O'RTA OSIDAGI DASTLABKI VA TEMURIYLAR DAVRIGACHA
BO'LGAN IQTISODIY G‘OYALAR
Reja:
1. «Buyuk ipak yo'li»ning Markaziy Osiyoda iqtisodiy munosabatlar
rivojlanishidagi o'rni.
2. Markaziy Osiyo donishmandlari asarlarida islom ta'limotidagi iqtisodiy
g'oyalarning bayon etilishi. Xalq og'zaki ijodidagi iqtisodiy qarashlar.
3. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy va Yusuf Xos Hojib asarlaridagi iqtisodiy g'oyalar
mohiyati.
4. Amir Temur davridagi iqtisodiy g'oyalar.
5. Shoxruh Mirzo va Mirzo Ulug'bek davridagi iqtisodiy islohotlar
6. Alisher Navoiy asarlaridagi iqtisodiy g'oyalarning mohiyati. Bobur va
boburiylar davridagi iqtisodiy g'oyalar.
Xitoyning Tinch okeani bilan Hindiston, Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq,
Evropa davlatlarini bog'lovchi qadimgi savdo yo'li - Buyuk ipak yo'lidir. Bu yo'l
orqali asosan ipak eksport qilinganligi sababli «Ipak yo'li» nomi bilan shuhrat
qozongan. Bu yo'l m.a. II asrdan to milodiy XV asrgacha, suv yo'llari rivojlanguncha
Xitoy, Hindiston, Markaziy Osiyo, Eron, Yaqin Sharq hamda O'rta Er dengiz
mamlakatlari o'rtasidagi savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivojida muhim rol
o'ynagan.
Manbalarga qaraganda, Sariq dengiz qirg'oqlaridan Xuanxe daryosidagi Sian
shahridan boshlangan dastlabki yo'l Lanchjou orqali Dunxuanga kelgan (Xutan), u
erda ikkiga ajralib ,biri shimoli-g'arbga ikkinchisi janubi-sharqqa yo'nalgan. Karvon
yo'lining umumiy uzunligi 12 ming chaqirim atrofida bo'lgan. Nemis muarrixi
K.Rixtgofen 1887 yil ushbu yo'nalishga ilk bor «Buyuk ipak yo'li» degan nisbat
beradi va bu ibora muammola (istofoda) ga kiritiladi.
Shimoliy yo'l Turfon orqali Tarim vohasiga va bu erdan qashg'ar, Dovon
(Farg'ona vodiysi) ga borgan. U erdan So'g'dning markazi Samarqand va Marg'iyona
(Marv) ga yo'nalgan. Ipak yo'li Farg'ona vodiysida yana juft tarmoqqa bo'lingan.
Janubiy qismi O'zgandan O'sh, Quva, Marg'ilon, Qo'qon orqali Xo'jand, Samarqand,
Buxoro sari uzaygan. Keyingisi Axsi (Andijon) va Qamchiq dovonidan o'tib, Iloq
vohasi hamda Toshkent tarafga engan. Demak, qamchiq tarixiy yo'lning uzviy
bo'lagi hisoblangan. Bu yo'l mohiyat-e'tibori bilan Sharq va Farbni turli jabhalarda
bog'lovchi yo'ldir (savdo-sotiq, diplomatiya, madaniyat va boshqalar).
Shu karvon yo'l orqali Xitoydan ipak, xitoyga esa har xil gazlamalar, gilam va
poloslar, oyna, metall, zeb-ziynat buyumlari, qimmatbaho tosh va dorivorlar
keltirilgan. Baqtriya va Dovon (Farg'ona ) dan ot va tuyalar olib borilgan. XV-XVI
asrlardan bu yo'lning ahamiyati ancha pasaydi, ammo Markaziy Osiyo
respublikalarining siyosiy mustaqillikka erishuvi tufayli, bu yo'lni yanada
jonlantirishga katta ehtiyoj tug'ildi. Xitoy, Qirg'iziston, O'zbekiston, Turkmaniston,
Kaspiy dengizi orqali Ozarbayjon, Gruziya, Qora dengizga chiquvchi undan Evropa
(Parij, Rotterdam) ga etkazuvchi yo'l loyixa ishlab chiqildi va amalga oshirilmoqda,
bu yo'lning kelajagi porloq.
Endi esa, moziyga qaytib, O'rta Osiyoning Buyuk ipak yo'li o'rni va eksport
potensialiga e'tiborni qaratsak. Markaziy Osiyoga, xususan, hozirgi O'zbekiston
hududiga qiziqish avvaldan ma'lum va bu har tomonlama (siyosiy, iqtisodiy
jihatdan) ahamiyatli bo'lgan. Tarixiy va hozirgi ma'lumotlarga ko'ra, bu hudud, er,
suv, iqlim, tabiati, geografik o'rni, qazilma boyliklari, hayvonot dunyosi jihatidan
ajralib turgan. Aholining mehnatsevarligi, mirishkorligi, bunyodkorligi, kasb-
hunarga mehr qo'yganligi va ijodkorligi muhim ahamiyatga ega.
Hudud zaminida turli-tuman boyliklar, ayniqsa oltin, kumush, boshqa rangli
metallar va javohirlarning mavjudligi va serobligi shu soha hunarmandchiligi
rivojida hal qiluvchidir. Ayniqsa oltin ajnabiylarni magnit (oxangrabo) kabi
tortganligi aniq.
Bu o'lka eksport potensialida oltin, kumush va undan qilingan zebu-ziynatlar,
zargarlik buyumlari, sifatli po'lat olish va undan yasalgan asbob-uskunalar, ayniqsa,
qilich, qalqon va boshqa harbiy asbob-anjomlar, ipakdan to'qilgan xon atlas va
boshqa nafis matolar, ajoyib ko'rinishli qorako'l terisi va undan tikilgan buyumlar
xaridorgir bo'lgan. Markaziy Osiyo donishmandlarining kitoblari, diniy va ilmiy
asarlar hammani qiziqtirgan. Kitob yozish (hattotlar) san'ati ham yuqori bo'lgan.
Miniatyura san'ati yuqori darajada edi.
Shu sababli bilim, ilm makoni bo'lgan kitob savdo-sotig'i etakchi o'rinni
egallagan. Hozirgi davrda ko'plab taniqli mutafakkirlarimizning asarlari xorij davlat
va
shaxsiy
kutubxonalaridan
topilmoqda
va
o'z
vatani,
O'zbekistonga
qaytarilmoqda. Bu fakt shundan dalolat beradiki, z davrida kitob savdosi Buyuk ipak
yo'lining asosiy faoliyatidan biri bo'lgan, demak, bu erdan chetga ko'plab ilm va
san'at asarlari chiqarilgan.
Mamlakatimizda dunyodagi eng yaxshi ot zotlari bo'lganligi ma'lum, xalq
eposida uchqur, ziyrak tulporlar haqidagi rivoyatlar haqiqatga juda yaqin. Masalan,
Xitoy elchisidan uni qanday tuhfa qiziqtirishini so'ralganda, ot olishni afzal ko'rgan.
Otlar xalq xo'jaligining barcha tarmoqlarida, harbiy xizmatda, transport vositasi
sifatida, uloq chopish, chovgan o'ynash, zeb-ziynat sifatida nihoyatda qadrlangan.
Shu sababli otlar eksportda etakchi o'rinni egallagan.
Qishloq xo'jaligida paxta etishtirish va paxtadan olinadigan mahsulot asosiy
o'rinda turgan. Polizchilik (ayniqsa, qovunchilik), bog'dorchilik (uzum) yaxshi
rivojlangan. Agar bizga ipak etishtirish Xitoydan kirib kelgan bo'lsa, xitoyliklar
bizdan zotli otlar sotib olgan, uzum va beda etishtirishni o'rganishgan.
Vatanimiz hududida qorako'l teri beradigan qo'ylar parvarishi muhimdir.
Ularning terisi bilan savdo qilish muhim ahamiyat kasb etgan. Hozirgi davrda ham
bu sohaga e'tiborni kuchaytirish O'zbekiston mustaqilligini mustahkamlash uchun
zarur vosita hisoblanadi.
Tarixiy ma'lumotlarga qaraganda, bir karvonda 500-1000 tagacha odam, ot,
tuya, boshqa ulovlar , savdogarlar bilan birga diplomatlar, elchilar, xajga
boruvchilar, harbiy qo'riqchilar bo'lgan. Butun yo'l boshidan-oxirigacha 120-150
kun davomida bosib o'tilgan.
2. Markaziy Osiyo donishmandlari asarlarida islom ta'limotidagi iqtisodiy
g'oyalarning bayon etilishi.
Muqaddas kitob - Qur'oni Karimda kishilik jamiyatining faoliyat turlaridan
biri iqtisodiyot sohasidagi munosabatlar muhim o'rin tutadi. Chunki iqtisodiy
munosabatlarda insonlarning asosiy fe'l-atvorlari namoyon bo'ladi. Qur'oni Karim
ahkomlari insonlarga ilohiy farmoyish sifatida zamindagi barcha insonlarning bir
ota-ona Odam alayxissalom va Momo Havo farzandlari, binobarin aka-uka, opa-
singal ekanligiga asoslanadi. Jumladan, «Hujurot» surasining 13-oyatida «Ey
insonlar, biz sizlarni bir ota (Odam alayxissalom) va bir ona (Momo Havo) dan
yaratib er yuzi bo'ylab har xil xalq qabila va elatlar tarzida taratib qo'ydik, toki sizlar
bir-birlaringiz bilan tanishib, mehr-muxabbat hosil qilgaysizlar. Albatta sizlaning
Olloh nazdida eng hurmatltrog'ingiz taqvodorrog'ingizdir. Albatta Olloh bilguvchi
va hamma narsadan ogoh zotdir». Islomda «taqvo» deganda - solih, hayrli ishlarni
ado etib, munkar, man qilingan, insoniyatni zavolga boshlaydigan ishlarni qilmaslik
tushuniladi. Demak, taqvo insonlarning bir-biridan afzalligini belgilashdagi asosiy
o'lchovlardan biri hisoblanadi. Bu afzallik ma'naviy va ruhiy tarbiyalash bilan
o'zgalarni yashash va turmush kechirish huquqlarini e'tirof etish bilan shakllanadi.
Qur'oni Karimdagi iqtisodiy g'oyalarni bir necha guruhga ajratish mumkin.
Ulardan biri eng avvalo halol mehnat, xususan dehqon, chorvador, hunarmandlar
mehnati ulug'lanadi, peshona teri bilan halollik asosida hayot kechirishga da'vat
etiladi, barcha boylikning asosida mehnat yotishi uqtiriladi.
Ikkinchi guruh g'oyalar - tijorat, ya'ni kengroq ma'noda esa bozor
munosabatlariga alohida e'tibor qaratiladi. Masalan, Niso surasida (29-oyat)
«Mollaringizni o'rtalarinigizga nohaq (ya'ni o'g'rilik, qaroqchilik, sudxo'rlik,
poraxo'rlik, qimor kabi) yo'llar bilan emangiz! Balki o'zaro rizolik bilan bo'lgan
savdo-sotiq orqali mol-dunyo qilingiz», deyiladi. Biroq sudxo'rlik, poraxo'rlik kabi
illatlar shar'iy jihatdan xarom ekanligi qayta-qayta ta'kidlanadi.
Uchinchi guruh iqtisodiy g'oyalar esa, mulk va meros masalalariga qaratilgan.
Mulkning muqaddasligi, birovning mulkiga xiyonat (ayniqsa omonatga xiyonat)
qoralanadi, xatto biron odamning mol-mulkiga hasad qilish ham katta gunox deb
hisoblanadi.
Yerga mulkchilik munosabati to'g'risida ham alohida fikrlar lo'nda bayon
etilgan. Masalan Moida surasining 40-oyatida erdan unumli foydalanib olingan
narsalargina insonga tegishli ekanligi ta'kidlangan.
Islomda jamiyatning tengsizligi taqdiri azaldan deb tan olinadi, ammo halollik
va to'g'rilikka buyuriladi, yolg'on ishlatish, o'g'rilik, mehnatsiz daromad topish man
etiladi. Bu xatoga yo'l qo'yganligi uchun qattiq jazo choralari belgilanadi (Moida
surasi, 38-oyat), «ammo kim bunday jabru-zulmdan keyin tavba qilib, o'zini tuzatsa,
albatta olloh tavbasini qabul qilar» (39-oyat).
