KURS ISHI O‘RTA OSIYO SATRAPLIKLARIDA BOSHQARUV TIZIMI MUNDARIJA: KIRISH I BOB. Ahamoniylar davlatining ma’muriy – boshqaruv tizimi II BOB. Ahamoniylar davrida O'rta Osiyoning satrapliklarga bo’linishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1 KIRISH Ahamoniylar davlatiga qadimgi fors podshohlari xonadoni – axomaniylar vakili Kir II asos solgan. Miloddan avvalgi 558 yil Kir II fors qabilalari ittifoqiga rahbar bo‘lib, 553 yil midiyaliklar hukmronligiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan. Forslar 550 yil g‘alaba qozonib va Midiyani egallab keyingi uch yil mobaynida sobiq Midiya davlati tarkibiga kirgan mamlakatlarni bosib olganlar, 546 yil esa Lidiya va Kichik Osiyodagi yunon shaharlarini zabt etganlar. 545–539 yillar oralig‘ida Kichik Osiyoning katta qismi, 538 yilda Bobil, 525 yilda Misr, 519–512 yillar oralig‘ida Egey dengizidagi orollar, Frakiya, Makedoniya va Hindistonning shimoli-g‘arbiy qismi bo‘ysundirilgan. Axomaniylar davlati Doro I davrida shakllangan murakkab byurokratik tizim orqali boshqarilgan. Doroning ma’muriy- pul islohotlari bosib olingan mamlakatlar ustidan boshqaruv va nazoratni yanada takomillashtirdi: davlat 20 ta harbiy-ma’muriy satrapiya (okrug)larga bo‘linib, ularning tepasida maxsus amaldorlar (satraplar) turgan. Ular fors podshosiga ulkan miqdorda soliqlar (pul va natura holda) to‘lashgan. Doro I davrida yagona tanga pul birligi – 8,4 g oltin og‘irligidagi doriq joriy qilingan. Sikl (1/20 doriq) mayda kumush tanga vazifasini o‘tagan. Axomaniylar davlati etnik tarkibi va ijtimoiy ukladi bo‘yicha turli-tuman bo'lgan. Uning tarkibiga Kichik Osiyo, Bobil, Finikiya va Misr kirib, ularning qishloq xo’jaligi va hunarmandchiligida qullar mehnatidan keng foydalanilgan. Iqtisodiy jihatdan shunday rivojlangan mamlakatlar qatorida forslar saltanati tarkibiga Frakiya va Makedoniya kabi viloyatlar, shuningdek urug‘chilik tuzumining yemirilishi bosqichida turgan ko‘chmanchi arab va skif qabilalari ham kirgan. Fors ma’muriyati zabt etilgan mamlakatlarda eski mahalliy qonunlar, urf-odatlar, dinlar, pul tizimi, o‘lchov-og‘irlik tizimi, yozuv va tillarni saqlab qolgan. Mahalliy tillar qatorida Axomaniylar davlatining rasmiy idora tili bo‘lgan oromiy tili ham keng tarqalgan. Eronda qadimgi fors va oromiy tilidan tashqari ma’muriy ehtiyojlar uchun elam tilidan ham keng foydalanishgan. Forslar ko‘pgina finikiy va yunon shaharlariga muxtoriyat berib, ayrim mamlakatlarda (masalan, Kilikiya, Sug‘diyona va boshqalar) mahalliy shohlar va hokimlar 2 sulolasini saqlab qolganlar, ibodatxonalarni soliq va to‘lovlardan ozod etganlar.1 Persepol bilan bir qatorda axomaniylar Bobil, Suza va Ekbatanani poytaxt qilishgan. Axomaniylar davlati madaniyati va san’ati Eron madaniy an’analarini Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshqa mamlakatlar an’analari bilan chog‘ishtirmasidan iborat bo‘lgan. Forslarning o‘zi saltanatda mumtoz mavqega ega edilar. Ular soliqlar va majburiy ishlardan ozod etilganlar. Fors zodagonlari eng muhim harbiy va fuqarolik lavozimlarini egallashgan. Fors shohlari, ularning qon-qarindoshlari, satraplar va amaldorlar Eron, Kichik Osiyo, Bobil, Misr va boshqa mamlakatlarda qullar mehnatiga asoslangan katta xo‘jaliklarga ega bo‘lishgan. Axomaniylar davlati barqaror iqtisodiy asosga ega bo‘lmagani tufayli beqaror harbiy-ma’muriy birlashma edi, u faqatgina qurol kuchi yordami bilangina turli xalqlarni davlat tarkibida tutib turishga asoslangandi. Axomaniylarning harbiy qudrati zaiflashishi bilan ularning davlati parchalanib keta boshlagan. Misr, Bobil, Midiya, Kichik Osiyo va boshqa mamlakatlarda ko‘plab qo‘zg‘olonlar ko‘tarilgan (mas, 522 yilda Midiyada Gaumata qo‘zg‘oloni va Marg‘iyonadagi qo‘zg‘olon, 500 – 493 yillarda kichik osiyolik yunonlar qo‘zg‘oloni, 405 yil Misrdagi qo‘zg‘olon). Miloddan avvalgi 5-asr oxiridan boshlab satraplar muntazam suratda o‘zaro urush olib borganlar, ba’zan esa hatto podshohning o‘ziga ham qarshi qurol ko‘targanlar. 