlar yashashi uchun torlik qilib qolganda u nayzani yerga sanchib yerni kengaytirishni iltijo qilib hudodan so’raydi va unga erishadi.Oxuramazda Odam Atoga yerga sovuq ofat kelayotganini va uni oldini olish lozimligini aytadi.Iyim o’ziga bir uy qurib hatvonot va o’simlik zotlarining eng yaxshilaridan bir juftdan olib bu uyda ularni saqlab qoladi va shu tariqa Odam Ato tirik tabiatni ofatdan saqlab qolishga erishadi. Ammo odam ato o`z qilgan ishlaridan ortiqcha mag`rurlanib ketadi va xudo tomonidan taqiqlangan ne’mat – qoramol go`shtidan iste`mol qilib qo`yadi. U xudoning qahriga uchraydiva abadiylikdan judo bo`ladi. Odamzod hayotining bu birinchi bosqichidan so`ng ikkinchi bosqich boshlanadi. Ikkinchi davr Zardusht faoliyati va uning diniy islohoti bilan bog`liq. Bu davr din va imon uchun kurash bilan xarakterlanadi. Oli borilgan 3000 yillik kurashlardan so`ng Zardusht farzandi boshchiligida dunyoda tinchlik, osoyishtalik va farovonlik yuzaga keladi. Yomonlik va yovuzlik kuchlari timsoli bo`lgan dev – Axriman yengiladi. Uchinchi davrda qiyomat qoyim bo`ladi. Barcha o`lganlar tirilib xudo oldiga keladilar va o`z qilmish- kechirmishlari bo`yicha unga hisobot beradilar. Xudoi taolo xamma ishlardan voqif va uni ko`rib turibdi. Xudoni aldab bo`lmaydi. Zardushtiylik dini bo`yicha odamzod olamdan o`tgach uch kunga joni uning tanasida saqlanadi. To`rtinchi kunida har biro dam zoti go`zal qiz qiyofasidagi o`z mahrmi – farishta yo`lboshchiligida narigi dunyodagi qilko`prik – “Chinvot”dan o`tadi. Yaxshi va ezgu ishlar qilgan insonlarga bu ko`prik kengayib turadi va yo`l beradi. Undan omon-eson o`tganhar bir zot abadiy rohat-farog`atga – jannatga yo`l oladi va o`liklar tiriladigan kunda o`z tanasiga jon kirilishi kutib yotadi. Yomon va yovuz ishlar bilan shug`ullanganlarga “Chinvot” qilday torayadi va ular jahannam azoblariga mahkum bo`ladilar, do`zaxga tushadilar.<<Avesto>>ning uchinchi kitobi<<Vasparat>>deb ataladi. Bu kitobda olamni, hamma narsani bilishga oid pandu nasihatlar o`rin olgan. Kitob asosan ibodat namozlari yig`indisi bo`lib, 25 qismdan iboratdir. Bu kitob<<Bundaxash>>, qadimiy Eron tili paxlaviy tilidan yozilgan. Yeshtlar va Yosinlar uch qatlamdan iborat; birinchisi xalq eposlarining Zardushtgacha bo`lgan qo`shiqlari [she’rlari], ikkinchisi Zardusht xalt (noma)lari va uchinchisi Zartusht urishda xalok bo`lgandan deyarli bir asr keyin kitob xoliga keltirgan va “KichikAvesto” nomi bilan yuritiladigan qismi hisoblanadi. Shuning uchun “Avesto”ning dastlabki ilk va kichik (so`ngi) qismlarida uning asosiy qismi Zardusht nomlarini bir – biridan farq qila bilish kerak. Zardushtnomalar ko`p xudolikni, o`tga va tabiatning stixiyali kuchlariga sajda qilib sig`inishni qoralaydi vayakka xudolikka da’vat qiladi. Shu paytga qadar ilmiy adabiyotlarda bildirilgan fikrlar asosan “KichikAvesto”ga asoslangan g`oyalar bo`lgan. Bunda ko`p xudolilik bilan yakka xudolilik g`oyasi aralashib, qorishib ketganligidan Zardushtiylikni ko`p xudolilik va ikki xudolilik dini sifatida qarab kelganlar. Bu yakka xudolilikka asoslangan Zardushtiylikni asosiy yo`nalishi ko`p xudolilikdan iborat bo`lgan