1 TARIX FAKULTETI KURS ISHI O‘RTA OSIYO XONLIKLARI DAVRIDA ARXIV ISHI KIRISH. I. Xonliklarda arxivlarning tashkil qilinishi. 1.1 O’‘rta Osiyo xonliklar davrida arxiv ishi (XVIII-XIX asr) 1.2 Buxoro amirligi Qo’shbegi arxivi. II. O’rta Osiyoda xonliklar davrida hujjatlar yuritilishi. 2.1 Xiva xonligi arxivi. 2.2 Qo‘qon xonligi arxivi. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 2 Kirish Mustaqillik sharofati bilan bugun biz tarixiy bir davrda xalqimiz o‘z oldiga ezgu va ulug‘ maqsadlar qo‘yib, tinch osoyishta hayot kechirayotgan, awalambor o‘z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yo‘lida ulkan natijalami qo ‘ lga kiritilayotgan bir zamonda yashamoqdamiz. 0 ‘zbekiston milliy mustaqilligini qo‘lga kiritganligi buyuk tarixiy voqea bo‘ldi. Istiqlol tufayli jamiyat hayotining barcha sohalarida, jumladan tarix fanlari sohasida ham tub o‘zgarishlar yuz bermoqda. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov o‘zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida tarixchilar oldida turgan vazifalar haqida gapirib shunday deydi: “Biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirishimiz lozim”. Mana shu ma’noda o‘zbek xalqining haqqoniy tarixini tiklashda arxiv hujjatlarining ahamiyati kattadir. 0‘zbekistonning tarixini o‘rganishda arxivlarda saqlanayotgan arxiv hujjatlari va yozishmalaming ahamiyati benihoyat kattadir. Bu ortiqcha tushuntirish va izohga hojat bo‘lmagan haqiqat. Lekin, ularni topish, o‘rganish va o‘z o‘rnida foydalanish o‘ta qiyin, bu tadqiqotchida chuqur bilim, maxsus malaka, sabot va matonat talab qiladi. Arxiv hujjatlarini jamiyat hayotini o‘rganishda o‘mi beqiyosdir. 0‘rta Osiyo xonliklari: Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining davlat arxivi o‘tgan asrda, ya’ni 1865, 1876-yillardan keyin, ya’ni xonliklar Rossiya impyeriyasi harbiylari tomonidan bosib olinganidan keyin, Rossiyaga olib ketildi hamda muzey va kutubxonalarda saqlandi. Ulaming - ijtimoiy-iqtisodiy hayotga oid qismi, 1960-yildan keyin Toshkentga 0‘zbekiston Markaziy davlat tarix arxiviga qaytarildi. Xiva xonligining arxivi va uning materiallari asosida asrimizning 60- yillarida ozmi-ko‘pmi ilmiy ishlar olib borildi. Biz bu 0‘rta Osiyo xalqlarinigg ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixini o‘rganishda Qo‘qon xonligi arxivining ham ahamiyati kattadir. Bu muhim arxiv ham o‘z vaqtida (1876-yildan keyin) Sankt-Peterburgga olib ketilgan va imperator muzeyi (hozirgi Sharqshunoslik instituti) Sankt-Peterburg xalq kutubxonasi fondlarida joylashtirilgan edi. Mazkur arxivga tegishli hujjatlar prof. A.L. 3 Troitskaya tomonidan o‘rganilib, 1968-yilda “Katalog arxiva kokandskix xanov XIX veka” nomli ma’lumotnomasi e’lon qilindi. 0‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida Qo‘qon, Xiva xonlari arxivlari, Buxoro amrrliginiBg Qushbegi arxivi, Turkiston general-gubemjatorligi, uning barcha tashkilotlari arxivlari, shuningdek, 0‘zbekistonning oktabr to‘ntarishidan keyingi davr, sovet davri, mustaqillik davri tashkilotlarining arxiv materiallari saqlanadi. Bu arxivda uch mingdan ortiq fondlar mavjud. Bu Markaziy Osiyodagi eng katta va boy arxivdir. Buxoro amirligining arxivi eng eski davlat arxivlaridan biri hisoblanadi. Uning Buxoro-Rossiya diplomatik va savdo munosabatlariga doir qismi shu kunlarda Moskvada, qadimgi hujjatlar Markaziy davlat arxivida. saqlanmoqda. Moskvada saqlanayotgan hujjatlar Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining Rossiya, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan siyosiy va iqtisodiy aloqalari tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, arxiv hujjatlari tirik o‘tmish va xalqimizning tarixi bitilgan xotirasidir. Shuning uchun arxiv hujjatlari xalqimizning bebaho noyob tarixiy boyligi hisoblanadi. 4 I. Xonliklarda arxivlarning tashkil qilinishi. 1.1 O’rta Osiyo xonliklar davrida arxiv ishi (XVIII-XIX asr) O’rta Osiyo xonliklari hukmronligi davridagi ma’muriy boshqaruv tizimi bilan bog‘liq muammolar ko‘plab vatanimiz va xorijiy tarixchilar hamda sharqshunoslar tomonidan tadqiq qilingan bo‘lib, bu esa o‘sha davrlardagi ish yuritish va hujjatshunoslik, hujjatlami saqlashni tahlil qilishni osonlashtiradi. 0 ‘z navbatida, hujjatlar bilan ishlash va ulaming saqlovini tashkillashtirishga oid ko‘plab jarayonlar hozirgacha to‘liq o‘rganilmagan. O‘rta Osiyo xonliklaridagi hukumat institutlarining boshqamv funksiyalari, davlat hujjatlarini tizimlashtirish tahlillari xonliklardagi hujjatshunoslikni va uning o‘ziga xos tomonlarini o‘rganishimizga yordam beradi1. Ma’lumki, XVI asr boshlarida Shayboniyxon boshchiligidagi ko‘chmanchi o‘zbeklar Movarounnahr va Xurosonni egallab, temuriy shahzodalar hukmronligi ga chek qo‘ydilar va bu ulkan hududda o‘zlarining markazlashgan davlatiga asos soldilar. 1583-yilda Abdullaxon II davrida Shayboniylar davlatining poytaxti sifatida Buxoro mustahkamlandi va siyosiy, ma’muriy, iqtisodiy markazga tobe bo‘lgan hududlar Buxoro xonligi deb atala boshlandi. Keyinchalik, mang‘itlar sulolasi vakili Amir Shohmurod (1785-1800-yy.) davrida bu xonlik Buxoro amirligi deb atalgap, Yangi hukmdorlar hokimiyatni rasman “Amir” unvoni bilan'boshqara boshladilar va bu davlat Buxoro amirligi nomi bilan tarixda qoldi. Buxoro amirligida uda murakkab davlat boshqaravi mavjud bo‘lgan. XVI asrdan XX asming boshlariga qadar Buxoro amirligida uchta sulola: Shayboniylar, Ashtarxoniylar va mang‘itlar hukmronlik qildilar. Ulardagi ma’muriy boshqaruv tizimi Amir Temur va Temuriylar davlatidan me’ros qolgan va ko‘chmanchi o‘zbeklarga xos an’analarga biroz o‘zgarishlar kiritilgan boshqaruv asosida qurilgan edi. Awalida, Temuriylar davlatida mavjud boTgan dargoh va devonlar tizimi Buxoro amirligida ham davom ettirildi. Shayboniyxon hukmronligi davrida 1 Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 42-b 5 devonlar tizimi isloh qilinib, ularga tegishli vazifalaming ko‘p qismi dargohdagi alohida lavozimli amaldorlarga berilgan. Shu jumladan, oliy hukmdoming farmonlari, faxriy yorliqlar va boshqa rasmiy hujjatlami mas’ul shaxslarga yetkazish va ijrosini ta’minlash vazifasi - “parvonachi”ga yuklangan. Dargohga yo‘llangan ariza va shikoyatlami qabul qilish, ro‘yxatga olish va ularga