500 – 449 yillardagi yunon-fors urushlari davridayoq fors qo‘shinining jangovarlik qobiliyati anchagina yo‘qotilgan. Miloddan avvalgi 330 yil Aleksandr Makedonskiy qo‘shini zarbalari ostida Axomaniylar davlati qulagan. Turon xalqlarining Axomaniylar davlatiga qarshi olib borgan kurashlari haqida: qarang To‘maris, Shiroq, Marg‘iyona qo‘zg‘oloni. Mavzuning dolzarbligi. Doro I davlat hududini satrapiya (viloyat, fors tilida kshatriy) deb atalgan ma'muriy soliq okruglariga bo’ladi. Satrapliklar o’z hajmi jihatidan ilgarigi, ilk katta davlatlar, provinsiyalardan katta bo’lgan. Satrapliklar mamlakatning eski davlat va etnografik chegaralariga mos kelgan. Satrapliklar 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд. Т., Ўзбекистон, 1999. 128-132-бетлар; Каримов И.А. Озод ва обод, эркин ва фаровон ҳаѐт – пировард мақсадимиз. 8-жилд. Т., 3 ichida avtonom o’zo’zini boshqaradigan qabila va shaharlar Finikiya, Kichik Osiyodagi yunon shaharlari mavjud bo’lgan. Forslar Finikiya shaharlarining ichki ishlariga aralashmaganlar va buning evaziga ular ahmoniylarni oxirigacha qullabquvvatlaganlar. Satrapliklar ro`yxati Bexistun va boshqa qadimgi fors yozuvlarida keltirilgan. Ularda 23 mamlakat sanalgan. Gerodot tarixida yigirma satranlik keltirilgan. Gerodot 20 satraplik tarkibida ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan 70 ta shaharni sanaydi. Gerodot va ahmoniylar yozuvlaridagi farqlarning mavjudligining sababi satrapliklar soni va chegaralari yangi bosqinchilik urushlari yeki ma'muriy islohotlar natijasida o’zgarib turgan. Fors podsholari muntazam ravishda satrapliklarni bo’lib turganlar, ularni soni oshib, hududlarning hajmi kichraygan. Misol uchun Doro I davrida Kichik Osiyo 4 satraplikka, Doro III davrida 7 ta satraplikka bo’lingan. Mavzuning o‘rganilish darajasi. O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida keltirib o‘tdik. Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi predmetini Er.avv IX- VII asrlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, asosan O’rta osiyo satrapliklari boshqaruv tizimi tarixi yoritib berilgan. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi: Er.avv IX-VII O’rta osiyo satrapliklari boshqaruv tizimini xolislik tamoyili asosida o‘rganish hisoblanadi. Tadqiqot ob’yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti Ahamoniylar davlatini siyosiy jarayonlarin va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi Er.avv IX-VII asrlarni qamrab olgan bo‘lib, asosiy urg‘u Ahamoniylar davlatining tarixiga qaratilgan. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 I BOB. Ahamoniylar davlatining ma’muriy–boshqaruv tizimiga ta’rif bering. Qadimgi dunyoning eng yirik davlatlaridan biri (miloddan avvalgi 558 – 330). Axomaniylar davlati hududi Eronni va Hind daryosidan Egey va O‘rta dengizgacha bo‘lgan oraliqdagi Osiyo mam-lakatlarini, shuningdek Misr, Liviya va Bolqon yarim orolning bir qismini bosib olish natijasida tashkil topgan. Axomaniylar davlati Doro I davrida shakllangan murakkab byurokratik tizim orqali boshqarilgan. Doroning ma’muriy-pul islohotlari bosib olingan mamlakatlar ustidan boshqaruv va nazoratni yanada takomillashtirdi: davlat 20 ta harbiy- ma’muriy satrapiya (okrug)larga bo‘linib, ularning tepasida maxsus amal-dorlar (satraplar) turgan. Ular fors podshosiga ulkan miqdorda soliqlar(pul va natura holda) to‘lashgan. Doro I davrida yagona tanga pul birligi – 8,4 g oltin og‘irligidagi doriq joriy qilingan. Sikl (1/20 doriq) mayda kumush tanga vazifasini o‘tagan. Forslar ko‘pgina finikiy va yunon shaharlariga muxtoriyat berib, ayrim mamlakatlarda (mas, Kilikiya, Sug‘diyona va boshqalar) mahalliy shoxlar va hokimlar sulolasini saqlab qolganlar, ibodatxonalarni soliq va to‘lovlardan ozod etganlar.  Fors shohlari, ularning qon-qarindoshlari, satraplar va amaldorlar Eron, Kichik Osiyo, Bobil, Misr va boshqa mamlakatlarda qullar mehnatiga asos-langan katta xo‘jaliklarga ega bo‘lishgan.Axomaniylar davlati barqaror iqtisodiy asosga ega bo‘lmagani tufayli beqaror harbiy-ma’muriy birlashma edi, u faqatgina qurol kuchi yordami bilangina turli xalqlarni davlat tarkibida tutib turishga asoslangandi. Forslar 550 yil Midiyani egallab keyingi uch yil mo-baynida sobiq Midiya davlati tarkibiga kirgan mamlakatlarni bosib olganlar, 546 yil esa Lidiya va 5 Kichik Osiyodagi yunon shaharlarini zabt etganlar. 