Alloh Taoloning Qur'oni Karimda qarz olish va berish, meros, uni taqsimlash
(4-sura, 8-oyat), etim-esirlarga muruvvat, xayr-ehson qilish haqidagi oyat
karimalaridan kelib chiqadigan g'oyalar hamda soliq turlari va miqdori ham katta
ahamiyat kasb etadi. Etim-esirlar haqiga hiyonat qilish eng katta gunohlardan deb
e'lon qilingan. Shuningdek, o'zaro yordam ham zarur, lekin yomon ishlarda va
dushmanlikda emas, deyiladi.
Islom ta'limotini chuqurroq tushunishda Qur'oni Karimdan keyingi xujjat
payg'ambarimiz Muhammad Alayhis-Salomning Hadisi Shariflari hisoblanadi.
Hadisi Shariflardan quyidagi namunalarni keltiramiz:
Munofiqlik belgisi uchtadir: yolg'on so'zlash, va'dasining ustidan chiqmaslik
va omonatga hiyonat qilish.
Amirning sovg'a olishi xarom va qozining pora olishi dindan chiqishdir. •
Boylarning uyiga kamroq kiringlar, aks holda Tangrining sizlarga bergan
ne'matlarini pisand qilmagan bo'lasizlar.
Tilanchilik quyidagi uch toifadan birigagina joizdir:
1. Xun to'lovchiga;
2.Og'ir qarzdorga;
3.Miskin qashshoq kishiga.
Ekmoq niyatida qo'lingizda ko'chat turgan paytda behosdan qiyomat qoyim
bo'lib qolishi aniq bo'lganda ham, ulgursangiz uni ekib qo'yavering.
Kimki hayotda tejamkor bo'lsa, zinhor qashshoqlikka tushmaydi.
Pora beruvchi ham uni oluvchi ham do'zahga maxkumdir.
Ilmga nisbatan go'yo go'pon kabi posbon bo'linglar, lekin ilmni faqat rivoyat
qilguvchi bo'lmanglar.
Shuni alohida ta'kidlab o'tish kerakki, Markaziy Osiyo donishmandlaridan al-
Termiziy, al-Buxoriylarning to'plagan Hadisi Shariflari islom olamida eng ishonchli
hisoblanadi.
Iqtisodiy munosabatlarning huquqiy asoslari islom ta'limotidagi fikhning
tarkibiy qismini tashkil etadi. Vatandoshimiz Marg'inoniyning «Hidoya» asari
shular jumlasidandir. Buyuk olim Burhoniddin al-Marg'inoniyning to'liq ismi Ali
Ibn Bakr Ibn Abdul Jalil al-Farg'oniy ar-Rishtoniy al-Marg'iloniy bo'lib, ul zot 1123
yil 23 sentyabrda tug'ulgan. Ul zot Qur'onni, Hadis ilmlarini mukammal egallab fikh
- islom huquqshunosligi borasida benihoya chuqur bilimga ega bo'lganligi va bu
sohada beqiyos durdonalar yaratganligi tufayli, Burhoniddin valmilla (Islom
dinining dalili) va Burhoniddin al-Marg'inoniy nomlari bilan mashhurdir. Olim
dastlabki ta'limni Marg'ilonda olib keyinchalik Movaraunnaxrning o'sha davrdagi
diniy va ma'rifiy markazi bo'lgan Samarqandga ko'chib borgan va umrining
ohirigacha o'sha erda yashagan. O'z asarlarini yaratishda Islom dinidagi
sun'iylarning to'rt mashabi asoschilarning asarlarini o'rgangan. Bizgacha uning o'nga
yaqin asari etib kelgan. «Alxidoya» asari esa 1178 yili Samarqandda yozilgan. Bu
asar Xanafiya mashabining fikh masalalari bo'yicha asosiy qo'llanmaga aylangan.
Keyinchalik esa butun musulmon olamiga mashhur bo'lib, musulmon huquqi fikh
bo'yicha eng aniq izchil mukammal asar sifatida tan olingan. Asarda keltirilgan
jumlalarning har biri puxta, sermazmun va qisqa so'zlar tarkibidan iborat. «Al-
Hidoya»ning birinchi kitobi to'rt jildan iborat bo'lib, har biri alohida muammolarni
tahlil etadi. Bu kitob 1994 yildan professor A.X.Saidovning izohi bilan nashr etilgan.
Kitobning tarkibi quyidagicha:
1-jild - tahorat, namoz, ro'za, zakot va haj kabi farz amallarning ibodat
masalalariga bag'ishlangan.
2-jild - oila huquqi, qullar muammolari, sherikchilik va vaqf mulki kabi
masalalarni yoritgan.
3-jild - oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, qozilarning vazifalari, guvohlik,
berilgan guvohlikdan qaytish, vakolat, da'vo, iqror bo'lish, sulh, bir ishda pul bilan
sherik bo'lish, pulni saqlashga berish, qarz berish, sovg'a, ijara, muayyan shart
asosida cheklangan ozodlik berilgan qullar, valiylik, majbur qilish, homiyliy,
bosqinchilik hususidagi masalalar yoritilgan;
4-jild - shafe'lik, meros taqsimlash, dehqonchilik va bog'dorchilik xususida
shartnoma, qurbonlik qilish to'g'risida, shariatga zid yomon narsalar haqida,
tashlandiq va qo'riq erlarni o'zlashtirish xususida, ovchilik, garovga qo'yish,
jinoyatlar xususida, hun haqi to'lash, vasiyat kabi masalalarga bag'ishlangan.
Ushbu asarda yoritilgan masalalar tarkibidan ko'rinadiki, u juda boy tarixiy
tajribani o'zida mujassamlashtirgan. Chunonchi kishilar o'rtasidagi munosabatlarda
insonparvarlik, adolat barqaror bo'lishida katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, tijorat
ishlarida adolat, to'g'rilik, halollik, insonparvarlik qoidalariga rioya qilish nihoyatda
zarur ekanligi qayd qilinadi. Birovning haqiga hiyonat qilish, kishilarni aldash
gunohi kabr sifatida ta'riflanadi. Demak, «Al-Hidoya» sakkiz asrdan buyon Islom
dunyosi mamlakatlari uchun eng ishonarli manbalardan biri sifatida mo''tabar
qo'llanma vazifasini o'tab kelmoqda.
Asarda keltirilgan shariat hukmlarini bajarish yuksak ma'naviy, insoniy fazilatlarni
shakllanishida muhim omil bo'lib hisoblanadi.
Islom ahkomlariga mos ravishda paydo bo'lgan taffakkur taraqqiyotining
muhim yo'nalishlaridan biri tasavvuf, ya'ni so'fiylik ta'limoti hisoblanadi. Bu
ta'limotlar VIII-IX asrlarda arab dunyosida vujudga kelib, X-XI asrlarda
Movaraunnaxr tuprog'iga etib keldi. Bu ta'limot insoniyatni ma'rifatga, insof va
adolatga undashni, umuminsoniy qadriyatlarni e'zozlashni targ'ib qiladi. Nafs, xirs,
boylik barcha yomon hislatlarga qarshi kurash tasavvufning mag'zi hisoblanadi.
Uning maqsadi esa komil insonni tarbiyalashdan iborat. So''fiylik ta'limoti nafs
deganda, inson fe'l-atvorida uning sha'nini bulg'aydigan illatlarni, jumladan, johillik,
manmanlik, dunyoparstlik, poraho'rlik, o'g'rilik, ta'magirlik, xasislik, bahillik
kabilarni tushunadi. Nafsni engish uchun inson imtihon qilinadi, buning uchun u
o'zlikni anglashi kerak bo'ladi. Insondagi o'zlik ruhiy va jismoniy o'zlikdan iborat
bo'ladi. Ruhiy o'zlik ilohiy makonda yaratilgan bo'lib, bu dunyoga imtihon va
poklanish uchun yuborilgan. Mana shu ruhiy o'zlik nafs orqali imtihon qilinadi va
ishq orqali poklanadi. Mana shu ikkita qarama-qarshi kuch doimo o'zaro kurashadi.
Inson o'z nafsiga tobe bo'lgan sari ezgulikdan uzoqlashadi, ruhiy ifloslanib, o'zi esa
tubanlashadi. Bu ta'limot vakillari jumlasiga Axmad Yassaviy, Sulaymon
Baqirg'oniy, Najmiddin Kubro va Bahouddin Naqshbandlar kiradi. Ularning boy
merosi bugungi kunda vatan, millat va komil inson tushunchalarini to'liq anglab
etishda katta xizmat qiladi.
Burhoniddin Al-Marg'inoniy. Mustaqillik sharofati ila allomaning boy
ma'naviy merosi xalqqa qaytarildi. O'zining o'lmas asarlari bilan islom
qonunchiligiga asos solgan Abul Hasan Ali ibn Abu Bakr ibn Abdujamil Farg'ona
viloyatining Rishton qishlog'ida tavallud topib, u hijriy 511-593 (milodiy 1115-
1197) yillari yashab ijod etdi. Bo'lajak olim ilk ta'limni Rishton, Marg'ilonda olgan
bo'lsa, keyinchalik Samarqand, Buxoro va Movarounnahrning yirik shaharlarida
bilimini oshirdi. U fikhga oid «Bidoyat al-mubtait», «Nashr al-Masxad», «Kitob at-
tajnis», «Al-madad» kabi noyob asarlar yaratdi. Eng mashhur asari «Hidoya fi furi'
al-fiqh» («Fiqh sohalari bo'yicha qo'llanma»). Bu asar islomda sunniylikning
hanafiylar mashabida keng tarqalgan shariat qo'llanmasi, ya'ni kodeksi hisoblanadi.
Fiqh sohasida kitob yozish harakati ilgari ham bo'lgan. 1048 yilda vafot etgan
Abul Hasan al-Quduriy islom qonunchiligi borasida ilk qo'llanmani yozgan, ammo
Burxoniddin al- Marg'inoniy yaratgan «Hidoya» o'z davrida hanafiylar mazhabi
tarqalgan mamlakatlarda, xususan, Markaziy Osiyo, Shimoliy Kavkaz va Volga
bo'yi musulmonlari orasida asosiy qo'llanma sifatida shuhrat topgan. Bu asar 4 jild,
56 bobdan iborat. Unda Qur'oni karim oyatlaridan kelib chiqib, shariat masalalarida
muallifning fikr va qisqacha xulosalarlari beriladi. Hanafiylar mazhabining barcha
imom ismlari, shuningdek, boshqa mazhab vakillarining mulohazalari ham asarda
keng talqin etilgan. Kitobda oila-nikoh masalalari bilan bog'liq nomalar (nikoh,
ajralish) batafsil yoritiladi, ularni bajarish bilan bog'liq huquqiy qonun-qoida va jazo
choralari belgilangan.
Agarda islom nuqtai-nazaridan ijtimoiy-iqtisodiy, huququqiy masalalar:
mulkiy va moliyaviy munosabatlar, ayniqsa meros, uni bo'lish yo'llari, jinoyat va
jazo, fuqorolik huquqlari ham ko'rsatib berilgan. Shuningdek, faqat islomga xos
bo'lgan bir qancha masalalar , xususan, jihod, o'lja olish va uni taqsimlash, turmush
faoliyatidagi ayrim ta'qiblar, ijozatlar qayd etilgan.
Burxoniddin al-Marg'inoniy nihoyatda keng bilim egasi bo'lish bilan birga
haqsevar, adolatli qonunshunos, hadis ilmining donishmandlaridan biri edi. U
Qur'onni yoddan bilgan, uni izohlay olgan, shoir, adabiyotchi bo'lgan. Tarixiy
qo'lyozmalarda
qayd
etilishicha,
olim
avlod-ajdodi
ham
musulmonlar
qonunchiligini yaxshi bilgan insonlar bo'lishgan.
«Hidoya» asari musulmon qonunchiligining barcha qirralarini o'z ichiga oladi
va nihoyatda keng tadqiqot manbai bo'lib hisoblanadi. Asarda, ayniqsa, zakot
masalasiga katta e'tibor berilgan, unga maxsus bir bob ajratilgan. Chorva mollari,
shaxsiy mulk shakllaridan olinadigan to'lovlar yuzasidan aytilgan fikrlar bag'oyat
muhimdir.
Asarning yozilish uslubi shundayki, unda hammaga yaxshi ma'lum masalalar
bilan birga, kam uchraydigan holatlar, u yoki bu masalaning nozik tomonlari ikir-
chikirigacha izohlab beriladi. Hozirgi davr tili bilan aytadigan bo'lsak, chiqarilgan
asosiy qonunga to'la-to'kis sharhga o'xshaydi. Kitobda kimlar va qancha zakot
to'lashi kerakligi haqida qiziq ma'lumotlar keltiriladi. Odatda daromadning qirqdan
bir hissasi (2,5 foizi) hisobidan zakot to'lanishi kerak. Chorvachilikda 40 echkidan
bittasi zakot hisobida beriladi, mol soni kam bo'lsa, olinmaydi. Zakot to'lashda bir
yoshdan kichik qo'zilar hisobga kiritilmaydi.