javoblar berish - “dodxoh” vazifasiga kirgan1. Amirlik ma’muriy boshqamv tizimida davlat boshqaruvining turli xil shakl va uslublaridan foydalanilgan. Davlat mutlaq qonun chiqamvchi va ijro etuvchi hokimiyatga ega bo‘lgan - Amir tomonidan boshqarilar edi. Davlat hayotiga tegishli siyosiy, iqtisodiy, diniy va boshqa masalalar Buxorodagi bosh qarorgoh - Arkda hal etilar edi. Vaqti-vaqti bilan 5 tadan 20 tagacha eng yuqori amaldorlar a’zo botgan - davlat Kengashida o‘ta muhim masalalar ко‘rib chiqilgan. Davlat boshqaruvida Amir - davlat mahkamasi, soliq-majburiyatlar, diniy sud idoralari va kuzatish- qidimv kabi davlat institutlariga ko‘proq tayanar edi. Biron-bir oliy hukmdor buymq-farmonlarini bajarilishiga turli xil davlat idoralari mas’ul boTib, o‘z navbatida ular bir-birini ustidan nazorat qilib borgan. Davlatdagi harbiy va fuqaroviy amaldorlar quyidagicha bo ‘lingan edi: a) katta sipohi - oliy martabali amaldorlar; b) o‘rta sipohi - o‘rta martabali amaldorlar va d) amagi-sipohi (sobitlar) va h.k. Yuqorida ta’kidlangan birinchi va ikkinchi toifadagi amaldorlik lavozimlariga bir urug‘ a’zolari qabul qilinib, maxsus yozma yorliqlar va sarpolar bilan ta’minlangan. Uch xil turdagi yorliqlar mavjud edi: 1) amir va uning kotibi (munshiy) muhri bilan va amir muhri yorliqning bosh sahifasiga, munshiy muhri esa yorliqning oxiriga ilova qilingan; 2) amir va inoqi-xurd muhri bilan muhrlanish tartibi yuqorida ta’kidlangan ta’moyillar asosida amalga oshirilgan; 3) faqat amir muhri bilan imzolangan. Har bir yorliqni berilishiga munshiy foydasiga 3,5 tilla, inoqqa - 5 tilla va parvonachiga - 7 tilladan badallik to‘lovijoriy qilingan edi. Hokimiyat tizimida amaldorlar katta mavqega ega edilar. Amaldorlar ichida otaliq - shahzoda va xonzodalarning tarbiyachisi mansabi eng asosiy lavozimlardan biri hisoblangan. 1 Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 29-b 6 XVII asr hujjatlarida otaliq - birinchi vazir sifatida tilga olinib, u mamlakatdagi sug‘orish ishlarini boshqargan1. Otaliqdan so‘ng, ikkinchi mansabdor - devonbegi (devonbegi-kalon) bo‘lgan. Sharqshunoslaming ma’lumotlariga ko'ra, u bir vaqtda devonxona mahkamasi boshlig‘i va moliyaviy ishlar bo‘yicha vazir lavozimlarida faoliyat ko‘rsatgan. Devonbegi mamlakatdagi xiroj yig‘imlarini nazorat qilgan. Viloyat va tumanlardan ma’lum bir xiroj summasi о‘miga natural shaklida to‘lanadigan bug‘doy uchun maxsus chek yoki berat rasmiylashtirilib, devonbegi va Amir muhri bilan tasdiqlangan. 0‘z navbatida devonbegi hisob-kitoblar daftarini yuritishga ham mas’ul edi. Ushbu daftardagi kirim-chiqim hisobotlari amirlikda sir tutilgan va maxfiy saqlangan. Devonbegi amirlik hokimiyat tizimidagi to‘rtinchi pog‘onada turuvchi - “ahli qalam”ning boshlig'i ham hisoblangan. Ushbu pog‘onadagi ikkinchi o‘rindagi amaldor - mushrif-nazoratchi deb atalgan. Uni “ikkinchi kotib” (kotibi soniy) ham deb atashib, u amir topshirig‘iga ko‘ra mudri omborga boshchilik qilib, u yoki bu shaxslarga arizasiga ko‘ra - xalat va qurol-yarog‘lar berish to‘g‘risida ruxsatnoma yozib bergan. Pog‘onadagi uchinchi mansabni - daftardor egallagan. U