545–539 yillar oralig‘ida Kichik Osiyoning katta qismi, 538 yilda Bobil, 525 yilda Misr, 519–512 yillar oralig‘ida Egey dengizidagi orollar, Frakiya, Makedoniya va Hindistonning shimolig‘arbiy qismi bo‘ysundirilgan. Kir II Parfiya Baqtriya Marg’iyonanai bosib oldi. Mil avv 530-yilda massagetlarga muvofaqiyatsiz yurish qildi va o’limiga sabab bo’ldi. Ahamoniylar podsholigi satraplari, shu jumladan O’rta Osiyo satraplari pul soliqlaridan tashqari natura shaklida ham o‘lpon to’lashlari shart bo‘lgan. Bu haqda, Doro I ning Suzdagi saroy qurilishi uchun Baqtriyadan oltin, Sug’diyonadan lojuvard kumush titrat, Xorazmdan yarqirama rangdor toshlar keltirilgani tarixdan ma’lum. O’rta Osiyoning janubiy viloyatlari Iskandar Zulqaynar tomonidan bosib olingach, hamda Salavkiylar va Yunon-Baqtriya podsholigi tarkibiga kirgach, bu hududda ellinistik dunyoga xos xususiyatlar tashkil topgan. Bu davlatlar boshqaruvi va davlat idoralari haqidagi ma’lumotlarni keyingi mavzularimizda bayon qilamiz. Asosiy mezonlar: qonun, shartnoma: Safa- Isfaxoniy qayd etganidek, “qonun tushunchasi zardushtiylikning eng ilk bosqichlarida uning muhim qismi bo‘lgan…Zardushtiylik muqaddas adabiyotining uchdan bir qismi qonunning turli bosqichlari va sohalarida unga tegishli bo’lgan”, “Avesto” “amaliy qonunlari”ning maqsadi esa, “barcha jihatlardan uyg‘un bo‘lgan uyushgan, gullab – yashnagan jamiyatni yaratish” bo‘lgan.2 II BOB. Ahamoniylar davrida o'rta osiyoning satrapliklarga bo’linishi Ahamoniylar davrida o'rta osiyoning satrapliklarga bolinishi. O’tmishga qadimgi dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, qadimgi sharq imperiya va boshqa podsholik-u saltanatlari o’zining katta masofalarga cho’zilganligi va ko’p sonli aholiga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga ular tabiiy 2 R.Shamsutddinov, Sh.Karimov. Vatan tarixi. Sharq nashriyoti. Toshkent. 2010-y 6 geografik sharoiti, til tarkibi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va madaniyati jihatdan bir xil bo’lmagan xalqlarni o’z qo’l ostida birlashtirib, ular ustidan hukmronlik qilishgan. Yuqorida aytib o’tilgan davlatlarning tayanchi biror ma’lum bir vaqt barqaror boshqaruvining sababi sifatida ba’zilar qudratli qo’shinni ko’rsatsa, boshqalar bu davlat tarkibidagi xalqlar bir-biriga yaqin va doimiy aloqada ekanligi hamda ular rivojlanish darajasi deyarli bir xil ekanligini ta’kidlashadi. Sharqda qadimgi davlatlar chegaralari atrofida yashovchi aholining kamchiligi bir tilda gaplashgan. Qadimda faqatgina bir nechta davlatlarda butun aholi bir tilda so’zlashgan. Yoki teskarisi, masalan Ahamoniylar imperiyasi juda ulkan hududni egallagan bo’lib, undagi xalq, elat, qabila-yu, qavmlar ko’p sonli va turli tilda so’zlashar edilar. Qadim zamonlardan boshlab Urmiya ko’lining janubiy tomonlarida parsua qabilalari yashar edilar mil.avv. VIII-VII asrlarda ular Elamga ko’chib ahamun urug’idan chiqqan sardor atrofida birlashganlar, ular dastlab podsholari Kayxusraf I ( Kir I) davrida osuriyaga, Kambiz I davrida (mil. avv. 600- 559) Middiyaga itoat etganlar. Kambiz I bilan Midiya shohi Asteagning qizi o’rtasidagi nigohdan Kir II (Kayxusraf II ) dunyoga keladi. Kambiz II vafot etgach Parsua taxtiga Kir II o’tirib, mil.avv. 559-yilda Pasargada shahrini qurdirib, uni davlat poytaxtiga aylantiradi. Mil. avv. 553-549-yillar mobaynida olib borilgan urushlarda Kir II bobosi Asteag qo’shinlarini yengib, Midiya va Elamni parsuaga qo’shib oladi. Shu tariqa Ahamoniylar sulolasi asos solgan Ahamoniylar ya’ni Eron davlati tashkil topadi. Bu davlat qariyb ikki yuz yil mobaynida yashagan. Uning hududlari Misrdan to shimoli-g’arbiy Hindistonga qadar cho`zilgan edi. Ahamoniylar davlati poytaxti Pasargad, Persopol, Suza shaharlari bo`lgan. Forslarga qadar Suzada elamitlar yashaganlar. Forslar dastlab faqat Janubiy Eron hududlarida yashaganlar. So`ngra ular butun Eron hududini egallaganlar. Ariylar qabilalari joylashgan yurt keyinchalik Eron deb atalgan . Kir II g’arbda Lidiya shohi Krass qo’shinlarini, shimolda armanlarni yengib, butun kichik Osiyoni bosib oladi. Lidiya poytaxti Sard talanib, shoh Krass asir olinadi va o’ldiriladi, shundan so’ng Geradodning xabar berishicha “… Kir II yo’lida Bobil, Baqtriya xalqi, sak va misrliklar turar edi”. Mil. avv. 545-530-yillar oralig’ida Eron shohi Bobilni ham 7 bosib olib Hind daryosigacha