Otlarda esa boshqacha hisob-kitob qilinadi, ya'ni har otdan bir dinor yoki ot
bahosining 9 foizi miqdorida zakot tlanishi kerak. Ammo eshak, xachir va boshqa
ishchi hayvonlar (xo'kiz, tuya) dan to'lov olinmaydi. Agar ular oldi-sotdi
muomalasida bo'lsa, ahvol o'zgaradi va zakot beriladi. Bir yoshga to'lmagan echki,
buzoq va bo'taloqlar ham umumiy hisobga kiritilmaydi, ammo 25 ta tuyadan bittasi,
66 tadan boshlab ikkita, 145 tadan ortig'idan uchta tuya zakot hisobiga berilishi
kerak. Shu erda muhim bir fikr borki, agar mol egasi shu molning (natura) o'rniga
uning bahosiga teng zakotni pul shaklida to'lashi ham mumkin, deyiladi. Yana
muhim bir ko'rsatma diqqatga sazovorki, zakot yig'uvchi eng yaxshi (sara) molni
emas, o'rtacha bahodagi molni olishi talab etiladi. Undan tashqari, zakotni oldindan
ham to'lash mumkinligi ko'rsatiladi.
Kumush narsalardan olinadigan zakotda o'rtacha nisob (soliq olinishi mumkin
bo'lgan miqdori) 200 dirham deb belgilangan, bundan 2,5 foiz (ya'ni 5 dirham) zakot
olinadi. Agar kumush miqdori 200 dirhamdan ortiq bo'lsa, har qo'shimcha 40
dirhamdan yana zakot beriladi va hokazo.
Oltindan olinadigan zakot miqdori o'ziga xosdir. 20 misqol-gacha zakot
olinmaydi (bir misqol o'rtacha 4,5 gramm ), 20 misqoldan yarim misqol(2,5 foiz)
zakot to'lanadi. 20 misqoldan ortiq har 4 misqoldan 2 karat, (ya'ni 12 dan 1 unsiya)
zakot berish kerak.
Shaxsiy, xususiy mulk hisob-kitobi kumush yoki ekvivalentiga qarab
belgilanadi. Xatto kumush va oltin ham umumiy baho asosida yagona qiymatga
keltirilishi mumkin.
Topilgan kon xazina uchun beshdan bir (20 foiz)zakot olinishi lozim. Masalan, biror
erdan yoki ekilayotgan joydan xazina topilsa, shu usuldan foydalaniladi.
Qimmatbaho toshlardan zakot to'lanmaydi, chunki toshlar zakotdan mustasnodir.
Tabiiy (yomg'ir, qor suvi bilan) sug'oriladigan erlardagi hosilning o'ndan biri
(10 foizi) ushr shaklida olinadi. Ammo o'rmon, yaylov, chalakalakzor zakotdan ozod
etilgan. Sun'iy sug’oriladigan erlar isobidan ushrning yarmi (50 foizi) miqdorida
soliq to'lanadi.
Burhoniddin al-Marg'inoniy o'z asarida zakotni taqsimlash qonun-qoidalarini
ham bayon etadi. Aholining ayrim toifa vakillari: faqir, miskin, zakot yig'uvchilar,
qarzdorlar yig'ilgan zakotdan foydalanish imkoniyatlari egaligi haqida ham
qimmatli fikrlar bildirilgan.
O'ylaymizki, bobokolonimizning bu asari nihoyatda boy va qimmatli manba
sifatida oliy o'quv yurtlarida o'qitilishi zarur. Hozircha bu asarning ruscha tarjimasi
mavjud. Asarning birinchi va qolgan jildlarini o'zbek tiliga o'girish kerak.Shunday
qilinsa, ayni muddao bo'lur edi. Chunki u yoshlarimiz qalbida insof va diyonat,
adolat va xaqiqat tuyg'ularini uyg'otishda bebaho xazina bo'lib xizmat qilishi
shubhasizdir.
3. Xalq og'zaki ijodidagi iqtisodiy qarashlar.
O'zbek xalqi iqtisodiy taffakkurining rivojlanishida muhim manbalardan biri
- xalq og'zaki ijodi namunalari hisoblanadi. Bu namunalar jumlasiga dostonlar, xalq
maqollari va qo'shiqlar kiradi. Tarixiy merosimizning noyob yodgorliklaridan biri
Alpomish dostonidir. Bu doston shakllanganiga ming yildan ortiqroq bo'lganligini
dalillar tasdiqlamoqda. Shuning uchun ham Alpomish dostonining ming yilligi
Respublikamizda 2000 yilda keng nishonlandi. Asarning badiiy ahamiyatidan
tashqari iqtisodiy qarashlar ham muhim o'rin tutadi. Alpomish dostonidagi iqtisodiy
munosabatlar tarkibini quyidagicha guruhlash mumkin:
1. Islom ta'limoti asosidagi iqtisodiy munosabatlar. Bu munosabatlarni
negizini zakot va juzya to'lovlari bilan bog'liq masalalar tashkil etadi. Ya'ni,
Qo'ng'irot elida xukmronlik qilgan Alpomishning otasi Boybo'ri bilan uning akasi
Boysaribiyning zakot to'lovi bo'yicha nizolardir.
2. Mehnat taqsimotining rivojlanganlik darajasi. Dostondan ko'rinadiki o'sha
davrga
kelib chorvachilik tarmog'i Qo'ng'irot
elining
ixtisoslashuvining
ko'rsatkichidir.
3. Tovar-pul va moliya tizimi munosabatlari. Dostonda keltirilishicha
Qo'ng'irotliliklarning tovar-pul munosabatlarida natura to'lovlari ustuvorligi
namoyon bo'ladi. Qalmiqlar davlatida esa daromad va harajatlarni tartibga solish
muxrdor lavozimi orqali yuritiladi. Muxrdor daromad va harajatlar bo'yicha hisob
kitoblar qilishda oqsoqollar tomonidan yig'ib topshiriladigan soliq va yig'imlarga
tayanadi. Bu mamlakatda 500 ta oqsoqollik lavozimi joriy etilgan. Ularning maoshi
to'plangan soliqlardan bir qismini tashkil etadi. Sipohiylar uchun esa 500 pul birligi
miqdorida maosh tayinlangan. Muomila uchun ishlatiladigan pul birliklari qo'shni
mamlakatlardagi zarb qilingan oltin va kumushlar ekanligi to'g'risida ma'lumotlar
berilgan. Soliqlarning manbai bir tomondar er solig'i bo'lsa, ikkinchi tomondan esa
savdo karvonlari va ichki bozordan olinadigan yig'imlar hisoblanadi.
Umuman olganda xalq og'zaki ijodidagi asarlar millat tarixidagi iqtisodiy
munosabatlarni bayon etishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. O'zbek
xalqining maqollari ham iqtisodiy aqidalarning tarkibiy qismini tashkil etadi.
Demak, milliy iqtisodiy taffakkurning umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg'unligini
ta'minlashda xalq og'zaki ijodi namunalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega.
4. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy va Yusuf Xos Hojib asarlaridagi iqtisodiy
g'oyalar mohiyati.
X-XII asrlarga kelib O'rta Osiyo ilg'or ijtimoiy tafakkurning Sharqdagi yirik
markazlaridan biriga aylandi. Bu davrda feodal davlat markazlashgan va eng
rivojlangan pallaga kirdi. O'rta Osiyo Evropani Osiyo bilan bog'lovchi yirik moddiy,
madaniy va savdo markaziga aylandi. Bu jarayonlar bir-biridan minglab chaqirim
uzoqlikdagi davlatlar, xalqlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni shakllantirdi.
Bu davrda butun dunyoga tanilgan Al-Farg'oniy, Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy,
Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Nizom-ul-mulk va boshqa ko'plab mutafakkirlar
yashab, ijod qilishdi. Ularning asarlarida iqtisodiy g'oyalar ham o'z aksini topgan.
Sharq renessansi davridagi olimlar shu davrdagi tijorat, mulkdorlik hunari sirlarini
bayon etganlar. Ularning asarlaridagi umumbashariy iqtisodiy taffakkur bugungi
kunda ham dolzarbligi bilan muhim o'rin tutadi.
Ibn Sino (980-1037)ning fikricha: «Hayvon tabiat ne'matlariga qanoat
qiladi, odamlarga esa tabiat ne'matlari kamlik qiladi, u ovqat, kiyim-kechak va uy-
joyga ehtiyoj sezadi. Hayvon tabiat ne'matlarini o'zlashtirib
oladi, odam esa o'z mehnati bilan o'ziga ovqat, kiyim, joy
yaratadi.
Shu
maqsadda
inson
dehqonchilik
va
hunarmandchilik bilan shug'ullanishi kerak».
Yusuf Xos Hojib «odamga foydasi tegmaydigan odam - o'lik,
essiz o'tgan umr emas, essiz sarflangan mehnat», deydi (1069
y. «Qutadg'u bilik» asarini yaratgan).
IX-XII asrlarda Markaziy Osiyo ilg'or ijtimoiy tafakkurning Sharqdagi yirik
markazlardan biriga aylandi. Bu davrda mazkur hududdagi davlat markazlashgan va
eng rivojlangan pallaga kirdi. Buyuk ipak yo'li, Tinch okeani Ibn Sino atrofidagi
mamlakatlar (Yaponiya, Xitoy, Koreya) ni Vizantiya va Farbiy Evropa bilan
chambarchas bog'lar edi. Bu esa karvon yo'li orqali minglab odamlar, ot-ulovlar,
turli-tuman tovarlarning qarama qarshi harakatini, almashuvini vujudga keltirdi.
O'rta Osiyo Evropani Osiyo bilan bog'lovchi yirik moddiy-madaniy va savdo
markaziga aylandi. Bu jarayonlar bir-biridan minglab chaqirim uzoqlikdagi
davlatlar, xalqlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni shakllantirdi. Axir, Osiyodagi
va Evropadagi tovarlarga bo'lgan talab va taklifni (bozorning asosiy unsurlarini)
yaxshi bilmay turib, uzoq va xatarli yo'lga chiqish mumkinmidi, katta karvonlarni
tog'u toshlardan, qum cho'llardan olib o'tish osonmidi, buning uchun ma'lum
qoidalarga, amallarga tayanib ish ko'rish kerak bo'ldi. Evropaga qancha va qaysi
tovarlarni olib borish, u erdan nima olib qaytish, karvon yo'lidagi davlatlar, xalqlar
talab-etiyojini yaxshi bilish talab etilgan. Oqibatda turli bilim sohalari, matematika
(al-jabr), geometriya (xandasa), astronomiya (falakiyot) va boshqa ko'pgina fanlar
rivojlandi. Bu davrda butun dunyoga tanilgan Xorazmiy , Farg'oniy, Ibn Sino, Ibn
Ro'shd, Yusuf Xos Hojib, Nizomulmulk va boshqa ko'plab mutafikkirlar yashab,
ijod qilishdi. Ularning asarlarida muhim iqtisodiy g'oyalar ham o'z aksini topgan.
Sharq uyg'onishi davridagi olimlar shu davrdagi tijorat, mulkdorlik sirlarini bayon
etganlar. Ularning ko'plari hozirgi kunda ham o'z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Ana shundan kelib chiqib dastlab 873-950 yillarda yashab ijod etgan Abu Nosir Ibn
Muhammad Forobiy haqida fikr yuritamiz.
Bo'lajak buyuk olim Aris daryosi Sirdaryoga qo'yiladigan joyda Shosh-
hozirgi Toshkentdan 200-260 km. shimoli-g`arbda joylashgan Forob (O'tror) degan
joyda tug'ilgan. U Forobda o'qigan, Shoshda bo'lgan, Buxoro va Samarqandda ta'lim
olgan. Arab xalifaligining markazi-Bog'dodda o'qishi davom ettirgan, umrining
oxirgi yillarida Xalabda, so'ngra Damashqda yashagan va shu erda vafot etgan.
Forobiy O'rta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarning Qariyib barcha
sohalarini o'z ichiga oluvchi 160 dan ortiq risola yaratgan Qomusiy olim sifatida tan
olinadi. Uning Sharq olamidagi shuhrati shu darajaga etdiki, uni Aristotel
(Arastu)dan keyingi yirik mutafakkir- «Muallimas -Soniy» - «Ikkinchi muallim»
deb atay boshladilar.