mazdaniylik bilan aralashtirish oqibatidir. Zadushtgacha ham Ohura, Matra, Mazda va boshqa xudolarhaqidafikrlar bo`lgan. Ammo u xudolar xuddi odamlardek hayot kechirganlar. Zardusht talqinidagi Xudo – Oxuramazda esa Oliy ibtido bo`lgan. Uning xotin, bol – chaqalari yo`q. u hamma narsani, buyun borliqni yaratuvchi Oliy ruh bo`lib, barcha ezguliklar va yaxshiliklar bilan odamlar qalbini munavvar qiladi. Zardusht asos slogan yakka xudolilik dini Eronda Ahamoniylar hokimiyat tepasiga kelib, ular MarkaziyOsiyoni bosib olgach zavolga uchraydi. To`g`ri, Eron shohlari o`z saltanatlarini barqaror qilishda zardushtiylik dinining ahamiyativa o`rniga yetarli darajada baho berganlar. Ammo bu dindagi o`rtahol dehqonchilik, mo’tadil kamtarona hayotdan iborat turmush tarzini ilohiylashtirib, quldorlik munosabatlarini qoralash Eron shoxlariga yoqmaydi. “KichikAvesto”da Axuramazda olamni yaratuvchi va tartib o`rnatuvchilikdan ko`ra ko`proq qabilaviy xudolarni birlashtiruvchi bosh xudoga aylanib qoladi. Ahamoniylar Yunonistonni bosib olish uchun olib borilgan urushlari hamda yunonlarning Eron va Turonni ishg`ol qilishlari oqibatida Axuramazda Yunonistonda bosh xudo – Zevs, Zardusht esa Aflotun (Platon) sifatida talqin etiladi. Ahamoniylar Zardushtiylikni o`z e’tiqodlariga bo`ysundirgan bo`lsalar, Iskandar Zulqarnayn bu dinni butunlay yo`q qilib tashlamoqchi bo`ldi, bu dinga oid kitoblarni butunlay yoqtirib yubordi. “Avesto”haqidaAbu Rayhon Beruniyning “O`tmis xalqlardan qolgan yodgorliklar” nomli asarida yozib qoldirgan ma’lumotlari diqqatni tortadi. Beruniy bunday yozadi:<<podshoh Doro ibn Doro xazinasida o`n ikki ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o`ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun “Abisto”ning beshdan uchi yo`qolib ketdi. “Abisto” o`ttiz nask (qism) edi. Majusiylar qo`lida o`n ikki nask chamasi qoldi>>. O`lkamiz arab xalifaligi qo`shinlari tomonlaridan fatx etilib, islom dining tarqalishi davrida ham zardushtiylik va uning muqaddas kitobi “Avesto” qattiq ta’qib ostiga olindi. Zardushtiylikning Markaziy Osiyoda vujudga kelganligiva uning jahon madaniyatiga ko`rsatgan ijobiy ta`sirini inkor etib bo`lmaydi.<<Avesto>>ning bizgacha yetib kelganligi uchun eng avvalo ingliz va fransuz olimlaridan minnatdor bo`lishimiz kerak. Chunki, 1755 yilda fransuz olimi A. Dyupperon Xindistonga ilmiy safar qilib, u yerdagi zardushtiy (mazdaiy)lar orasida uch yil yashadi, ularning ibodatlari, urf – datlari bilan yaqindan tanishdi va<<Avesto>>ni fransuz tiliga tarjima qildi. <<Avesto>>G`arbiy Yevropa, Eron va Hindiston orqali bizga yetib kelganligidan undagi nomlar, ismlar va terminlar asliga to`g`ri kelmaydi. Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi Vishtasi (Gushtasi) huzuriga kelib,<<Avesto>>ni unga tortiq qiladi. O`ng va so`l tomonlari kesilgan ko`ylak kiygan, yuziga parda tortilga, qo`lida bir eski qog`ozni ko`kragiga mahkam bosganicha Zardusht kunduz kuni Gushtasp qasriga tushadi. Shunda tom ochilgan va Gushtasp kunduzki uyqudan uyg`onib ketgan. Zardusht<<Avesto>>kitobini Gushtasp oldiga qo`ydi va xudoga ltijo qildi.