devon tomonidan tayinlangan tanxo va suyurg'ol egalarini lavozimga tayinlash yoki ozod qilish kabi masalalami nazorat qilgan. To‘rtinchi pog‘onani tanob yig‘imlari devoni tashkil qilib, amir buyrug‘iga ko‘ra ular yerdan olinadigan xiroj yig‘imlari, shuningdek, daromad va xarajatlarga mas’ul edilar. Xizmat darajasining beshinchi pog'onasida - munshiy turgan. U Amiming shaxsiy kotibi bo‘lib, yorliqlar tuzish, hukmdor hukmi va xohishidan kelib chiqib uning xizmat ro‘yxatini yuritish, u yoki bu I shaxslaming biron-bir mansabga tayinlanishi to‘g‘risida yorliqlar yozish hamda xizmatiga qarab ularga taqdimnomalar yozish kabi masalalar bilan shug‘ullangan. Bu lavozimga xattotlik san’atini yaxshi I biladigan va o‘z zamonasining bilimdon kishilari tayinlangan. Ma’lumki, hatto ba’zi hollarda unga hukmdorga bag‘ishlab she’rlar bitish va shoh shajarasini tuzish kabi ishlar ham topshirilgan. 1 Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015. 70-b 7 Buxoro xonlarini o‘zlari munshiylar ishini sifatini nazorat qilganlar. Masalan, ashtarxoniy Abdulazizxon (1645-1680) davlatdan tashqariga yuboriladigan xat va yorliqlami tuzgan munshiy ishidan qoniqmasdan, uning I ishiga tuzatishlar kiritgan, ba’zi hollarda uning o‘zi xat va yorliqlami Bundan tashqari, saroyda quyi darajadagi lavozimlar: kichik mushrif, paygemavis, maxramlar va yasovullar mansablari ham bo‘lib, ular ham hujjatlami ro‘yxatlashtirish bilan shug‘ullanganlar. Masalan, paygimavis-paygirlami rasmiylashtirish bilan shug‘ullangan. A.Semyonovning fikricha, “paygir” atamasi Buxoroda uzun qog‘ozlar о‘rami (tumor)ni anglatib, unda bir necha qog‘ozlar bir-biriga yopishtirilgan va truba shaklida o‘ralgan. Ayrim hollarda paygirlar mustahkam bo‘lishi uchun teriga ham yopishtirilgan. Ko‘pincha bunday paygirlar - vaqf yorliqlari uchun ham tuzilar edi1. Muhim ahamiyatga ega bo-lgan vaqf hujjatlari va shajaranomalar ikki nusxada tuzilgan. Ikkinchi nusxa davlat arxiviga saqlash uchun topshirilgan. Birinchi nusxadagi hujjatning asl nusxasi yo‘qotilganda, ikkinchi nusxa asosida hujjat tiklangan. Mahramlar saroy huzuridagi amaldorlaming turli xil lavozimlarga tayinlanishi bo‘yieha hujjatlashtirish ishlarini olib borganlar. Fuqarolami qushbegiga, qozi-kalon, viloyat hokimlariga yoki boshqa mansabdor amaldorlarga yozgan turli xil arizalarini yetkazish bilan - yasovullar shug‘ullanishgan; Xonlikda yashayotgan arablar ishi biian maxsus mahkama - devon-i arabxona mashg‘ul bo‘lgan. Devon boshlig‘i arablar o‘rtasidagi muammolami rasmiylashtirish va ulami xonlikdagi boshqa tumanlarga ko‘chib o‘tishi, doimiy armiyaga chaqirilishi, soliqlar to ‘ lovi kabi masalalami hal qilgan. Saroy huzurida va devonlar faoliyatida maxsus ish yurituvchi xattotlar bo‘lib, ulami muharrir deb ataganlar. Muharrirlar quyidagi uch turga bo‘lingan: 1) davlat devoni xattoti; 2) amlok yerlar tuzilishi bo‘yicha xattot; 3) doimiy voqealami rasmiylashtiruvchi muharrirlar. Buxoro amirligida markaziy hokimiyat va joylardagi mahalliy amaldorlar o‘rtasida doimiy axborot almashinuvi yo‘lga qo‘yilgan. har bir ma’muriy amaldor (amir, hokim, amlokdor, 1 Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015. 