Olimning ayniqsa «Fozil odamlar shahri» asari diqqatga sazovar bo'lib, unda
mamlakatni boshqarish, hokimlar faoliyati, iqtisodiyotni
olib borish bilan bog'liq bo'lgan muhim g'oyalar keltiriladi.
Shuni ham ta'kidlab o'tish kerakki, Forobiy o'z ustozi Arastu
g'oyalarini har tomonlama talqin etadi va uni to'ldirishga
harakat qiladi, jamiyat shakllanishi uchun moddiy
ehtiyojlarning ahamiyati haqidagi ta'limotni yaratdi,
iqtisodiyot fanida muhim blgan «Ehtiyoj» ni ta'riflab berdi.
U moddiy boyliklar yaratishda mehnatning va mehnat
qurollari o'rnini aniqlab berdi. Ayniqsa, «mehnat taqsimoti» masalalari mutafakkir
asarlarida yaxshi yoritib berilgan. Mehnat taqsimoti tufayli ishlab chiqarish
rivojlanadi, chunki vaqtdan yutiladi, ishlovchilarning kasb-mahorati ortadi, texnik
moslamalar Farg’oniy kiritish uchun asos yuzaga keladi, ya'ni o'z davrida hamma
ishni bir odam (usta) bajarishi mumkin bo'lgan holatdan, har bir operasiyani maxsus
kishilarga bo'lib berish afzalligi ko'rsatiladi («Qushni so'ysa ham, qassob so'ysin»).
Mehnat taqsimoti to'g'risidagi g'oya taniqli iqtisodchi Adam Smit ta'limotining
(XVIII asr) asosidir.
Forobiyning fozil (ideal) davlat, hokimlar to'g'risidagi g'oyalari nihoyatda
ahamiyatlidir, o'zaro yordam va do'stlikning zarurligi ko'rsatiladi. Masalan, shahar
tartibotida eng asosiy narsa mulk, noz-ne'matlarni to'g'ri taqsimlash ekanligi qayd
etilgan. Arastu g'oyalari rivojlantirilib, avvalo er va joylarning miqdori, keyin
ularning egalari va tutgan o'rinlari, so'ngra nihoyatda zarur hisoblanuvchi oziq-
ovqat, ekin ekiladigan erlar, saroy va shaxsiy uylarning miqdori hisobga olinishi
kerakligi ko'rsatiladi.
Fozillar shahri hokimining fazilatlari haqidagi fikrlar nihoyatda qimmatlidir.
Forobiy tadqiqotlarining yana bir muhim jihati shuki, u ko'p (yunon, arab va b. )
tillarni bilgan, boshqa olim asarlarini tahlil etgan, sharhlagan va izolagan.
Tarixda shunday voqea bo'lib o'tganligi qayd etiladi. Qomusiy olim Ibn Sino
Arastuning «Metafizika» asarini 40 marta o'qib ham tushuna olmagan ekan. U
surunkali mutaoladan charchagan , bozor aylanishni ixtiyor etadi. Baxtli tasodifni
qarangki, bozordan xarid qilgan kitobi Forobiyning Arastu asariga yozgan sharxlari
ekan. Ibn Sino kitobni bir marta o'qib chiqishdayoq Arastuning «Metafizika» asari
mohiyatiga to'la tushunib etadi.
Donishmand hikmatlarida insonning kasb-unar, san'atdagi fazilatlari har doim
ham tug'ma bo'lavermasligi, ko'pincha ular mehnat mashaqqati va iroda yo'li bilan
ro'yobga chiqishi qayd etiladi. Shubhasiz, bu ikki qobiliyat o'zaro uyg'unlashganda
rivojlanish bo'ladi.
Forobiy fikricha , baxtga erishish maqsadida o'zaro yordam bergan xalq
fazilatli xalqdir. Shu tartibda barcha xalqlar baxtga erishish uchun bir-biriga yordam
berishsa, butun er yuzi fazilatli bo'ladi. O'ylashimizcha, yangi asr bo'sag'asida turgan
deyarli barcha davlatlar ham shu to'xtamga kelmoqdalar.
«Kim rahbar bo'la oladi?»degan savol bundan ming yillar avval ham buyuk
donishmandlarni qiziqtirgan ekan. Abu Nasr ibn Muhammad Forobiy «Fozil
odamlar shahri» nomli asarida bo'lajak rahbarlarning asosiy fazilatlari to'g'risida
oqilona mushohada yuritgan.
Bu fikrlar hozirgi davrda ham nihoyatda dolzarbligi tufayli ularni keng
ommaga etkazishimiz o'rinli bo'ladi. Ana shu fazilatlarning mantiqiy ketma-ketligi
ham diqqatga sazovardir. Birinchi navbatda rahbar «avvalo to'rt muchasi sog'-
salomat bo'lib, o'ziga yuklangan vazifalarni bajarishda biror a'zosidagi nuqson xalal
bermasligi lozim, aksincha, u salomatligi tufayli bu vazifalarni oson bajarishi
lozim». Naqadar to'g'ri fikr. Darhaqiqat, nosog'lom odamdan samarali ish kutish
amri maxol. Keyingi fazilatlar ham nihoyatda qimmatlidir. Rahbar «tabiatan nozik
farosatli bo'lib, suhbatdoshining so'zlarini, fikrlarini tez tushunib, tez ilg'ab olishi,
ish sohasida umumiy ahvol qandayligini ravshan tasavvur qila olishi zarur».
Uchinchidan «u anglagan, ko'rgan, eshitgan, idrok etgan narsalarni xotirasida to'la-
to'kis saqlab qolishi, barcha tafsilotlarini unutmasligi zarur». To'rtinchidan,
rahbarning «zehni o'tkir, zukko bo'lib, har qanday narsaning bilinar-bilinmas
alomatlarini va u alomatlar nimani anglatishini tez bilib, sezib olishi zarur».
Beshinchidan, «u fikrini ravshan tushuntira olish maqsadida chiroyli so'zlar bilan
ifodalay olishi zarur». Gap bu erda tilni yaxshi bilish, notiqlik san'ati haqida
bormoqda. Keyingi muhim fazilat shuki, rahbar «ustozlardan ta'lim olishga, bilim,
ma'rifatga havasli bo'lishi, o'qish, o'rganish jarayonida sira charchamaydigan,
buning mashaqqatidan qochmaydigan bo'lishi zarur». Ayniqsa, hozirgi zamon
rahbari uchun nihoyatda kerakli fazilat, chunki kelajak ilm-fan rivoji bilan
chambarchas bog'liq. Endigi davrda chalasavod rahbarlar mamlakatni xarob qilishi
aniq. Keyingi fazilat iymon, ahloq odob, to'g'rilik bilan bog'liq. «Taom eyishda,
ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat emas, aksincha o'zini tiya oladigan
bo'lishi, (qimor yoki boshqa) o'yinlardan zavq, huzur olishdan uzoq bo'lishi zarur»
degan nihoyatda muhim fikr beriladi. Sir emaski, keyingi paytlarda bunday illatlar
keng tarqalmoqda.
Rahbarning oldiga qo'yiladigan muhim shart shuki, «u haq va haqiqatni, odil
va haqgo'y odamlarni sevadigan, yolg'onni va yolg'onchilarni yomon ko'radigan
bo'lishi zarur». Bunda ko'pgina rahbarlarga tekkan kasallaganbordorlik,
ko'zbqo'yamachilik illat-larining oldi olinadi. Har bir rahbar «o'z qadrini biluvchi va
nomus-oriyatli odam bo'lishi, pastkashliklardan yuqori turuvchi, tug'ma oliyhimmat
bo'lishi, ulug', oliy ishlarga intilishi zarur». Ayniqsa «bu dunyo mollariga, dinor va
dirhamlarga qiziqmaydigan (mol-dunyo ketidan quvmaydigan) bo'lishi zarur». Bu
fazilatga ega bo'lish ancha mushkul, chunki respublikamizda rahbar bo'lib olgach,
osmono'par dang'illama binolar qurish, minglab odamlarni to'plab bir necha kun to'y
berish, qo'sha-qo'sha mashina, xotin olish faktlari namoyon bo'lmoqda, muhimi bu
topilgan dunyo odatda xarom yo'llar bilan blganligi aniqlanadi. Bunday rahbarlarni
hokimiyat ostonasiga yaqinlashtirmaslik kerak.
Haqiqiy rahbar, albatta, «tabiatan adolatparvar bo'lib, odil odamlarni sevadigan,
istibdod va jabr-zulmni, mustabid va zolimlarni yomon ko'ruvchi, o'z odamlariga
ham, begonalarga ham haqiqat qiluvchi, barchani adolatga chaqiruvchi, nohaq
jabrlanganlarga madad beruvchi, barchaga yaxshilikni va o'zi suygan go'zalliklarni
ravo ko'ruvchi bo'lishi zarur. O'zi haq ish oldida o'jarlik qilmay, odil ish tutgani
holda har qanday haqsizlik va razolatlarga murosasiz bo'lishi zarur». Naqadar
qimmatli fazilatlar shodasi! Hozirgi rahbar bu fikrlarga amal qilgandagina unga
bildirilgan ishonchni oqlay oladi. Qomusiy olim Abu Nasr Forobiy tomonidan
rahbar oldiga qo'yiladigan navbatdagi fazilatda « o'zi zarur deb hisoblagan chora-
tadbirlarni amalga oshirishda qat'iyatli, savodli, jur'atli, jasur bo'lishi, qo'rqoqlik va
hadiksirashlarga yo'l qo'ymasligi zarur» deb ko'rsatiladi.
Yuqorida sanab o'tilgan 12 fazilatning barchasi bir
odamda jamlanishi qiyin ekanligi ta'kidlanadi, «zero, bunda
tug'ma fazilatlar sohibi bo'lgan odamlar juda kam uchraydi va
ular nodir insonlardir». Bunday hollarda aytilgan hislatlardan
6tasi yoki 5tasi kamol topsa ham, «u aql va zakovatda
benazirligi tufayli fozilllar shahriga rahbarlik qila oladi».
Yaxshi rahbar u yoki bu sababga ko'ra ishdan ketsa (kasallik, o'lim...), uning
o'rniga kelgan inson yana 6ta fazilatga ega bo'lishi kerak. Bular donishmandlik,
avvalgi o'rnatilgan odil
Forobiy qonunlar va tartiblarni xotirada yaxshi saqlab qolish va ularga amal qilish
uchun quvvai hofizaga ega bo'lishi kerak. Agar shunday qonunlar qolmagan bo'lsa,
« bunday qonunni o'ylab topish uchun ijod,ixtiyor qilish quvvatiga ega bo'lishi
kerak. Amaldagi haqiqiy ahvolni tez payqab olish va kelgusida ro'y beradigan,
avvalgi rahbarlar ko'zda tutmagan voqealarni ko'ra bilishi uchun bashoratgo'ylik
hislatiga ega bo'lish talab etiladi. Bu hislat unga xalq farovonligini yaxshilash yo'lida
kerak bo'ladi».
Hozirgi davr tili bilan aytganda, iqtisodiyotda prognoz, istiqbolni ko'ra bilish
xaqida gap bormoqda. Avvalgi rahbarlar o'rnatgan qonunlarga, shuningdek,
avvvalgilardan o'rnak, isbot olib o'zi to'qib chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi
uchun qizg'in so'zlash- notiqlik hislatiga ega bo'lish kerakligi ko'rsatiladi.
Zarur hollarda harbiy ishlarga mohirona rahbarlik qilish uchun etarli jismoniy
quvvatga ega bo'lish talab etiladi. Ham jang qilishni, ham sarkarda sifatida jangu
jadalga rahbarlik qilish uchun harbiy san'atni yaxshi bilish kerakligi uqtiriladi.
Mabodo, shu hislatlarning barchasini o'zida jamlagan odam topilmasa, lekin 2 kishi
birgalashib, shu hislatlarga ega bo'lishsa (ya'ni bir donishmand, 2-qolgan hislatlar
sohibi bo'lsa), shu ikkovini fozillar shahriga rahbarlikka qo'yish zarur. Demak, olim
tomonidan amalda uchraydigan barcha holatlar e'tiborga olingan holda rahbar
tanlash yo'l-yo'riqlari berilgan.