<<Avesto>>agar shu kitob haqiqatan seniki bo`lsa, sen shu kitob bilan meni podshoh huzuriga yuborgan bo`lsang, meni misning zararidan saqlagin>>, dedi. So`ng uning iltijosiga ko`ra, qizdirib eritilgan mis keltirildi, uni Zardushtning ko`kragiga va qorni ustiga qo`ydilar. Mis tanasi ustidan oqib tuklarga donachalar bo`lib yopishdi, lekin kuydirmadi. Shu mahaldan e’tiboran Gushtasp Zardusht e’tiqodini qabul qildi va o`ziga tobe o`lkalarga bu e’tiqodni qabul qilishni buyurdi. Tarixdan ma’lumki, zardushtiylik milddan oldingi VII asrdan milodimizning VII asrigacha qariyib ming yil Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa o`lkalarda diniy e’tiqod sifatidayashdi. Zardusht yashagan va<<Avesto>>kitobi yozilgandavrda Markaziy Osiyoda aholining asosiy qismi o`troq hayotga dehqonchilik va hunarmandchilikka o`ta boshlagan, ko`chmanchi chorvachilikka e`tibor kuchaygan, qadimgi shaharlar va dehqonchilik viloyatlari (Sug`diyona, Marg`iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazm)ning shakllanish jarayoni kechayotgan palla edi. Vatanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu ijtimoiy va iqtisodiy o`zgarishlar uning taraqqiyot yo`liga g`ov bo`layotgan mafkurani yangilashni, yangi jamiyat talablariga javob bera oladigan diniy islohiyatni amalgam oshirishni talab etaredi.<<Avesto>>da ana shu islohiy talab o`z ifodasini topdi. <<Avesto>>asarida patriarxal urug` jamoasihaqida, uning so`ngi qismi Videvdotda iqtisodiy tengsizlik, sinfiy tabaqalanish haqidagi muammolar ochiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibi va undagi sinfiy tabaqalanish jarayoni to`g`risida qimmatli ma’lumotlar beriladi. Shunday qilib,<<Avesto>>miloddan avvali IX – VII asrlar ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayothaqidag`oyada muhim ma`lumotlar beruvchi xalqimizning ma`naviy boyligidir. <<Avesto>>da keltirilgan jamiyatning ijtimoiy tarkibihaqidama’lumotlarga suyanib fikr yuritadigan bo`lsak, miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi choragida Markaziy Osiyo xududida ibtidoy jamoa tuzumi yemirilib, yangi, ilk sinfiy jamiyat tarki topayotgan jarayonnin guvohi bo`lamiz. Moniy hayoti va faoliyati. Sharq o’lkalarida yer mulkchiligiga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar mustahkamlanayotgan o’rta asrlar davrining boshlarida zardushtiylik, buddizm, xristianlik, hinduizm dinlari bilan bir qatorda manixeizm dinining ham nufuzi kuchli edi. Arab xalifaligi tashkil topib, islom dini Eron-Turon bo’ylab tarqalishi davomida Eron, G’arbiy Osiyoning anchagina aholisi manixeizmni qabul qilib, bu din katta ijtimoy ta’sir kuchiga ega bo’ldi. Ko’plab monaviy jamoalar shakllana boshladi. Jumladan, ilk o’rta asrlarda turkiy xalqlar orasida manixeizm jamoalari ko’pchilikni tashkil qilgan. Ular butun Markaziy Osiyo va Sharqiy Turkiston bo’ylab tarqalgan edilar. Manixeizm dinining asoschisi Surayk Patik (216-277) hisoblanadi. Keyinchalik unga Moniy – «Ruh» laqabi berilgan. Uning nomining arabiylashtirilgan to’la shakli X asr arab tarixchisi Ibn an-Nadimning «Fihrist» kitobida Moniy ibn Fattaq Bobak ibn Abi Barzom deb zikr etilgan. Moniyning ajdodlari Parfiya podsholari