bo’lgan yerlarni istelo qiladi. Mil. avv. 530-yilda Kir II O’rta Osiyo ko’chmanchilari massagetlar bilan bo’lgan jangda o’ldiriladi. Kir II o’ldirilgach, Eron taxtiga uning o’g’li Kambiz II o’tiradi. “… shundan so’ng Kambiz II bor e’tiborini g’arbga tomon qaratadi va natijada milloddan avvalgi 525- yilda Misr bosib olinadi”. Uning Efiopiyaga uyushtirgan harbiy urushi muvafaqiyatsiz tugaydi. U Misrda ekanida Gaumatta boshliq eroniylar isyon ko’taradi. Isyonni bostirish uchun Erondan qaytayotganda Kambiz II o’ldiriladi (522-yil) shundan so’ng Eron taxtiga Gaumatta o’tirib, 7 oy podsholik qiladi. Behistun yozuvlarida (1, 50 51) “Xalq qo’rqardi” Gaumatadan. Hattoki, ko’pchilik Fors xalqi birlashib Doro huzuriga kelishadi va uni taxtga o’tkazish kerakligini aytishadi. Shunday qilib Midiyada o’ldirilgani qayt etilgan bu voqealardan ko’p o’tmay mil. avv. 522-yil 29-sentabrda fitnachilar tomonidan o’ldiriladi, undan so’ng Eron taxtiga Ahamoniylar urug’idan bo’lgan Doro I o’tiradi. ( Mil. avv. 522- 486-yillar ) Doro I podsholigini dastlabki yillarida Bobil, Misr, Elam, O’rta Osiya va boshqa hududlarda boshlangan qo’zg’alonlarni shavqatsizlik bilan bostiradi. Manbalarda, Doro I hukmronligining dastlabki yillarida bu haqda Doro shunday deydi. “… Qachonki men buyuk shahanshoh Gaumatani o’ldirganimda, faqat bitta Asina ismli kishi Upadarmining o’g’li menga qarshi chiqib Elamda o’z hukumdorligini boshladi. U xalqqa shunday dedi …men elam hukmdoriman. Shundan so’ng isyonchi elamliklar Asinani hukmdor deb tan olishdi. …men u yerga “gonsa” yubordim. Asina tutub keltirildi va men uning boshini oldim. Ahamoniylar davri aynan Doro I davrida o’z qudratining cho’qqisiga erishdi desak xato bo’lmas. U mamlakatda osoyishtalik o’rnatgandan so’ng qator sohalarda islohotlar o’tkazdi. Biz hozir Doro I umuman Ahamoniy hukmdorlar boshqaruvi davrida O’rta Osiyo va O’rta Osiyodagi ijtimoiy-iqtisodiy, diniy, harbiy va ma’muriy masalalarga to’xtalib o’tamiz, bularning barchasi Eron shohlarining ayniqsa Doro I ning islohotlariga bog’liqdir. Eron shahanshohlari ulkan hududlarga cho’zilgan mamlakatni boshqarishda etnik va geografik xilma-xilligini hisobga olib, ularni o’zaro aloqalarini yuqori darajadagi ma’muriy tuzulishni ishlab chiqishgan. Bu ma’muriy 8 birliklarda byurokratik tamoyillarga asoslangan apparat ildiz ottirildi, sababi hayotning har tomonlarini qamrab olgan bu tizim orqali ma’muriy birliklarni so’zsiz itoatda tutib turish imkonini berar edi. Bularning barchasi uchun asosiy narsa poytaxt hisoblanar edi. Poytaxt har qanday buyuk imperiyalarda ham ma’muriy, ma’daniy va tranzit aloqalar markazi hisoblanadi. Poytaxt mamlakatning barcha shahar-u qishloqlarini o’ziga birlashtirgan bo’lsada, unda o’ziga xos boshqa joylarga o’xshamagan madaniy yo’nalish me’moriy uslubi bo’ladi. Eronliklar shunday moliya va ma’muriy aparat yaratgan edilarki bu orqali imperiyaning barcha hududlariga bir xil boshqaruv tizimi oqali boshqarishar edi. Shoh Doro I mamlakatni satrapliklarga o’lpon to’lovchi okruglarga bo’ladi. Satrapliklar hozigi viloyatlarga o’xshaydi. Ahamoniylar davlatida ular bosib olingan davlat hududiga to’g’ri keladi. Masalan Misr bunga misol bo’la oladi. O’rta Osiyo hududi ahamoniylar tomonidan 3 ta satraplikka bo’linib idora etilgan. Baqtriya Marg’iyona bilan birgalikda12-satraplikni tashkil etgan. U podsho xazinasiga yiliga 360 talan jarima to’lagan. Parfiya, Xorazm, So’g’d va Areya birgalikda 16-satraplikni tashkil etgan va yiliga 300 talan jarima to’lagan. Saklar va kaspiylar esa 15-satraplik bo’lib, ular Doro I xazinasiga yiliga 250 talan jarima to’lagan . O’rta Osiyodagi umumiy barcha satraplar o’z hududlaridagi eng qiyin va qattiq hujjat va sud ishlarini ham olib borishgan. Satrap (O’rta Osiyadagi) mahalliy zodagon rasmiylarga soliqlar yig’ilishini, xazina hisob kitobini ishongan. Bundan tashqari ular jarchilik, tergovchilik va kotiblik ishlarini ham yuritganlar. O’sha paytda ish yuritishda Bobil usuli tanlangan edi hujjatlarda esa oromiy yozuvida Ahamoniylar davrida oromiy yozuvi qadimiy Akkadning mixxat yozuvi siqib chiqardi. Va natijada oromiy yozuvi Osiyoda xalqaro savdo va diplomatik tilga aylandi. Ko’p sonli aholi ahvoli va byurokratiyani (qonuniylikni) nazorat qilish maqsadida saroyda maxsus tekshiruv guruhi “shohning ko’zi va qulog’i” bir vaqtning o’zida qadimiy va yashirin politsiya tuzildi. Bu maxsus gurux mamlakatning barcha mamlakatlarida faoliyat olib borgan. Ular hatto satrap va harbiy qo’mondonlarni ham nazorat qilib turishgan. O’rta Osiyadagi satrapliklar 9 aniqrog’i XVI satraplik tarkibiga kiruvchi Pafiya janubiy Turkmaniston va shimoliy-sharqiy Eronning ma’lum hududlarida joylashgan edi. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Parfiya yirik shaharlarni o’zida birlashtirgan harbiy-ma’muriy markaz sifatida muhim rol o’ynagan. Midiya manbalarida Parfiya o’ziga qo’shni bo’lgan ko’chmanchi oaziv qabilalari bilan yaxshi aloqada bo’lganligi va ular bilan to’g’ridan to’gri savdo ayirboshlash ishlarini olib borganligi qayt etilgan. Milloddan avvalgi 549-yil Elam bosib olingandan keyin ikki yil mobaynida Ahamoniylar qo’shini oldingi Midiya davlati tarkibiga kiruvchi Parfiya, Girkaniya, Arman xududlarini bo’ysuntirishga kirishganligi manbalarda ham qayd etilgan. Miloddan avvalgi VII asrning 40-30-yillarida Ossuriya podshosi Ashshurbanipal Elam davlatini tor-mor qilgach, forslar Elam hukmronligidan ozod bo`lib Midiyaga qaram bo`ladilar. Mil. avv. VI asrda forslar Midiya Hukmronligini ag`darib tashladilar va uni davlatlari tarkibiga qo`shib oldilar. Mil. avv. 599-yilda Fors podshosi bo`lgan Kayxusrav I keyingi ikki yil davomida Parfiya va Girkaniyani bosib oladi. Mil. avv. 545-539-yillarda Kayvusrav hozirgi Afg`oniston, O`rta Osiyo yerlarini bosib oladi. Fors davlati hududi Hindistonning shimoliy-g`arbiy chegaralarigacha, Hindikushning janubiy yon bag`irlari va Sirdaryo havzalarigacha yetdi. Kayxusrav shimoliy-sharqiy yo`nalishlarda o`z ta`sirini mustahkamlagach, Bobilga yurish qiladi. 539-yilda 2 oy davomida avgust-sentabr oylari Bobil yerlari bosib olinadi. Bobil podsholigi rasman saqlab qolinadi, uning ijtimoiy tuzilmasi o`zgartirilmaydi. Bobil shahri Fors podsholari turadigan qarorgohlardan biriga aylanadi. Bobil davlat apparatida bobilliklar yetakchi o`rinda qolaveradi, bobilliklarning qadimgi diniy e`tiqodlariga fors podsholari homiylik qiladilar. Parfiya deyarli barcha satrapliklarda “shohning qulog’i va ko’zi” (militsiya)ning ishi yaxshi va samarali bo’lishi uchun ”shoh yo’li”ni tamirlash ishlari olib borilgan. Ularga qum sepilib, ustidan tosh yotqizilgan. Savdo yo’li bo’lmish ,”shoh yo’li”ning bir qismi aslida asosiy qismi O’rta yer dengizidan Eron poytaxtigacha, “miloddan avvalgi VI-IV asrlarda sharqning buyuk davlati Eron Ahomoniylar davlati hududida savdo yo’li “shox yo’li” nazarda tutilmoqda. O’rta yer dengizi bo’ylaridagi Efes, Sard shaharlarini Eron poytaxti Suza oldinroq Persopol 10 tutashtirgan” Parfiya orqali ham o’tardi. Shu savdo yo’lida Parfiya yo’lida ko’plab karvon saroy ko’prik va hammasidan ham qizig’i qurilgan inshootlarni doimo habiylar qo’riqlab turganlar bular asosan tovarlar saqlanadigan omborlar bo’lgan. Asli Parfiya qay tarzda ahamoniylar davlati tarkibiga kirganligi haqida gapiradigan bo’lsak, Midiya hukmdori Astiag (miloddan avvagi 625-584) davrida mustaqillikka erishadi va yunon tarixchisi tili bilan aytganda “o’z yurtlarini saklarga topshiradi” Xorazm bilan ittifoq tuzib Midiyaga qarshi kurashga shaylanayotganda Midiya davlati qulaydi. (Miloddan avvalgi 550-yil) Miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmida Parfiya ahamoniylar qo’l ostiga tushadi va saltanatning XVI okrugi tarkibiga kiradi . Ahamoniylar davlati tarkibidagi deyarli bir xil boshqaruv tizimi joriy etilgan edi. Parfiyadan shimolroqda Murg’ob vohasida Marg’iyona joylashgan edi. Marg’iyona suvga boy hudud hisoblanadi. O’sha davrlarda miloddan avvalgi VI-IV asrlar Marg’iyonada juda mukammal rejalashtirilgan irrigatsion sistema asosida sug’orish inshootlari qurilgan bo’lgan. Marg’iyonada tokzorlar juda ko’p bo’lganligi hamda bog’dorchilikdan tashqari dehqonchilining taraqqiy etishiga ham manashu sug’orish tizimi asos vazifasini bajargan. O’rta Osiyodagi muhim viloyatlardan biri shubhasiz, Baqtriya bo’lib, uning muhimigini shunda ko’rish mumkun-ki, uni yo taxt vorisi yo shoh qarindoshi boshqargan. Ahamoniylarning Baqtriya bilan ilk munosabatlari to’g’risida ma’lumotlar