Albatta, bo'lajak rahbar shu hislatlarga egami-yo'qmi ekanligi qanday
aniqlanadi, degan savol tug'iladi. Buni har bir insonning umr-hayoti, avvalgi
yillardagi faoliyati, xalq hukmiga havola etilayotgan dasturi, yaqin kishilarning
bergan tafsilotlari orqali bilib olish va eng maqbul nomzodni qo'llab-quvvatlash
kerak. Ibn Sino talqinidagi iqtisodiy karashlar.
Ibn Sino (980-1037) tomonidan nioyatda katta ilmiy meros qoldirilgan, u
yozgan asarlarning soni 280 dan ortiq. Shulardan 40 tadan ortig'i tibbiyotga oid, 30
ga yaqin risola turli tabiiy fanlarga, 3 risola musiqaga, 185 risola falsafaga, mantiq,
psixologiya, teologiya, ahloq, boshqa ijtimoiy-siyosiy masalalarga bag'ishlangan.
Lekin bizgacha uning faqat 160 ga yaqin asari etib kelgan. Olimni hurmatlab «Shayx
ur-rais» deb ataganlar.
Olimning tibbiyotga oid asarlarida iqtisodiyot bilan bog'liq muhim g'oyalar
ilgari suriladi. Inson sog'lig'ining ichki va tashqi muhitga bevosita bog'liqligi,
ayniqsa ovqatlanish, turmush sharoiti katta ahamiyat kasb etishi ko'rsatiladi.
Iqtisodiyot fanida muhim bo'lgan kategoriya «etiyoj» ni ta'riflab, moddiy boyliklar
yaratishda mehnatning va mehnat qurollarinining o'rnini aniqlab beradi. Uning
asarlarida «mehnat taqsimoti»ga katta e'tibor qaratiladi, taqsimot tufayli unumdorlik
oshuvi va mahsulot sifati yaxshilanishi isbotlab berilgan. Farbiy Evropada faqat
1776 yilda Adam Smit bu masalaga alohida diqqatni jalb etadi.
Ibn Sinoning fikricha: «Hayvon tabiat ne'matlariga qanoat qiladi, odamlarga
esa tabiat ne'matlari kamlik qiladi, u ovqat, kiyim-kechak va uy-joyga ehtiyoj sezadi.
Hayvon tabiat ne'matlari-ni o'zlashtirib oladi, odam esa o'z mehnati bilan o'ziga
ovqat, kiyim, turar joy yaratadi. Shu maqsadda inson dehqonchilik va unarmand-
chilik bilan shug'ullanishi kerak».
Olim asarlarida fozil davlat to'g'risidagi g'oyalar rivojlantirilib, o'zaro yordam
do'stlik va hamkorlikka katta o'rin beriladi. Olim nazariy va amaliy ilmlarni ajratib
ko'rsatadi, nazariy ishlarni inson faoliyati bilan bog'liq bo'lmagan narsalar
to'g'risidagi haqiqiy ilmlar deb ta'riflaydi.
Amaliy ilmlarning ob'ekti inson faoliyatidir. Nazariy ilmlarning haqiqatni
bilishga, amaliy ilmlar esa yaxshi ishlarni bajarishga qaratilgan. Bunda insonning
ahloqiy fazilatlari muhim o'rinni egallaydi. U insonlarning kundalik foydali amaliy
ishlarini ulug'laydi, ahloqiy munosabatlarda kamtarlik, izzat-hurmat, jasurlik,
ayniqsa to'g'rilik, sofdillik kabi hulqiy qoidalarga alohida e'tibor beradi. Bu
xususiyatlar iqtisodiyotda inson omili to'g'risidagi g'oyaga mos keladi. Iqtisodiyot
rivojlanishining ob'ektiv qonun-qoidalariga amal qilib, inson o'z baxtini o'zi yarata
oladi. Yaxshi xulq va iqtisodiyot o'rtasida bevosita bog'liqlik borligini «Uy-joy
tutish tadbiri» asarida ko'rsatib beradi. Bu risolada u ayollarning o'n etti hislatini
sanab ko'rsatadi. Bularga dastlab ayol oqil va e'tiqodli, yoqimtoy, o'z eriga mehru-
muhabbat qo'ygan, farzand ko'ra oladigan, ezma bo'lmagan, itoatkor, dili pok,
bexarxasha, pokiza, vazmin va o'zini tutib olgan jiddiy va ulug'vor, har bir xatti-
harakatida o'zining yaxshi hislatlari bilan ajralib turadigan va eng muhimi, erining
birini ikki qiladigan-tejamkor, og'ir damlarda unga malham bo'la oladigan mushfiqu
mehribon bo'lishi kerak.
Ibn Sino oddiy musulmon sifatida xudo borliliga to'la ishonadi, lekin dunyoda
odamlarning ishi faqat toat-ibodat qilish, ro'za tutish, Qur'on o'qishdangina iborat
emas, balki ularning fan, ma'rifat bayrog'ini ko'tarib, foydali (savobli) ishlar
qilishlari ulug'lanadi. U bilimlarni egallasa, o'shandagina haqiqiy musulmon bo'la
oladi, deb ta'kidlaydi.
Mustaqillik sharofati tufayli biz bobimizni yana qaytadin kashf qilmoqdamiz,
uning ilmiy merosi har tomonlama chuqur o'rganilmoqda va keng xalq ommasiga
etkazilyapti.
Musulmon huquqshunosligida tovarning iste'mol qiymati tan olingan,
tovarning qiymati bilan so'ralayotgan baho (bozor narxi) farqlangan. Yirik din
peshvosi Bahouddin Naqshbandiyning «Dil ba yoru, dast ba kor», ya'ni «dil yor
(Alloh) bilan, qo'l ish bilan (band bo'lsin)» degan tezisi o'sha davr uchun muhim edi,
chunki ilgari xudoga faqat e'tiqod qilishning o'zi kig’oya deb bilingan. Nizomulmulk
(1018-1092) «Siyosatnoma» asarida hukmdorlar, amirlar, amaldorlar va qozilarning
mansabni suiiste'mol qilishini, soliqlarning og'irligi, davlat
mablag'larini saqlash va sarflashda hisob-kitob zarurligini
qayd etgan. Saljuqiylar davlati arbobi sifatida iqto'ni tanqid
qilgan. Iqto' - o'rta asrlarda O'rta Sharq, shu jumladan O'rta
Osiyoda hukmdor tomonidan ayrim shaxslarga katta
xizmatlari evaziga in'om qilingan chek yer (Temuriylar
davlatida suyurg'ol).
XIII asrning boshidan XIV asrning 70-yillarigacha bo'lgan davr bu mo'g'ullar
istilosi davri bo'lib, ko'p sohalarda orqaga qaytish (regress) bo'ldi. Ammo
bosqinchilar mahalliy xalq urf-odati, madaniyati, tili, dinini, xo'jalik tarzini qabul
qilishga va ular bilan aralashib ketishga majbur bo'ldilar. Shu davrda boj, bojxona,
bojxona solig'i yuzaga keldi. Hozirgi ruscha «tamojnya» so'zi aslida mo'g'ulcha,
keyinchalik turkchadagi «tamg'a» so'zidan olinganligi ma'lum.
Beruniy Beruniyning iqtisodiy g'oyalari. Buyuk qomusiy olim Abu Rayhon
Beruniy (973-1048) 150 dan ortiq asar yaratgan bo'lib, ularda mehnat boylikning
asosi ekanligi to'g'risidagi g'oya asosiydir. Uning ko'pgina fikr va qarashlari bugungi
kun uchun ham ahamiyatini yo'qotmagan.
Olim yashagan davrdagi munosabatlar, ishlab chiqarishning yuksalganligi,
savdo-sotiqning rivojlanishi, sug'orish inshooatlari-ning ishga tushirilishi ana shu
davr uchun xos edi.
Shu asosda Beruniyda kishilik ehtiyojlarining paydo bo'lishi va uni qondirish
asoslari, mehnat va hunarga munosabatlari uyg'unlashib ketadi. Uning fikriga ko'ra,
kishilar o'z zaruriy ehtiyojlarini qondirish uchun uyushgan holda yashash va
ishlashga majburdirlar. Ehtiyojlar turli-tuman va ko'p bo'lganligi uchun insonlar
birlashgan holda turar joy va shaharlar yaratishga intiladilar, deb hisoblaydi.
Shuningdek, u davlatning paydo bo'lishini ham ehtiyoj tufayli deb o'ylagan. Eng
muhim g'oya shuki, barcha qimmatli narsalar inson mehnati bilan yaratiladi va
insonning qadr-qimmati uning avlod-ajdodlarining kim bo'lganligi emas, balki
uning mehnati, aqliy va jismoniy mahorati bilan belgilanadi. Har bir davrning urf-
odatlari o'ziga xos bladi va inson ahli ularga rioya qilmog'i darkordir, aks holda
nizom va bir xillik yo'qolsa, tartib ham yo'q bo'ladi, deb uqtiradi buyuk donishmand.
Olimning fikrlariga tayanib shunday muhim qisqacha xulosalar chiqarish
mumkinki, inson erdagi bunyodkor va yaratuvchi kuchdir. Inson avvalo halol
mehnati bilan ulug'lanadi, kishilik jamiyatining asl ibtidosi ham mehnatdandir.
Beruniy qayd etishicha, bilimlarni egallamoq va hunar o'rganmoq uchun mehnat
qilish zarur, bu esa doim davom etadigan va takomillashib boradigan jarayondir. U
mehnatni turlarga ajratib, ularning har qaysisi alohida talab va ehtiyojlar asosida
vujudga kelishini ko'rsatib berdi. Binokor, ko'mir qazuvchi, hunarmand, fan
sohiblari mehnatini og'ir mehnat deb biladi. Ilm, ma'rifat zag'matkashlari mehnatiga
ta'rif berish, ilm olish, o'qish eng kerakli mehnat ekanligini isbotlaydi. Shunga ko'ra
olimlarning mehnatini qadrlash turli ilmlar ko'payishiga olib keladi. Olim
jamiyatning asosini moddiy ne'matlar uchun bo'lgan harakatlarda, mehnatda deb
biladi.
Qul mehnati, majburiy mehnatdan erkin kishilarning faoliyati usutunligi
isbotlab beriladi (erkin bozor munosabatlarining asosi). Mehnatkashlarning xohish-
irodasiga qarshi, ularni majburlab ishlatishga qarshi bo'lgan, chunki bunday mehnat
samarasi pastdir. Meros bo'lib avloddan avlodga o'tib keladigan hunarlar yuqori
baholangan.
Beruniy og'ir jismoniy mehnat qiluvchilar, ya'ni konda ishlovchilar, er ostida gavhar
qidiruvchilar, dehqonlar to'g'risida, ularga berilishi kerak bo'lgan imtiyozlar va ish
haqi haqida «Minerologiya» asarida keng muloaza yuritadi. Ayniqsa ochiq va er
ostidagi kon ishlariga alohida e'tibor beriladi, yer osti konlarini mustahkamlash
(falokat oldini olish uchun), yer osti suvlarini chiqarib tashlash, olingan rudani
yuqoriga olib chiqish uchun maxsus moslamalardan foydalanish tavsiya etiladi. Kon
atrofida konchilar qishlog'ini barpo etish zarurligi ko'rsatiladi.
Yer osti boyliklarini qazib olish ishlari katta jismoniy mehnat, ixtirochilik,
aqliy mehnat va bilim sarflashni talab etadi. Bu murakkab va og'ir ishlarni bajarish
maxsus maktab, ularda ta'lim-tarbiya berish asosida yo'lga qo'yilmog'i kerak,deydi
olim. Xuddi shu o'rinda Beruniy ilm ahllari, olimlar, tarbiyachilarning mehnati
jamiyat uchun naqadar kerakli va zarurligini alohida uqtiradi. Beruniy ustalarning
avoli, shogirdlarning faoliyati, ish haqlari borasida ham qimmatli g'oyalarni ilgari
suradi, ish haqi miqdori samaradorlik bilan bevosita bog'lanadi.
Olimning yozishicha: «Basrada billurdan idish-tovor va boshqa narsalar
yasaydilar. Ish joyida belgilab-o'lchab beruvchi usta bo'lib, uning oldida billurning
mayda va katta bo'lakchalari to'plangan. U ana shulardan chiroyli va keraklisini olib,
undan eng chiroyli va yaxshi buyum yasashni o'ylab o'lchab belgilab chiqadi.
Shundan keyin uni yasovchi hunarmandga beradi, bu birinchi usta aytganidek qilib
buyumlarni yasay boshlaydi.