72-b 8 oqsoqol) huzurida choparlar guruhi bo‘lib, jo‘natiladigan xabaming hududiy kengligiga va yetkazilayotgan xabaming qancha ko‘p viloyatlarga tarqatilishini hisobga olib, shuningdek, masofaning uzoq-yaqinligiga qarab - choparlar soni oshib borgan. Agar biron-bir mahalliy joylardan hukmdor nomiga hisobot yoki ma’ruza kelganda, shuningdek, biron-bir xat bilan elchi tashrif buyurganda, u holda ular keltirgan hujjatlar eng awalo - kichik inoq qo‘liga tushgan. 0‘rta Osiyoda hozirgi tushuncha bilan aytganda, hech qachon hujjatlami konvert ichiga solmaganlar. Yozma murojaatlar trubaga o‘ralib, buxorocha - lifofa (arabcha o‘rama) deb atalgan. Bu uchburchak qog‘oz bo‘lib, konvert vazifasini o‘tagan. hujjatlami biron-bir manzilga jo‘natishayotganda milifofaga o‘rashib, uchburchak qog‘ozni oxiridan tepaga qarab buklashgan va gummiarabik bilan yelimlangan hamda buklangan lifofani eng tepa o‘tkir burchagiga xat jo‘natilayotgan shaxsning ismi va uning manzili yozilgan. 9 1.2 Buxoro amirligi Qo’shbegi arxivi. 0‘zR MDA ilmiy xodimi K.V.Muhsinovaning ma’lumotlariga ko‘ra (1949- yilda Buxoro amiri Qushbegi arxivi hujjatlari bo ‘yicha ilmiy-texnik faoliyat olib borgan), amirlikdagi har bir xatning ustiga muallifning ismi bilan birgalikda sana va muhr ham qo‘yilgan. Biroq, muhr amaldor shaxsning o‘z lavozimiga kelgan birinchi yilida buyurtma qilib yasatilganligi uchun bir necha yillardan so‘ng ham u o‘sha muhridan foydalanganligi sababli hujjatda ko‘rsatilgan sana doimo xat mazmuni va haqiqiy sanasiga to‘g‘ri kelavermagan. 0‘z navbatida xabami tayyorlaganda uni muallifi imzo qo‘ymagan, bu o‘sha davrdagi urf-odatlarga ko‘ra, xudoning ismi va amirdan so‘ng imzo qo‘yish hurmatsizlik, hisoblangan1. Oliy diniy mansabdor shaxslar: qozilar, raislar va ayrim hollarda obro‘li viloyatlar hokimlari bundan mustasno bo‘lib, ularga hujjatlarga o‘z ismlarini ko‘rsatishga ruxsat berilgan. Mang‘itlar sulolasi davrida viloyat hokimlari va qozilar o‘tgan ishlar hisobotini amirga jo‘natib turishgan. Xabarlar har juma kuni bomdod namozidan so‘ng amirga yetkazilgan. Oliy hukmdor beklaming hisobotlarini ко‘rib chiqib, ulami hal etish choralari to‘g‘risida mas’ul shaxslarga buyruq bergan. Xat- xabami zudlik bilan yetkazish zarur ho‘lganda viloyat hukmdorlari bu xabarlami doimiy choparlar orqali emas, balki tezkor maxsus choparlar (“shatir-pari”) orqali jo‘natishgan. Barcha yetkazilgan xabarlar uchun uning egasi markaziy hokimiyatdan xizmat maktubi yoki topshiriqlar olgan. Agar biror-bir topshiriq berilmasa, hukumat boshlig‘i xabami ma’qullaydigan javob - “Muboraknoma” jo'natgan. Axborotni yetkazish hokimiyat tizimining quyi tabaqasidan yuqori tabaqasiga yetkazish orqali amalga oshirilgan. Davlatdagi ikkinchi shaxs hisoblanmish - “quli-i qushbegi” (Bosh vazir) orqali amiming o‘ziga xabar yetkazilgan. Qushbegi mahkamasiga xabar kelib tushgach, maktubning yuqori o‘ng burchagiga qora tush bilan xabar muallifining ismi yozib qo‘yilgan. Ashtarxoniy Ubaydullaxon (1702-1711-yy.) hukmronligi davridan boshlab, “quli-i 