yetarli deb bo’lmaydi. Doro davriga kelib esa Baqtriya qat’iy ravishda Ahamoniylar qo’l ostidagi mulklar qatoriga sanab o’tiladi . Doro Baqtriyaga o’z noibi qilib fors Dodarshishni tayinlagan. Geradod qiziq bir ma’lumot qoldirgan. Kir va uning o’g’li Kambiz hukmdorligi davrida qaram mamlakatlardan muayyam bir soliq olinmagan. Biroq bir tobe mulklardan ularga sovg’a-salomlar yuborib turilgan. “Doroni forslar savdogar deyishlariga sabab, deb yozadi Geradod: - u birinchi bo’lib soliq tizimini joriy etganligidir” . Baqtriya mustahkam qo’rg’oni eslatgan. Ahamoniylar undan shimoli-sharqiy hududlarni boshqarishda tayanch sifatida foydalanishgan. Doro I soliq siyosatini o`zgartiradi. Yangi umumdavlat soliq tizimi shakllantiradi. Har bir viloyat yer hajmi va hosildorlik darajasiga ko’ra qat’iy belgilangan soliq to’lovini amalga 11 guvohliklarni Pernopoldagi (Erondagi Sheroz shahridan shimolda taxminan 50 km masofada joylashgan, 520-450-yillar orasida qurilgan) yozuvlardan ham topish mumkin . Lekin Doro I ning qabir toshi bitiklarida Ahamoniylar saltanatida tobe mamlakatlar ro’yxatida So’g’diyona, Ariya va Parfiya kiritilgan xolos. Xorazm esa bu qatorda yo’q. Geradod qoldirgan ma’lumotlarda aytilishicha Parfiya, Xorazm, So’g’diyona, Ariya ahamoniylarga qaram XVI okrugni tashkil etib, yiliga 300 talant soliq to’lab turganlar .3 Miloddan avvalgi 520-yil Elamliklar 3 marta Forslarga qarshi chiqdilar va bu haqda Behistun yozuvlarida shunday xabar qilinadi. Elam deb nomlanmish davlatda isyon bo’ldi Elamliklar Atamanta ismli shaxsni o’zlarining hukmdori deb elon qilishibdi shundan so’ng men qo’shin yubordim. Meni xizmatimdagi Gaubaruva ismli forsni ularga boshliq qildim. U Elamliklar bilan uzoq urushdi. Keyin Gaubaruva Elamliklarni tor-mor qildi va yanchib tashladi, ularni boshlig’ini ushlab meni oldimga olib keldi va men uni “o’ldirtirdim shundan so’ng mamlakat meniki bo’ldi” . Shu tariqa butun O’rta Osiyo ahamoniylar qo’l ostida o’tdi ajdodlarimiz o‘z erki uchun doimo kurashib kelgan. Shu misolda Fradani olishimiz mumkin. Tarixchilarning xabar berishicha eng ko’p odam o’ldirilgan joy Marg’iyona bo’lgan ekan (qo’zg’olonni bostirish paytida 55 ming kishi o’ldirilgan 6972 asir qilingan). Ahamoniylar davlat boshqaruvi shakliga ko’ra zo’rlikka asoslangan, tuzilishi markazlashgan initar (oddiy) shaklda edi. Butun hokimiyat podshoh qo’lida edi u davlatni kuchli markaziy davlat apparatiga tayangan holda boshqargan. Davlat apparatida podshohdan keyin ikkinchi o’rinda hazorapat (ming boshliq) turgan. U barcha davlat organlariga va mansabdor shaxslar faoliyatining nazorati hamda markaziy devon boshqaruvini yuritgan. Podshohning shaxsiy qo’riqchilariga boshliq bo’lgan hamda podshohga kelgan shikoyat va arizalar haqida ma’lumot berib borgan. Markaziy devonga kotiblar taftishchilar podshohga ma’lumot yig’ib keluvchilar apoqa xizmati xodimlari va boshqalar bo’ysungan. Ahamoniylardan Doro I mamlakatni mustahkamlash uchun qator islohotlar 3 ? A.Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. Sharq, Toshkent, 2001. 12 o’tkazadi. U bosib olingan hudud ustidan nazorat o`rnatadi, soliqlar yig`imini tartibga soladi. U davlat hududini satrapiya deb atalgan ma`muriy soliq okruglariga bo`ladi. Bunda asosan miqdori talan bilan belgilanganligini ko’rishimiz mumkin. Satrapliklar o’z hajmi jihatdan ilgarigi katta davlatlar, provinsiyalardan ham katta bo`lgan. Satrapliklar ichida avtonom o’z-o’zini boshqaradigan qabila va shaharlar Finikiya, Kichik Osiyodagi yunon shaharlari ham mavjud bo`lgan. Forslar Finikiya shaharlarining ichki ishlariga aralashmaganlar va buning evaziga ular ahamoniylarni oxirigacha qo`llab-quvvatlaganlar. Satraplik lavozimiga forslar tayinlanadigan bo`ladi. Kayxusrav va Kambiz davrida satrap qo`l ostida fuqarolik va harbiy hokimiyat to`plangan edi. Bu haqida satrap Gobriyning Bobil, Suriya va yuqori Mesopotamiyadagi bir vaqtning o`zida fuqarolik va harbiy noib vazifasini bajargani to`g`risida aniq ma`lumotlar bor. Satrap va harbiy boshliqlar markaziy hokimiyatni podshoning va ayniqsa uning maxfiy xizmatining doimiy nazorati ostida bo`lganlar. Chunki viloyat satraplari doimo mustaqillikga erishishga harakat qilib, ajralib chiqish xavfini tug`dirganlar. Davlat