Olim shu erda mehnat taqsimoti va uning ahamiyatini ko'rsatadi. Olim va
mutaxassislar mehnatini mamlakat boshqaruvchilari tomonidan rag'banlantirib
turish foydali ekanligi alohida ta'kidlanadi. Bu aslini olganda manfaatdorlik
tamoyilining xuddi o'zidir. Uningcha, ayniqsa, erga ishlov berib, rizq-ro'z
yaratuvchilarga mehribon bo'lish kerakligi ko'rsatiladi. Ana shu g'amxo'rlik
oqibatida erga yaxshi ishlov beriladi va er hosildor bo'ladi, moddiy ne'matlar
yaratiladi, ishlovchi va jamiyat manfaatlari bab-baravar himoya qilinadi (bu fikr
XVIII asrda Adam Smit tomonidan to'laroq isbotlab berilgan). Moddiy ne'matlar esa
tiriklik asosi. Ana shunday qilinganda hokimiyat ham mustahkam bo'ladi, deydi
olim (bu erda davlatning iqtisodiyot bilan munosabati masalasi ko'tariladi).
Agar kishilar to'q bo'lsa, davlat ham kuchlidir. Hukmdorlarning vazifasi yuqori
tabaqalar bilan quyi tabaqalar o'rtasida haqiqatni, kuchli bilan kuchsiz o'rtasida
tenglikni o'rnatishdan iboratdir, deb uqtiradi olim. Mehnatning ixtiriyligi, ozodligi,
erkinligi kishilar o'rtasida hulq-atvor, hurmat-e'tibor uchun muhim va zarurdir.
Bozor iqtisodiyotining eng zarur tamoyillaridan biri-bu tanlash va tadbirkorlik
erkinligi masalasi ilgari surilgan.
Yusuf Xos Hojib. Atoqli davlat arbobi, ilk turkiy dostonnavis Yusuf Xos Hojib
1020
yili
Qoraxoniylarning
markaziy
shaharlaridan
biri
Bolasog'unda
tug'ildi(olamdan o'tgan yili noma'lum). Bo'lajak mutafakkir o'z davridagi barcha
bilimlarni, arab va forsiy tillar hamda undagi adabiyotlarni puxta egallaydi.
U 1069-1070 yillar orasida «Qutadg'u bilig»(Qutga, ya'ni baxt saodatga erishtiruvchi
bilim)asarini turk tilida yozib, Qoraxoniylar hukmdori Tabg'ochxon Bug'roxonga
taqdim etadi. Xon Yusufga «Xos Hojib» (eshik og'asi ) degan martabani in'om etadi.
Bu falsafiy didaktik asarda markazlashgan davlat tuzish, uni mustahkamlash, nizo
va adolatga barham berish kabi ma'muriy- xo'jalik hamda ma'rifat, obodonchilik,
moddiy-ma'naviy va boshqa adolatli hukmron, davlatni tadbir bilan boshqarish
ishini o'rganish, kasb-hunar egallash, xalq g'amini eyish haqidagi fikrlar ilgari
suriladi. Bizgacha donishmandning faqat bir asari etib kelgan, ammo bu asarda
shunday durdonalar to'planganki, ularga qoyil qolmay iloj yo'q. Asar 13 ming misra
(nasriy va nazmiy muqaddimadan tashqari)-73 bobdan iborat. Unda inson
tafakkurining barcha jabalari bo'yicha so'z yuritiladi va nihoyatda qimmatli fikrlar
bayon etilgan. Kitobda berilgan bu g'oyalar o'z davri uchun ham , hozirgi davr uchun
ham nihoyatda qadrlidir. Ayniqsa iqtisodiyot masalalari bo'yicha davlat va raiyat
munosabatlari sinchiklab o'rganilgan. Asar 18 oy- bir yarim yilda yozib tugallangan
(Bolasog'unda boshlangan va Qashqarda nioyalangan) bo'lsa ham, uni yaratish
uchun juda uzoq vaqt tayyorgarlik ko'rilgan.
Donishmand fikricha, ezgu orzularga faqat toat- ibodat bilangina etishib
bo'lmaydi. Buning uchun talay ezgu ishlar qilish, foydali faoliyat ko'rsatish kerak,
degan fikrni ilgari suradi. Borliq haqidagi bilimlarga to'qnashib, odam bilishi
mumkin bo'lmagan narsa, bilim bilan echilmaydigan jumboq yo'q, bilim tufayli
osmon sari ham yo'l ochiladi, deydi. Bilish uchun esa tinmasdan o'rganish lozim,
deb uqtiradi.
Taniqli iqtisodchi Adam Smitning iqtisodiy ta'limotga ko'ra (XVIII asr),
mamlakatni iqtisodiy bo'hrondan chiqarish uchun 3 narsa:
1. Tinchlik-osoyishtalik;
2. Me'yoridagi soliqlar;
3. Iqtisodiy erkin faoliyat yuritish imkoni talab etiladi. Ana shu g'oya aslida bizning
mutafakkir tomonidan etti asr avval bayon etilgan.
Xalq, raiyat (soliq to'lovchilar) mamlakat hukmdoridan uch narsani kutadi, deb
uqtiradi Yusuf Xos Hojib, bular: 1) pulning qadrini ko'tarish yoki (ushlab turish); 2)
xalqqa xususiy mulk huquqini ta'minlovchi qonunlarni joriy etish va 3) yo'llarni
o'g'ri-qaroqchilardan muhofaza qilish. Shoh esa fuqarolardan soliqni vaqtida
to'lashni (hozirgi kunda ham nihoyatda dolzarb), chiqargan farmon qonunlarini
bajarish hamda do'stiga do'st, dushmanga dushman bo'lishni talab qiladi, deb yozadi.
Ko'rinib turibdiki, bunda jamiyat va siyosiy hokimiyat o'zaro mutanosib bo'lishi
zarurligi g'oyasi aniq ifoda etiladi.
Pulning qadrli bo'lishi haqidagi g'oya, aslini olganda inflyasiya muammosi
bilan chambarchas bog'liq, baholarning m'tadilligi ham ta'min etiladi. U o'z
navbatida inqirozsiz iqtisodiyot, erkin muomaladagi valyuta masalalariga borib
taqaladi.
Xususiy mulk huquqini ta'minlash bozor munosabatlarining bosh unsuridir, mulkka
egallik hissi taraqqiyot omili sifatida butun jaon rivoji asosida isbotlangan va hozirgi
davrda respublikamizda ham jadallik bilan amalga oshirilmoqda. Davlat, umumxalq
mulkiga ommoviy o'tishning salbiy oqibatlarini sobiq sho'rolar davrida boshimizdan
kechirganmiz.
Yo'llarni o'g'rilardan muhofaza qilish ichki va ayniqsa tashqi savdo (eksport-
import)ni ta'minlash va qo'llab-quvvatlashning o'zginasidir. Bu erda savdoning xalq
xo'jaligi uchun ustuvor ahamiyati to'g'risida gap yuritiladi.
Hozirgi davrda bu g'oyalar mustaqil O'zbekiston iqtisodiy siyosatining asosini
tashkil etadi. Bu g'oyalarning amaliy ahamiyati ayniqsa Sohibqiron Amir Temur
faoliyatida yorqin namoyon bo'lgan.
Yusuf Xos Hojib barcha imtiyozlardan mahrum kambag'al tabaqalar ahvoliga
achinish hissini izhor qiladi. Donishmand hokimlarni quyi tabaqa vakillarini ularga
nisbatan mehr shafqatli, insof-adolatli, marhamatli bo'lishiga, ayni paytda raiyatni
hokimlarga bo'ysunuvchi, sadoqatli bo'lishiga chaqiradi. Mana shunday kelishtirish
yo'li bilan osoyishta hayotga erishishga umid bildiriladi (bu esa iqtisodiy rivoj uchun
ham zaruriy shartdir).
Kitobdagi g'oyalar dunyodagi hamma ishlarda qo'l keladi. Unda mulk
tutishning siru-asrorlari, mamlakatni idora qilish tartibi, sharti, shuningdek, molu-
mulk, el-yurtning mangu qolishi, gullab - yashnashi va uning xarob blish belgilari
berilgan. Mutafakkir ayniqsa kasb-hunar ahlining faoliyatini yuqori baholaydi. «Bir
yigitga qirq hunar oz» bobi xuddi shu masalaga bag'ishlangan. Vazir, qo'mondon,
elchi va boshqa hukmdorlarning faoliyat mezonlari diqqatga sazovordir.
Masalan, «Vazir ko'zining to'q bo'lishi uni har xil mol-mulk oldida
suqlanishdan asraydi. Ko'zi och odam bor olamni esa ham tymaydi», deydi olim.
Dehqon, savdogar, chorvador, oddiy mehnatkash ahli to'g'risida nodir fikrlar
bildiriladi. «Bular bilan yaqin bo'lgin hamisha, to tomoq tashvishin bilmasdan
yasha», deb aytiladi.
Ayniqsa bilim va aql-idrokka, shu soha sohiblariga katta e'tibor beriladi. «Odamzod
naslining ulug'ligi bilimdan. U aql-idrok tufayli ne-ne tugunlarni echishga qodir»,
deb yozadi alloma.
Aql-idrok egalarining nafi har doim ko'pchilikka tegib turadi. Bilim egalari esa
elda aziz bo'ladi, hurmat qozonadi. Butun ishlar o'quv-idrok bilan amalga oshadi.
Barcha murakkab ishlar bilish bilan hal etiladi. Ko'rinib turibdiki, yurtimizda
iqtisodiy rivojlanish bo'yicha tanlangan o'z yo'nalishimizda ham yoshlarning bilim
olishiga, jahon xalqlari tajribasini o'rganishga keng imkoniyatlar yaratilayotir. Bu
tanlangan yo'limizning to'g'riligidan dalolat beradi.
4- AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDAGI IQTISODIY
G`OYALAR VA IQTISODIY SIYOSAT
Amir Temur va uning avlodlari davrida markazlashgan davlat barpo etildi,
iqtisodiyotning barcha sohalarida (hunarmandchilik, qurilish, qishloq xo'jaligi,
ayniqsa savdoda) muhim yutuqlar qo'lga kiritildi. Bunga to'g'ri tanlab olingan
iqtisodiy g'oyalar va iqtisodiy siyosat yordam berdi.
Amir Temur (1336-1405) davlat va iqtisodiyotni boshqarishda o'ziga xos
maktab yaratgandi. Sohibqiron davlatida devoni buzurg (bosh vazir) dan tashqari har
bir viloyatda Devon deyiluvchi boshqarma bo'lgan. U davlatning butkul ishlarini:
soliq yig'ish, tartib saqlashni, ijtimoiy binolar - bozorlar, hammomlar, yo'llar, suv
inshootlari tarmoqlarini nazorat qilardi.
Xalqning hulq-ahloqi kuzatib turilardi. Uning xodimlari
vaqti-vaqti bilan so'roq, tekshirish, taftish va tergov ishlarini
olib borishardi. Ayniqsa, toshu-tarozi to'g'riligi, odil baho
tekshirilgan, qallob va tovlamachilar qat'iy jazolangan, eng
muhimi bu ish to'ppa-to'g'ri bozorda, xalq oldida amalga
oshirilgan. Savdogarlarga olib kelingan mol ustiga 10 foiz
narx qo'yish mumkin bo'lgan. Temur saltanatini idora qilish
uchun turli vazirlar faoliyat ko'rsatgan. Shunday vazirlardan birinchisiga yer
soliqlari, boj, o'lpon-soliq undirish hamda mirshablik yumushlarini boshqarish
yuklatilgan. Bu vazir
Amir Temur mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolarni hal qilgan,
raiyat ahvolini kuzatgan, viloyatlardan olingan hosil, soliq, o'lponlarni taqsimlagan.
Ikkinchi vazir sipoh vaziri hisoblanib, sipohiylarning maoshlari va tanho (bu erda -
toju-taxt uchun qilgan xizmatlari evaziga beriladigan in'om ma'nosida)larni
boshqargan.
Uchinchi vazir esa egasiz qolgan, o'lib ketgan va qochganlarga tegishli mollarni,
kelib-ketayotganlar, savdogarlar mol-mulkidan olinadigan zakot va bojlarni,
mamlakat chorvasini boshqarib, bularning barchasida to'plangan daromadlarni
omonat tarzida saqlagan. Agar g'oyib bo'lganlar va vafot etganlarning mol-mulki
bo'lsa, ularni o'z merosxo'rlariga topshirgan.
To'rtinchi vazir saltanat ishlarini yurituvchi vazir bo'lib, u saltanatdagi jami
idoralarning kirim-chiqimlari, xazinadan sarf qilingan harajat, hatto otxona va
saroydagi boshqa jonzotlarga qilingan harajatlardan ogoh bo'lib borgan. Vazirlar
Devonbegiga bo'ysungan.