Arshakiylar xonadoniga qarindosh bo’lgan va o’z davrida Parfiyaga qaram Bobil yurtiga yuqori mansablardan biriga tayinlab yuborilgan. Moniyning milodiy 216 yilda (Arshakiylar podsholigi tugab, Sosoniylar hukmronligi boshlanishiga o’n yil qolgan bir paytda) Bobil yaqinidagi Mardinu qishlog’ida tug’ilganiga mana shuni sabab qilib ko’rsatiladi. Moniyning onasi Maryam yozma manbalarda xabar berilishicha, Parfiyada nufuzli Ashg’oniya urug’idan bo’lib, u ham Arshakiy podsholari xonadonidan bo’lgan. Moniyning bolalik va yoshlik yillari Bobilning shimoliy hududlarida, somiy tilli xalqlar orasida o’tgan. Ziyrak, qiziquvchan, ko’pincha o’z fikrlari og’ushida o’ychan yuruvchi Moniy yosh chog’ida otasining xizmati taqozosi bilan Bobil yaqinidagi Ktesifon (al-Madoin) shahriga ko’chib keladi. Shahar markazidagi majusiylar ibodatxonasi o’zining salobati, hashamati bilan bolani maftun etadi. Moniy qadimgi dinlarning qonun-qoidalari va mazhablarini yaxshi bilar, o’zi majusiylikka e’tiqod qilgani uchun ular ibodatxonasiga tez-tez borib turar edi. Kunlardan birida ibodatxonaga kelgan Moniy ongiga sirli ilohiy tovush eshitiladi. Ibodatxonadagi turli diniy marosimlar yosh Moniy uchun o’z mazmunini yo’qotadi. Avvaliga u o’sha zamonda rasm bo’lgan gnostiklarning «Mug’tasila» (yuvinuvchilar) nomli jamoasiga a’zo bo’ladi. Tezda bu jamoadan ham ko’ngli to’lmay qoladi. Nihoyat, chuqur tafakkurga berilgan Moniy 12 yoshga to’lganda o’ziga ilohiy xabar (vahy) kelganini ma’lum qiladi. O’zidan xabar bergan ilohning nomini Moniy «Ikki mohiyat Ruhi» deb ataydi. Shunga ko’ra, Moniy dinini dualistik g’oyaga asoslangan deb aytish mumkin. 241 yilda – Moniy 24 yoshga yetganda – unga o’z ilohidan yana xabar keladi. Shundan so’ng Moniy o’zining da’vatchilik faoliyatini boshlaydi. Bu paytda Eronda Arshakiylar (Parfiya) podsholigi tugab, Sosoniylar sulolasining asoschisi Ardashir Popak o’g’lining xukmronligi nihoyalab qolgan edi. Uning o’g’li Shopur I (242-273) Moniy ta’limotining ilk homiysiga aylanadi. Podshoh Shopurning taxtga o’tirish marosimi paytida Moniy o’z ta’limotini birinchi marta oshkora bayon etib, va’z aytadi. U o’zini «Samo nuri elchisi» deb hisoblagan hamda o’z ta’limotida odamlarni urushmaslikka, mol-dunyo to’plamaslikka da’vat etgan. Moniy ta’limoti. Moniy targ’ib qilgan dinning asosi – nur va zulmat o’rtasidagi azaliy kurash ta’limoti. Uning mazmun-mohiyati esa nurning zulmat ustidan g’alaba qozonishiga ishonish g’oyasidir. U butun borliq – jonli va jonsiz tabiat insoniyat jamiyati o’z ibtidosidan boshlab ana shu ikki qarama-qarshi dunyoning qutblarida turib kurashib keladilar, deb tushutiradi. Manixeizmdagi nur va zulmat tushunchalari ezgulik va yovuzlik kabi ijtimoiy-axloqiy kategoriyalarning timsoli sifatida ifodalanadi. Manixeizm zardushtiylik va xristianlikning xususiyatlarini o’zida jam qilgan. Moniy o’zini avvalgi dinlarni to’g’rilovchi payg’ambar (xotam al-anbiyo’) deb e’lon qildi. Manixeizm xristianlikdan messiya g’oyalarini olgan. Zardushtiylikdagi dualizm – yaxshilik bilan yomonlik, nur bilan qorong’ulik, ruhiy olam bilan moddiylik orasidagi kurash – manixeizm e’tiqodining asosini