boshqaruvi va barcha amaldorlar ustida oliy nazorat “xazorapat” deb atalgan mansabdor qo`lida bo`lgan. U bir vaqtning o`zida “o`n ming o’lmas” podsho shaxsiy gvardiyasining boshlig`i bo`lgan. Islohotlar natijasida markaziy podsho konselariyasi bilan katta byukrokratik apparat vujudga kelgan. Davlat boshqaruvi poytaxt Suzada bo`lib, podshoning bosh qarorgohi Persopol bo`lgan. Miloddan avvalgi 522-521-yillarda anchagina hududlarni bosib olib yoki ko’tarilgan qo’zg’alonlarni bostirib bo’lgan Doro I islohotlar qila boshlaydi. Yuqorida ma’muriy jihatdan satrapiyalarga bo’linganligini gapirib bo’lgan edik. Endi uni barcha sohalardagi islohotlarni gapirib o’tsak. Boshqaruv tizimida qonunlarni joriy etish maqsadida bir guruh qonunshunoslarni yig’ib qadim Misr hududidagi qonunlarni barchasini yetarlicha yaxshi o’rganib hamda o’zining yangi qonunlari uchun asos bo’lgan Hamurapi qonunlari bilan birga butun imperiya hududida bo’ysunishi shart bo’lgan barcha qonunlarni ishlab chiqdi. Doro I soliq tizimini joriy etib, o’z boyligini ko’paytiradi. Satrapliklardan qancha miqdorda soliq olishini Doro I o’zi belgilagan edi. Bu belgilagan miqdor to ahamoniylar davlati qulaguncha qadar o’zgarmadi. Soliq 13 yig’ib olish anchagina shavqatsiz kechgan. Forslarning qudratini dunyoga ularning armiyasi orqali bilishadi. Ahamoniylar armiyasi asosini forslar va middiyaliklar tashkil etgan, ular armiya safida 20 yil mobaynida xizmat ilganlar. Forslarning harbiy qudratini sharqiy eronliklar va shimoli-sharqiy hududdagi jangchilar saqlab turishgan. Forslarning otliq qo’shini asosini O’rta Osiyolik saklar tashkil etgan. Harbiy hayotda saklar butun Ahamoniylar davlati faoliyati davomida otliq qo’shindagi ustunlikni hechkimga bermaganlar. Forslar armiyasida 10 ming kishidan tashkil topgan “Bessmertnix” o’lmaydiganlar guruhi bo’lgan. Jangladagi forslarning g’alabasini aynan ular taminlashgan. Hokimiyatdagi boshqaruv haqida gapiradigan bo’lsak barcha sud ishlarini satraplar nazorat qilgan, tergov va tekshiruv ishlari esa ishonchli mahalliy zodagonga yuklangan. Yo’llarning tamirlanganligi karvon saroylarning qurganligi aloqa tizimini yaxshi ishlashiga zamin yaratgan. Qo’shin otliq va piyoda harbiy qismlardan tashkil topgan. Otliq qismlar-zodagonlardan; piyodalar-dehqonlardan olingan. Bu ikkala qismlarning uyg`un harakati urushlarda g`alabani qo`lga kiritishga sabab bo`lar edi. Piyoda qo`shinning asosiy quroli kamon, suvoriyning qurol-aslahasi temir sovut, jez qalqon va ikki temir nayza ham bo`lgan. Qo’shinning eng ilg’or qismi o`n ming “o`lmas” askarlarining birinchi mingtasi faqat fors aslzodalari vakillaridan iborat bo`lib, podshohning shaxsiy qo`riqchilari hisoblanganlar. Qolgan qismlari turli fors, elam qabilalaridan to`ldirilgan. Bosib olingan mamlakatlarda qaram aholining qo’zg’olonlarini bostirish maqsadida qo’shinlar joylashtirilgan. Misr va Bobilda 10-12 ming kishilik qo’shin turgan. Davlat chegaralarida harbiylarga yer berilib harbiy gornizonlar joylashtirilgan. Bevosita xizmatda bo`lgan harbiylar har oyda mahsulot bilan ish haqi olganlar. Iste’foga chiqgan askar oilasi bilan asosan kichik yer ulushidan kun ko’rgan, savdo va turli hunarlar bilan shug’ullangan. Eng muhim urush harakatlari davrida har bir qaram xalq ma`lum miqdorda askar yetkazib berish majburiyatini olgan. Doro I davrida forslar dengizda ham yetakchi rol o`ynay boshlaydilar. Dengiz janglari Finikiya, Kipr, Egey orollari va Misr floti yordamida olib borilgan. Matros sifatida saklar, forslar xizmat qilganlar. Ko’pincha flotda rahbarlik vazifalarida misrliklar bo`lgan. Miloddan avvalgi V 14 asrdan boshlab Fors o’lkasida dehqonlarning iqtisodiy ahvoli yomonlashadi. Dehqonlar harbiy xizmatdan bosh torta boshlaydilar. Bu o’z navbatda fors piyoda qo’shinlarini jangovar qobilyatini yo’qotishga olib keladi. Endilikda ular yaxshi qurollangan yunon yollanma askarlari bilan almashtira boshlanadi. 4 Doro I davrida Eron. Kambiz II o`ldirilgach, Gaumata Eron taxtiga o`tirib, yetti oy podsholik qiladi. Lekin ko`p o`tmay miloddan avvalgi 522-yil 29- sentabrda fitnachilar tomonidan o`ldiriladi. Gaumata o`ldirilgach, Eron taxtiga ahamoniylar urug`idan bo`lgan Doro I o`tiradi (miloddan avvalgi 522–486-yillar). 