Sohibqiron Amir Temur, jumladan, shunday degan edilar: «Amr qildimki,
sadrlar sadri (sadr, vaqf erlar va vaqf etilgan boshqa mulkning hisob-kitobini olib
boruvchi mansabdor) sayyidlar va boshqa arboblarga suyurg'ol tariqasida berilgan
erlar va vaqflarning ahvolini, ularning vazifalarini qay darajada ado
etayotganliklarini tekshirib, menga arz qilib tursin... Saltanatning har bir idorasida
kirim-chiqimlarni, kundalik harajatlarni yozib borish uchun bir kitob tayinlansin».
Sohibqiron davrida erga egalikning beshta asosiy ko'rinishi bo'lgan:
1. Suyurg'ol yyerlar. Katta hajmdagi bu yerlar davlat tomonidan ajratib berilib,
bir avloddan ikkinchisiga o'tgan. Suyurg'ol egasi markaziy xazinaga
to'lanadigan soliqdan ozod qilingan. Bunday yer egalari dehqonlarni ishlatib,
yer solig'i - xiroj olganlar.
2. Tarxon yerlar. Bu yerlar xususiy mulk bo'lib, ular odamlarga biron-bir xizmati
uchun berilgan.
3. Ushr yerlar. Sayyid va xo'jalarga mansub yerlardir. Bundan olingan hosilning
undan biri davlatga berilgan.
4. Vaqf erlar, masjid, madrasa, xonaqoh, qabriston va shu singari joylarga doir
yerlardir. Vaqfda er, suv, bozor, qul, pullar va boshqalar mol-mulki bilan
in'om etilardi. Masalan, Amir Temurning Axmad Yassaviy uchun qurdirgan
vaqfnomasi katta ahamiyatga ega. Ahmad Yassaviy va boshqa avliyolar, din
peshvolarining maqbaralari uchun vaqfdan mablag' ajratilgan.
5. Askarlarga, askarlarning rahbarlariga beriladigan yerlar.
Kimdakim biron sahroni obod qilsa yoki qoriz (yer osti suvlarini tortib chiqarish
uchun qurilgan inshoot) qursa, biron bog' ko'kartirsa yohud birorta xarob bo'lib
yotgan joyni obod qilsa, birinchi yili undan hech narsa olmaganlar. Ikkinchi yili
raiyat o'z roziligi bilan berganini olgan. Uchinchi yildagina soliq qonun-qoidasiga
muvofiq xiroj yig'ilgan.
Amir Temur kattayu kichik har bir shahar, har bir qishloqda masjid, madrasa
va xonaqohlar bino qilishni, faqiru miskinlarga langarxona (yo'lovchilar qo'nib
o'tadigan, kambag'al etim-esirlarga ovqat beriladigan joy), g'aribxona qurishni,
kasallar uchun shifoxona bunyod etishni va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlashni
buyurgan edi.
Amir Temur Angliya va Farangiston qirollariga murojaat qilib, xalqaro savdo
aloqalarini rivojlantirdi. Markaziy Osiyo orqali o'tadigan Buyuk ipak yo'lida
karvonlarning xavfsizligini ta'minladi. Mashriqdan mag'ribgacha bo'lgan savdo-
sotiq ishlarini kuchaytirib, turli ravotlar, karvonsaroylar, savdo rastalari qurdirdi.
Sohibqiron 1365-1366 yilning qishida Qarshi shahrining atrofini, 1370 yili
Samarqandni devor bilan o'rab, qo'rg'on bunyod ettirgan. 1380 yilda Shahrisabzda
Oqsaroyni qurishga kirishib, shahar atrofini devor bilan o'ragan. Bu misollar aytib
turibdiki, devor va qo'rg'onlar bekorga barpo bo'lmagan. Ular chegara vazifasini
o'tab, shahar aholisini do'st-dushmandan, bordi-keldidan muhofaza qilgan. Qarshi
so'zi ichkari va tashqari degan ma'nolarga egadir. Ma'lumki, Amir Temur
saltanatining chegarasi harbiy yurishlar vaqtida beqaror edi, lekin shunday bo'lishiga
qaramay, uning yurtidan biron-bir narsa tashqariga so'roqsiz olib chiqib ketilmagan.
Jahongir bu haqda: «Mamlakatni himoya qilib, dushmanni yo'latmagan navkarni
yuqori martabaga ko'tarib, hurmatlasinlar. O'g'ri va qaroqchilarni jazolasinlar,
fasodchi, buzuqi, nafsi yomon kishilarni mamlakatdan haydasinlar. Atrofdan
kirgan-chiqqan mol-mulk, chetdan kirgan va chetga chiqadigan yot kishilar, har
mamlakatdan kelgan karvonlar va hukmdorlik haqidagi xabarlar qo'shni podsholar,
ularning gaplari, ishlari uzoq o'lkalardan bo'lib, mening dargohimda yuzlangan
ulamo, fuzalo haqidagi batafsil xabarlarni (xabarnavislar) rostlik, to'g'rilik bilan
menga yozib tursinlar. Xabarlarni kunma-kun, haftama-hafta, oyma-oy mening
arzimga etkazib tursinlar», degan edi. Mazkur vazifalarni bajarmoq uchun har bir
shahar va qishloqda qutvol (qal'a boshlig'i) tayinlanib, ular sipoh va raiyatga
soqchilik qilganlar va yana yo'l ustiga kuzatuvchilar, zobit (idora etuvchi,
boshqaruvchi, qo'shin boshlig'i)lar tayinlanib, ular yo'llarni qo'riqlab, o'tkinchilar,
savdogarlar, musofirlarni kuzatib, mol-mulki va boshqa narsalarini manzildan-
manzilga etkazib qo'yganlar. Yo'l ustida bironta odamning biror narsasi yo'qolsa,
o'zi o'ldirilsa yoki boshqa kor-hol yuz bersa, buning uchun javob berish ularning
zimmasida bo'lgan.
Buyuk jahongirning mana bu so'zlari yanada qimmatliroqdir: «Har mamlakat
va diyor sayohatchilari musofirlarining boshini siladimki, turli mamlakatlardan
menga xabar keltirib turdilar. Har bir mamlakat va diyorga savdogarlar va
karvonboshilar tayinladimki, ular qaerga borishmasin: Xitoy, Xo'tan, Chinu
Mochin, Hindiston, Arab mamlakatlari, Misr, Shom, Rum, Jazoir, Farangiston
(Ovrupa), u erlarning nafis matolari va munosib tuxfalaridan keltirishsin. O'sha
mamlakatda yashovchi kishilarning hol-ahvoli, turish-turmushlari haqida menga
xabar olib kelsinlar, har bir mamlakat hukmdorining o'z raiyatiga qanday muomala-
yu munosabatda ekanligini aniqlasinlar».
Amir Temur davrida ulufa (oziq-ovqat, maosh, soliq turi) berish quyidagicha
edi. Amirlar, mingboshilar, yuzboshilar, o'nboshilar va sipohiylarga ushbu tartibda
maosh berilgan: oddiy sipohiyga o'z vazifasini o'rinlatib bajarish sharti bilan maoshi
mingan otining bahosiga teng bo'lgan. Bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan to'rt
otgacha tayinlangan. O'nboshilar maoshi qo'l ostidagi oddiy sipohiylarnikidan o'n
barobar ortiq bo'lgan. Yuzboshilar maoshi o'nboshilarnikiga qaraganda ikki barobar,
mingboshilarniki esa yuzboshilarnikidan uch barobar ziyoda edi. Chorpilchor (urush
vaqtida) xatoga yo'l qo'ygan sipohiylarning maoshi o'ndan birga kamaytirilgan.
O'nboshi yuzboshi tasdig'i bilan, yuzboshi mingboshining tasdig'i bilan, mingboshi
bosh amir tasdig'i bilan ulufa olganlar. Bosh amir - amir-ul-umaroning maoshi qo'l
ostidagilardan o'n barobar, devonbegi va vazirlarning maoshlari amirlarnikidan o'n
barobar ortiq bo'lgan. Yasovul (xonlarning kichik xizmatchisi, qo'riqchi), chopovul
(chopqunchi, asosan tunda o'tkaziladigan bosqin qatnashchisi), kalakchi (aholidan
yig'ilgan hosildan xiroj miqdorini belgilovchi mansabdor)larning maoshi xizmatiga
yarasha, mingdan o'n ming tangagacha bo'lgan. Sayyidlar, olimlar, fozil kishilar,
hakimlar, tabiblar, munajjimlar, qissaxonlar, xabarchilar, tarixdonlarning o'z
hollariga qarab suyurg'ol, vazifa va maosh belgilangan. Xizmatchilar, farrosh (bu
erda palos to'shovchi ma'nosida)larga yuzdan ming tangagacha maosh berilardi.
Umuman, davlat tomonidan beriladigan maoshlarning to'liq ma'lumotlarini
Devonbegi va vazirlar Amir Temurga bildirib, so'ngra tanho (bu erda saroy
xizmatchilari, lashkarboshilar va askarlar uchun maxsus xazinadan beriladigan
maosh. Ba'zida alohida xizmat ko'rsatgan beklarga tanho sifatida er-suv berilgan)
berganlar.
Sohibqiron vasiyatiga ko'ra uning to'ng'ich o'g'li Muhammad Jahongir Mirzo
valiahd va viloyat hokimi bo'lib, o'n ikki ming otlik askarga ulufa olib, bir viloyat
olgandi. Uchinchi ug'li Mironshoh Mirzo to'qqiz ming otliq askarga teng ulufa
olgan va bir viloyatni tasarruf qilgan. To'rtinchi o'g'li Shohruh Mirzo etti ming otlik
askarga ulufa olgan va bir viloyat egasi bo'lgan. Nabiralari ham uch mingdan etti
minggacha otliqqa ulufa va bir viloyat oladilar.
Amir Temur davrida piyodalar, kalakchilar, yasovullar, chopovullarning bir
yillik maoshlarini hisoblab, belgilangan mablag'ni devonxonaga keltirib, shu erda
ularga tarqatilgan. Sipohiylar va bahodirlarning yarim yillik maoshlari ham
hisoblanib, tanho xazinasidan olib berilgan.
O'nboshi, yuzboshilarga maosh shahar aholisidan olinadigan soliqlardan
yig'ilgan xazinadan va podsholiq mulki daromadidan naqd pul hisobida olingan.
Mingboshilarga viloyat ichidagi erlardan tiyul (xiroj va soliq yig'ib olish haqi bilan
in'om etiladigan er-mulk)lardan berilgan. Amirlar va amir-ul-umarolarga
viloyatlardan biri tiyul etib belgilangan. Temur viloyatlardan tushgan daromadlarni
taqsimlash haqida shunday degan edi: «Viloyatlar va mamlakatlardan olingan jami
daromadni taqsimlab, maosh berish erliklariga biriga kam, biriga ortiq qilib
yozsinlar. So'ng erliklar devonxonaga keltirilsin. Amirlar, mingboshilar shu
erliklardan birini chiqarib olsin».
Amirlar, mingboshilar raiyatdan molu jihot (naqd pul va mahsulot bilan
to'lanadigan soliq) yiqqanlarida, xirojdan ortiqcha sovariy (podsho va xonlar o'z
viloyatlaridan o'tayotganlarida xalqdan talab qilinadigan tortiqlar), qo'nalg'a
(choparlar va elchilarga qo'noq berish solig'i) va shilon (podshohlar va amirlarning
ovqati uchun yig'iladigan soliq) talab qilinmagan. Tiyul qilib berilgan har bir
mamlakatga ikkitadan vazir tayinlagan. Ularning birinchisi viloyatdan yig'ilgan
mollarni yozib raiyat ahvolini tekshirib turib, tiyul egasi (jog'irdor) ning fuqarolarga
zulm etkazmasligi uchun ularning holidan xabardor bo'lib turgan, yig'ilgan butun
mol-mulklarni kirim daftariga yozgan. Ikkinchisi daromadning xarj etilgan qismini
chiqim daftariga yozib, yig'ilgan mollardan sipohiylarning maoshiga taqsim
qilingan.
Amir Temur bu ishlar haqida yana quyidagilarni yozgan: «Qaysi amirga tiyul
berilar ekan, uni uch yilgacha o'z holiga qo'ysinlar. Uch yil o'tgandan so'ng uni
tekshirib ko'rsinlar. Agar mamlakat obod, raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar.