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 30-b 10 qushbegi” roli hokimiyat tizimida о‘sib borgan. Mang‘itlar hukmronligi davriga kelib, XIX asming boshidan boshlab, to mang‘itlar sulolasining qulashiga qadar, ya’ni 1920-yilgacha quli-i qushbegi lavozimi - “qushbegi-i bolo” deb o‘zgaitirilib — “premerministr” lavozimini anglatgan. Rossiya istilosiga qadar mang‘itlar sulolasi davrida qushbegi eng oliy mansab hisoblangan. Aslida bu mansab egasi Bosh vazir vazifasini bajargan. U amirlikda o‘z vazifasi va majburiyati bo‘yicha amirdan so‘ng birinchi mansabdor shaxs hisoblangan. Amirlikdagi barcha hokimiyat tizimi uning qo‘lida bo‘lib, u davlatning kirim-chiqiftilari ustidan oliy nazoratni o‘matgan, shuningdek, poytaxt tinchligi uchun javobgar bo‘lgan qushbegi zimmasiga turli xildagi ko‘plab davlat ishlarining yuklanishi va boshqaruv haq-huquqlarini berilishi, Buxoro amirligida alohida idoralar va vazirliklar bo‘yicha davlat apparati funksiyalarini taqsimlanmaganligidan dalolat beradi. Biroq, markaziy hokimiyat turli xil ma’muriy-xo‘jalik masalalari bilan shug‘ullanadigan amaldorlar armiyasiga ega edi. Samarqand o‘lkashunosi va sharqshunos V.L.Vyatkin o'zining V.V.Bartoldga XIX asming oxirida yozgan xatida amirlikda saqlanayotgan davlat hujjatlari haqida quyidagi xabami bergan edi: ‘‘Men tomonimdan to‘plangan ma’lumotlardan amiming kutubxonasi borligi aniqlandi, biroq kutubxona to‘la tashlandiq va tartibsiz ahvolda edi. Bir samarqandlik kishi bilan mahalliy kiyimda Arkka tashrif buyurganimda, saroydagi amaldorlar diplomatik tarzda shubha uyg‘otmaslik uchun kutubxona mavjudligini, ammo kutubxonadan faqat Amiming ruxsati bilan foydalanish yoki qo‘lyozmalami ko‘rsatish mumkinligini ta’kidlashdi. Keyinchalik, Amir saroyida remont ishlarini olib borgan bir tatar kishi, saroyda kitob, xabamomalar va qog‘ozlar bilan tartibsiz to‘ldirilgan uchta katta xonalami ko‘rganligini - menga aytdi. Bir kishi unga Arkdan keladigan kitoblar va eski qo‘lyozmalami muqovalayotganligini ham ta’kidladi. Keyinchalik, Buxoroda bir-necha marotaba eshitdimki, Amir ms fuqarolariga o‘z kutubxonasi va davlat arxivini ko‘rsatishni xohlamaydi. U ehtiyotkorlik yuzasidan kutubxonada mslar uchun o‘ng‘aysiz biror-bir hujjat chiqib qolishidan shubhalanadi yoki bu hujjatlami ko‘rsatishdanko‘ra, 11 maxfiylikda saqlashni afzal ko‘radi”. Amirga yaqin bo‘lgan mansabdor shaxslaming mahkamalarida ularga tegishli faoliyatni yorituvchi hujjatlar to‘plangan. Shu juiladan, hozirgi kungacha saqlanib qolgan va 0‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxividagi “Buxoro amiri Qushbegi arxivi” sarlavhasi bilan I-126- jamg‘armada saqlanayotgan hujjatlardan, turli mazmundagi axborot-ma’lumotnoma materiallar (mamlakatdagi siyosiy ahvol haqidagi ma’ruza va xabarlar, harbiy qismlar ro‘yxati va bo‘linmalari, soliq yig‘imlari to‘g‘risidagi hisobotlar)dan, xizmat maktublari, vaqf hujjatlaridan Buxoro amirligidagi siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy va diniy hayotni o‘rganishimiz mumkin. 