tashkil etadi. Birinchi olamda xudo, ikkinchisida – shayton hukm suradi. Bu ikki olam kurashi falokat bilan tugaydi. Natijada moddiylik halokatga uchrab, ruh ozodlikka chiqadi. Manixeizm ta’limotiga ko’ra, bu dunyo – yovuzlik dunyosi. Inson ikki unsurdan – nur farzandi bo’lgan ruh va zulmat farzandi hisoblanmish jismdan iborat. Shuning uchun ham u zulmatga qarshi kurashda nur kuchlariga madad bera oladi. Moniy o’zini Iso ishining davomchisi, Injildagi Paraklet deb atadi. Zurvanizmdan farqli o’laroq, dualizm ta’limotiga ko’ra, nur va zulmat azaliydir. Zardushtiylar ta’limotida esa zulmat keyin paydo bo’ladi. Manixeizmda nur va zulmat azaliylik jihatidan teng bo’lib, javhar (yadro), tabiat (xarakter), fe’l- harakat, joylashgan taraf va o’rni, unsurlari, jism va ruhlari jihatidan turlichadir. Hech bir narsa – yo’qdan bor bo’lmaydi. Azalda bor narsa – yo’q bo’lmaydi. Shuning uchun ham nur va qorong’ulik azaliy va abadiydir. Bu ikkala kuch ham qudratli, eshituvchi, ko’ruvchi, sezgir, bilimdondirlar. Ammo, o’zlariga xos xususiyatlarga ko’ra, bir-birlariga qarama-qarshidirlar. Muqaddas kitoblari. Ular Moniy tarafidan tuzilgan «Shopurakon», «Tirik Yevangelie», «Pragmateyya», «Kefalayya» va boshqa kitoblardan iborat. Ularda yangi din ta’limoti asoslab berilgan. Manixeizmning tarqalishi. Moniy o’z diniga targ’ibotni, avvalo, o’z oilasi va yaqinlarini da’vat qilishdan boshladi. Bobil va Eron xalqlari orasida an’anaviy dinlarning mavqei kuchli bo’lganligi sababli Moniy ta’limoti u yerlarda katta muvaffaqiyatga erisha olmadi. Natijada Moniy o’z dinini targ’ib qilish maqsadida sharqqa safarlar qildi. U Xuroson, Hind, Turon, Sharqiy Turkiston o’lkalarida bo’ldi va muvaffaqiyat qozondi. Bu o’lkalarda Moniy ta’limotini qo’llab- quvvatlovchi jamoalar paydo bo’la boshladi. Moniy safardan qaytgach, ilk Sosoniy podshohi Ardashir Popakning Firuz (Peroz), Mirshoh ismli o’g’illari uning diniga kirdilar. Sulolaning ikkinchi vakili Shopur I davrida Moniyning saroydagi martabasi yana ham ortda va u davlatining diniy-g’oyaviy rahnamosiga aylandi. Shundan boshlab Moniy saroy a’yonlari safida Shopur bilan birga ko’p yillar yonma-yon yashadi. Moniy barcha tadbirlarda, shuningdek, safarlarda podshohga hamrohlik qildi. 244-261 yillar mobaynida Moniy Misr va bir qator G’arbiy Yevropa mamlakatlarida, Markaziy Osiyo va Sharqiy Osiyo o’lkalarida o’z dinining missionerlik targ’ibotlarini g’oyat samarali olib bordi. Bu ishda uning Mar Ammo singari izdoshlari katta xizmat qildilar. Moniy o’zining asarlaridan birida: «Mening dinim har bir elda, har bir yurtda va har qanday tilda barcha uchun quyoshday ravshan bo’ladi va uzoq mamlakatlarga tarqaladi», deya bashorat qilgan edi. MarkaziyOsiyodamanixeizm. Manixeizmning tarqalishida Erondan sharqda joylashgan o’lkalar, sobiq Parfiya yerlari hamda Markaziy Osiyo tayanch maydoni bo’lib xizmat qildi. VIII-IX asrlarga kelib xuddi shu o’lkalar orqali Moniy dini Sharqiy Turkiston (Turfon podshohligi), Sharqiy Osiyo bo’ylab keng tarqaldi. Uyg’ur, turkiy, so’g’diy, parfiya tillaridagi ko’plab yozma yodgorliklar manixeizmning ham Buyuk ipak yo’li bo’ylab yoyilib, xalqaro