Agar ahvol bunga xilof ravishda bo'lsa, ul viloyat holisa (davlat ixtiyoridagi barcha
soliqlardan ozod etilgan er-suv)ga o'tkazilib, uch yilgacha o'sha jog'irdorga ulufa
berilmasin».
Sohibqiron mamlakatlarni fath etish bilan birga, to'plangan mol-dunyoni,
olinadigan boj soliqlarini xayrli maqsadlar uchun sarf qilgan: «To'plangan
xazinadagi naqd pul va qimmatbaho buyumlarni sipohlarga taqsimlab berdim.
Qo'shinga etarli darajada ozuka berdim», degan edi. Piri Amir Shamsiddin Kulol
haqida: «Ular menga Xorazmga borishimni maslahat berdilar. Agar g'alaba
qozonsam, Samarqandning bir yillik xirojini ularga nazr qilishga qaror qildim», -
deydi.
Ma'lumki, xiroj er solig'i uchun va umuman daromad solig'i uchun
qo'llanilgan. Xiroj ayrim hollarda daromadning uchdan birini tashkil etgan.
Shuningdek, xirojni «mol» deb ham atashgan. «Raiyatga haq-nohaq jarimalar
soluvchi vazir saltanatni buzadi»,- degan edi sohibqiron.
Muruvvatli jahongir: «Kimki mening xizmatimni qilgan bo'lsa, xizmat haqini
ado etdim. Farzandlar, qarindoshlar, oshna-og'aynilar, qo'ni-qo'shnilar va men
bilan bir vaqtlar do'stlik qilgan barcha odamlarni davlatu ne'mat martabasiga
erishganimda unutmadim, molu mulk va naqd pul bilan haqlarini ado etdim»,-deydi.
Shuningdek, u amirlar va sipohiylarni martaba va unvonlar, zaru zarvarlar bilan
xushnud etgan, bazmlarda o'z yonidan joy bergan, xullas, ularning jang vaqtidagi
qahramonliklarini hech vaqt unutmagan.
Sohibqiron hayr-ehson ishlari bilan odamlarning ko'nglini olgan. Sipoh va
raiyatga bir ko'z bilan qarab, bahodirlar, dovyuraklarga maxsus faxriy o'tova (bosh
kiyimiga taqiladigan qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan ziynatli belgi), kamar va
tarkash (sadoq - o'qdon) taqdim etib, martabalarini yanada yuqori ko'tartirdi. Har el
va har mamlakatning ulug'larini, boshliq-oqsoqollarini qadrladi. Ularga sovg'a-
salomlar berib, xizmatlaridan foydalandi. Sipohiylarni hamisha jangda tayyor
turishlari uchun oylik haqlarini so'rattirmay, vaqtida bergan. Sarmoyasi qo'lidan
chiqib ketgan savdogarga o'z sarmoyasini qaytadan tiklab olishi uchun xazinadan
etarli miqdorda oltin berilgan.
U vaqtlarda bozor ahlidan soliq olish qal'a boshlig'i zimmasiga yuklangan.
Soliq olish Qur'oni karim ta'limotiga muvofiq edi. Hadis va «Hidoya» kitoblarida bu
to'g'rida to'la ma'lumotlar berilgan. Hech bir shahar va qishloqqa odamlardan sari
shumor (jon boshidan olinadigan soliq) va xonashumor (har bir xonadondan
olinadigan soliq) olinmagan. Raiyatdan mol-xiroj yig'ishda ularni og'ir ahvolga
solishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib qo'yishdan saqlanilgan. Negaki,
Amir Temur «Raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining kambag'allashishiga
olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa sipohning tarqalib ketishiga sabab
bo'ladi. Sipohning tarqoqligi esa, o'z navbatida saltanatning kuchsizlanishiga olib
boradi. Fath etilgan erlik fuqaro azaldan berib kelingan xiroj miqdoridan rozi
bo'lsa, ularning roziligi bilan ish ko'rsinlar. Xirojni ekindan olingan hosilga va
erning unumdorligiga qarab yig'sinlar. Fatx etilgan har bir mamlakatning mol-
mulkini, buyumlarini talon-tarojdan saqlasinlar. O'sha mamlakatdan tushgan o'lja
mollarni hisob-kitob qilsinlar», - degan edi.
Yevropadan ancha ilgari bu davlatda byudjet tushunchasi bo'lgan. Davlat
xazinasi, kirim, chiqim, hisob-kitob qat'iy olib borilgan, taftish yo'lga qo'yilgan edi.
Buning uchun ma'lum mas'ul shaxslar ajratilgan va doim hisob berib borganlar.
A.Temurning davlat va iqtisodiyot sohasidagi asosiy fikrlari «Temur
tuzuklari»da to'la bayon etilgan. Tuzuklar Amir Temurning 1342-1405 yillar
oralig'idagi faoliyatini aks ettiradi va ikki qismdan (maqoladan) iborat. Birinchi
qismda asosan yagona davlat barpo etish, uni mustahkamlash, qo'shni (27) yurt va
mamlakatlarni zabt etish masalalari yoritilgan bo'lsa, ikkinchi qismda sohibqiron
nomidan aytilgan o'ziga xos vasiyat, pand-nasihat, turli sohalardagi, shu jumladan
ijtimoiy-iqtisodiyotga oid fikr-mulohazalar keltirilgan.
A.Temur mamlakatda gadoylar bo'lmasligi kerak, degan qoidaga amal qilgan
va uning yo'lini ham belgilab bergan. Gadoylarning barchasi to'plangan va ularga
bir yillik kerakli emish, kiyim-kechak berilgan, ularni biror foydali ish bilan
shug'ullanishga jalb etilgan. Odatda, ko'pchilik gadoylikni tark etib, biror faoliyat
bilan kun ko'rgan. Gadoylikni tark etmaganlar qul qilib sotilgan yoki mamlakatdan
chiqarib yuborilgan.
2. Shoxruh Mirzo va Mirzo Ulug'bek davridagi iqtisodiy islohotlar
A.Temur vafotidan keyin Shohruh va Ulug'bek (1394-1449) podsholigi (1409-1449)
davrida iqtisodiyot yaxshi rivojlandi. Ayniqsa qo'shni mamlakatlar bilan savdo-sotiq
munosabatlari o'sdi. Bu Movarounnahrda (arabcha «daryo ortidagi» (mamlakat)
degani) 1428 yilda Ulug'bek tomonidan o'tkazilgan pul islohoti bilan bog'liqdir.
Jamiyatda pulning ahamiyatini yaxshi tushungan holda uning qadr-qimmatini
oshirish uchun harakat qilingan.
O'sha davrda muomaladagi fulusiy chaqa pullar engil vaznda bo'lib, savdo rivojiga
to'siqlik qilgan. Ulug'bek engil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan barcha
chaqa pullarni man etdi. Eski chaqalarni yangisiga almashtirib, ichki savdoning
mayda mis pullarga bo'lgan talabini qondirish uchun u bir vaqtning o'zida Buxoro,
Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent, Shohruhiya va Andijon shaharlarida
zarbxonalar tashkil etib, bir xil vazndagi salmoqli fuluslarni zarb ettirib, muomalaga
kiritdi. Eski chaqalar qisqa vaqt davomida yangi pullarga almashtirilib olingach, mis
pullar
zarbini
markazlashtirish
maqsadida
boshqa
shaharlardagi zarbxonalarga barham berildi. Faqat Buxoro
zarbxonasi (poytaxt Samarqandda emas) saqlab qolindi. Xalq
orasida «fulusi adliya», ya'ni adolatli chaqa nomi bilan shuhrat
qozongan bu yangi mis fuluslar mamlakatning barcha shahar
va qishloqlarida keng muomalaga kirib, davlatning ichki
savdosini naqdina bilan to'la ta'minlay boshladi. Ichki chakana
savdo-pul munosabatlaridagi tanqislikni fulusning vazni va qiymatini Ulug’bek
oshirish bilan hal etilishi o'rta asrlar sharoitida nodir va favqulodda voqea bo'lsa-da,
har
holda
Ulug'bekning
bunday
islohoti
mamlakatda
hunarmandchilik
buyumlarining ichki chakana savdosi uchun keng yo'l ochib berdi. Ayni vaqtda
tashqi savdodan keladigan daromadni oshirish maqsadida «tamg'a» boji ham
birmuncha oshirildi, ya'ni hozirgi til bilan aytilganda proteksionizm siyosatidan
foydalanildi.
Ulug'bek (1394-1449) tarixda ko'proq davlat arbobi sifatida emas, bunyodkor
inson, yuksak zehnli olim sifatida mashhurdir. Uning dong'i dunyoga ketgan,
astronomiya, tarix ilmlariga oid asarlari mavjud. Bu erda biz Ulug'bekning ijtimoiy-
iqtisodiy faoliyatiga alohida e'tibor bermoqchimiz. Bu davrda mamlakat
iqtisodiyotining asoslariga alohida qunt qilinadi, busiz rivojlanish bo'lmasligini
hokimlar yaxshi tushunishgan. Sug'orish tarmoqlari qurilib, ular toshhovuz, darg'ot,
navo, chig'ir, charxpalak, qaynama,sharshara, osma ko'prik, handoq, tazar va
sardobalar kabi turli-tuman suv inshoatlari bilan jihozlandi.
O'sha davrda ham iqtisodiy rivojlanishning soliq tizimi bilan chambarchas
bog'liqligi yaxshi ma'lum edi. Soliq yig'imi qancha yuqori bo'lsa, ishlab
chiqaruvchilar manfaatdorligi kamdir, ammo soliqning pastligi aholi uchun qulay
bo'lgani bilan, davlatning boshqaruv, mudofaa va boshqa maqsadlariga doimo to'g'ri
kelavermaydi. Shularni yaxshi tushungan ukmdorlar soliqni iloji boricha me'yorida
saqlash
va
uni
yig'ishning
ma'lum
adolatli
usullarini
qo'llanganlar.
Masalan,Ulug'bek hukmronligi davrida g'alla g'aram qilinmasdan avval soliq
to'plash qat'iyan man' etilgan, chunki dehqon hosil yig'ib olgachgina real soliq to'lash
imkoniga ega bo'ladi. Soliq aniq uch muddatda, dehqon hosili pishishiga qarab
bo'lingan:
1) saraton (iyun-iyul);
2) sumbula mezon(avgust va sentyabr);
3) qavs(noyabr).
Yana bir muhim masala shuki, soliqlarni yig'ish paytida soliqchilar dehqon,
chorvador yoki bog'bonga nisbatan zug'um o'tkazmasligi, jismoniy kuch
ishlatmasligi va ishni urush-janjalgacha olib bormasligi zarur qilib qo'yilgan. Bu
bilan insonning haq-huquqi, yashashga bo'lgan daxlsizligi ta'minlangan.
Umuman, soliq bo'yicha qarzdorlarni bandi qilish va zanjir bilan kishonlab,
ularga nisbatan qattiq choralar ko'rishga soliqchilarning haqqi yo'q edi. Soliq
miqdori va to'lov tartibini buzmaslikka, suiiste'mollikning oldini olishga harakat
qilingan. Tartibga amal qilmagan ayrim ma'murlar jazoga tortilgani ma'lum. Bu
davrda ichki va tashqi savdoga katta ahamiyat berilgan. Xitoy, indiston, Tibet va
boshqa ko'pgina davlatlar bilan savdo aloqalari olib borilgan. Bu borada savdogarlar
uchun qulay sharoitlar yaratilganligini alohida ta'kidlab o'tish kerak. Elchilar
«Buyuk ipak yo'li» xafvsizligini ta'minlash borasida katta ishlarni amalga
oshirganlar.
Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli, ayniqsa, hunarmandchilik va savdoning
rivojlanishi, tovar-pul munosabatlari, milliy valyuta mustahkamligiga bevosita
bog'liq. Ma'lumki, pulning uchta asosiy vazifasi mavjud:1) qiymat lchovi; 2)
almashuv vositasi; 3) jamg'arma vositasi. Agar pulning miqdori, uning nufuzi
mustahkam bo'lmasa, iqtisodiyot posongisi, muvozanati buziladi. Shularni hisobga
olib, vaqti-vaqti bilan pul islohotlari o'tkazib turiladi. 1428 yili Ulug'bek tomonidan
o'tkazilgan islohot katta ijobiy ahamiyatga ega bo'ldi. Muomaladagi fulusiy pullar
almashtirildi. Ulug'bek davridagi islohotlar tovar pul munosabatlari rivojiga muhim
hissa qo'shdi. Iqtisodiyotning barqarorligiga erishildi.