4 ? B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014. 15 Doro I podsholigining dastlabki yillarida Bobil, Misr, Elam, Turon va boshqa mamlakatlarda boshlangan qo`zg`olonlarni shaf-qatsizlik bilan bostiradi. Doro I itoat ettirilgan mamlakatlarda biroz osoyishtalik o`rnatgach, bir qator islohotlar o`tkazishga kirishadi. U mamlakatni 20 ta satraplikka – viloyatga bo`lib, ularning har biriga alohida noib tayinlaydi. Viloyatlardagi qo`shinga harbiy sarkardalar boshchilik qilib, davlat amaldorlari ular ustidan kuchli nazorat o`rnatganlar. Butun mamlakat satrapliklarida «podshoning ko`zi va qulog`i» deb nom olgan nazoratchilar faoliyat ko`rsatganlar. Har bir shubhali kishi qattiq nazorat qilinib, jinoyatiga yarasha jazolangan, hatto o`ldirilgan ham. Mamlakat viloyatlari o`rtasidagi aloqalarni yaxshilash uchun tosh yotqizilgan «shoh yo`llari» qurilgan. Bu yo`llar Pasargadadan mamlakatning turli burchaklariga tarmoqlanib ketgan edi, yo`llarda, bekatlar, karvonsaroylar, korizlar qurilib, ularni otliq soqchilar qo`riqlab turgan. Erondan tashqaridagi tobe mamlakatlardan xiroj solig`i undirilgan. Doro T Misr, Milet, Bobil, Elam, Turon va boshqa joylarda ko`tarilgan isyonlarni shafqatsizlik bilan bostirgan va isyonchilarni jazolagan. Doro I podsholigining so`nggi yillarida eroniylar Frakiya va Makedoniyani bosib olganlar, Yunonistondagi Afina va Sparta eroniylarga qattiq qarshilik ko`rsatgan. Sharqda eroniylar Hind daryosining o`rta va quyi oqimidagi yerlarni bosib olganlar. Doro I ning Turon va Qora dengiz shimolidagi skiflar yurtiga, Yunonistonga uyushtirgan istilochilik yurishlari eroniylarning mag`lubiyati bilan tugagan. Miloddan avvalgi 486-yili Misrda eroniylarga qarshi qo`zg`olon boshlanadi. Doro I qo`zg`olonni bostirishga ulgurmay miloddan avvalgi 486-yili 64 yoshida vafot etadi. So`nggi ahamoniylar davrida Eron. Doro I vafot etgach, taxtga uning o`g`li Kserks o`tiradi. U Eronda miloddan avvalgi 486-yildan miloddan avvalgi 465- yilgacha podsholik qilgan. Miloddan avvalgi 484–481-yillarda Misr va Mesopotamiyada juda katta isyonlar ko`tarilib, Kserks ularni juda qiyinchilik bilan bostiradi. 16 Miloddan avvalgi 480-yilda Kserks juda katta qo`shin bilan Yunonistonga bostirib kiradi. Eron qo`shinlari yana Frakiya bilan Makedoniyani jangsiz bosib oladilar. Shimoliy Yunonistonni ishg`ol qilgan eroniylar Fermopil shahri ostonasiga kirib keladilar. Fermopil mudofaasiga Sparta podshosi Leonid boshchilik qilib, uning qo`shinlari dushmanni o`rta Yunonistonga o`tadigan yo`lni to`sib turar edi. Leonid o`z qo`shinlari bilan ikki kun davomida eronliklarning hujumini qaytarib turadi. Ammo fessaliyalik bir xoin katta boylik evaziga eron qo`shinlarini tog` so`qmoqlari orqali yunon qo`shinining orqa tomoniga olib o`tadi. Leonid 3100 kishidan iborat sparta jangchilari bilan jangga kiradi. Jang ikki kecha-yu ikki kunduz davom etadi. Ayovsiz jangda Leonid va uning jangchilari qahramonlarcha halok bo`ladilar. Eroniylar o`rta Yunonistonga bostirib kiradilar va Afinaga yaqinlashadilar. Afina aholisi Salamin oroli va Peloponnesga ko`chiriladi. Afina eroniylar tomonidan ishg`ol qilinib, yondiriladi. Ammo jang Salamin bo`g`ozida davom etib, eroniylarning mag`lubiyati, yunonlarning g`alabasi bilan tugaydi. Bu mag`lubiyatdan so`ng eroniylar Yunonistondan ketishga majbur bo`ladilar. Yunon-Eron urushi to`xtab-to`xtab miloddan avvalgi 449-yilgacha davom etib, eroniylarning mag`lubiyati bilan yakunlanadi. Miloddan avvalgi 449-yil Suzada bo`lgan «Kalliy sulhi» ga binoan Eron Kichik Osiyodagi ko`p joylaridan ajralib, uning harbiy-dengiz floti Egey dengizida suzishdan mahrum etiladi. Miloddan avvalgi 465-yili Kserks o`ldirilgach, Eron taxtiga birin-ketin Artakserks I (460–424), Doro II (423–404), Artakserks II (404-358), Artakserks III (358-336) va Doro III (336-330) kelib ketadilar. Bu davrda Eron kuchsizlanib ko`p o`lkalarda qo`zg`olonlar ayj olib ketadi. Bu qo`zg`olonlarning ba`zilari shafqatsizlik bilan bostiriladi. Ayni paytda Kariya, Lidiya, Kilikiya, Hindiston, Xorazm va boshqa mamlakatlar Eron tobeligidan chiqib ketadilar. Yunon-makedonlarning sharqqa yurishi va Eron saltanatining qulashi. Miloddan avvalgi 336-yili Filipp II o`ldirilgach, Makedoniya taxtiga uning o`g`li 17