din darajasiga yetganligidan dalolat beradi. Manixeizm Sosoniylar davlati bilan bir qatorda Kushon imperiyasida ham tarqalgan edi. Bu haqda ko’plab tarixiy yozma manbalar guvohlik beradi. Moniy dini Markaziy Osiyo o’lkalari bo’ylab III asrdan to XV asrgacha o’z jamoalariga ega bo’lib kelgan. Bu dinning tarqalishi va taqdiri haqida Abu Rayhon Beruniy shunday deydi: «Moniy da’vatini qabul qilganlarning qoldiqlari islom shaharlarining biror joyida jam bo’lishlari mumkin bo’lmaydigan darajada tarqalib ketganlar. Islom mamlakatidan tashqarida esa, sharq turklarining, Xitoy, Tibet aholisining aksari, hindlarning ba’zilari Moniy diniga e’tiqod qiladilar». Markaziy Osiyoda manixeizmning yirik markazlari Marv va Samarqandda bo’lib, bu dinning sharqda keng tarqalishida ushbu markazlarning mavqesi katta edi. Olib borilgan ko’plab tadqiqotlar natijasi shuni ko’rsatadiki, Moniy hayotlik paytida uning jamoasi vakillari Marvda, Kushon imperiyasi chegaralarida bo’lganlar. Manixeizmning Sharqdagi birinchi targ’ibotchisi Mar Ammo hisoblanadi. Sharqiy Turkistondan topilgan manixeizmga oid ikki hujjat shundan darak beradiki, Moniy o’z ta’limotini Erondan sharqda yoyishni juda ham orzu qilgan. Shu maqsadda o’z missionerlarini Sharqning turli o’lkalariga jo’natgan. Bu hujjatlarning birida ko’plab monaviy missionerlarning Marvdan Zammga (hozirgi Turkmenobodga yaqin) jo’natilganligi haqida gapiriladi. Ikkinchi hujjatda esa, Mar Ammoning Xurosonga, Kushon chegaralari yaqiniga aynan Moniyning o’zi tomonidan uning ta’limotini yoyish uchun yuborilganligi haqida xabar berilgan. Unda aytilishicha, Mar Ammoning yo’lini ilohiy pari Bag Ard (Xuroson chegaralarining ruhi) to’sib turganligi va uzoq davom etgan muzokaralardan keyin Xurosonning barcha darvozalari unga ochilganligi tilga olinadi. Mazkur yodgorliklarning birinchisida monaviy missionerlarining So’g’ddagi faoliyatlari haqida gap boradi. Balki Sharqiy Turkistonga ham ular orqali manixeizm kirib borgandir. Hujjatlarning ikkinchisi III-IV asrlardagi Baqtriya va undagi manixeizmning holati haqida xabar beradi. Parfiya manixeizmiga oid bir qator yodgorliklar xabar qilishicha, monaviylar bilan buddistlarning Eron va Hindiston chegaralarida yaqin aloqada bo’lganlar. VI asrning o’zida Balx va uning atrofida tarqalgan monaviy jamoalar yuz yillardan beri mavjud edi. Shundan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, VI asrda manixeizm jamoalari Balxda mavjud bo’lgan. Lekin bu hujjatlar Kushon Baqtriyasida bunday jamoalarning borligi haqida asosli ma’lumot bermaydi. Biroq, monaviy jamoalarining Kushon imperiyasi hududlariga shu davrda kirib kelganliklari haqidagi taxminlarni ham inkor etmaydi. Manixeizmning Erondagi taqdiri. Shopur I vafot etgach, Eron taxtini uning o’g’li Ho’rmizd I (272-273) egalladi. Lekin uning podshohligi uzoqqa cho’zilmay, Shopurning boshqa o’g’li Varahron I (Bahrom) taxtga keldi. U zardushtiylik diniga e’tiqod qiluvchilardan edi. Shuning uchun uning humronligi davrida zardushtiylikning mavqei mavjud barcha dinlar, jumladan, manixeizmga nisbatan ancha baland edi. Zardushtiylik dinining kohinlari Moniyning ta’limotiga