1931-yilda Buxoro Arki yerto‘lasidan “Qushbegi arxivi” topilgan1. Buxoro muzeyi xodimlari tomonidan arxiv hujjatlarining ayrim qismlari turli xil joylardan yig‘ib, to‘plangan. Masalan, Buxoro ichki ishlar boshqarmasidan va h.k. Awalida muzey xodimlari arxiv hujjatlarini tozalash va qayta ta’mirlash ishlarini amalga oshirishgan. Masalan, muzey xodimi M.Xakimov arxiv hujjatlarini ajratayotganda ulami quyidagi hujjatlar guruhiga taqsimlagan: I 1. Moliyaviy masalalarga oid hujjatlar 2. Buxoro amiri va Rossiya hukumati o‘rtasidagi yozishmalar. 3. Xorij iy davlatlar bilan diplomatik munosabatlarga oid hujjatlar. 4. Xazinadan Amir xarajatlariga taalluqli xarajat hujjatlari. 5. Buxoro amirligidagi yer-suv munosabatlariga oid hujjatlar. 6. Turli xil yozishmalar: rivoyatlar, tariqa va h.k. M.Xakimov tomonidan amalga oshirilgan ishlardan so‘ng, arxiv hujjatlariga opis (ro‘yxat) tuzishga kirishildi. 1932-yilda Buxoro muzeyi ma’muriyati hujjatlami klassifikatsiya qilishda yordam so‘rab 0‘zbekiston Markaziy arxiv ishi boshqarmasiga murojaat qiladi. Qiyinchiliklami hisobga olib, shuningdek, maxsus mutaxassislar - fors tilini biluvchilar, sharqshunoslami jalb etish va ajratish ishlarini amalga oshirmasdan arxiv hujjatlarini Toshkentga olib kelish murakkabligini hisobga olib, 1932-yil 22 avgustda 0‘zbekiston Markaziy Arxiv ishi boshqarmasi 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 34-b 12 muzey ma’muriyati bilan maxsus bitim tuzdilar va unga o‘z arxiv hujijatlarini tartibga keltirish uchun 4000 mbl ajratishdi. Imzolangan shartnomaning 6-punkti bo‘yicha muzey bir yil ichida o‘z ishini yakunlashini; va 1933-yilning 1 noyabrigacha arxiv hujjatlarini respublika arxiv boshqarmasiga topshirishi shart edi. “Qushbegi arxivi” 1933-yilda Toshkentga - Markaziy Davlat arxiviga olib kelingan. 1964 va 1968-yillarda shu hujjatlaming qisqa ilmiy tavsifi kitob qilingan. Topilgan hujjatlar tartibsiz ahvolda uyum-uyum tarzda saqlanib, ulaming bir qismi o‘g‘irlab ketilgan. Hujjatlami saralash, ulami terminologik guruhlash va ro‘yxatlashtirish ishlari muzeyning ilmiy xodimlari - Buxoro devbnxonasi ishi bilimdonlari qori Axmad Muhammedov va Ibrohim Xalilovlar rahbarligida olib borildi. Hujjatlami tizimlashtirishda ular xronologik tamoyillardan voz kechdilar, masalan, amir devonxonasidan chiqqan hujjatlardan tashqari, ko‘plab hujjatlarda sana kunlari yo‘q edi. Shuningdek, hujjatlarni yig‘majildlarga tikmaslikka qaror qilindi, chunki hujjatlar nostandart formatli qog‘ozlarda yozilgan edi. Bundan tashqari, ayrim hujjatlar uzunligi bir-necha metrli o‘ramlarga bog‘langan edi. Arxiv hujjatlarini tartibga keltirish ishlari 1934-yilning 14 mayida yakunlandi. 77764 ta hujjat hisobga olinib, ular 54 ta mavzudagi hujjatlarga bo‘linib, 268 ta bog‘lam qilib o‘raldi. Har bir hujjatlar bog‘lanmasiga konvert yopishtirilib, ulaming har biriga maxsus raqamli yorliqlar qo‘yildi va hujjatlaming soni hamda mazmuni belgilangan formada ko‘rsatildi1. 1938-yilda hujjatlaming bir qismi muzeydan 0‘zbekiston Markaziy davlat tarix arxiviga berildi. Hujjatlaming qolgan qismi 1959-yilning 10 dekabrida arxivga topshirildi. Arxiv saqloviga hujjatlar topshirilishi bilanoq ulami texnik qayta ishlash va ilmiy ro‘yxatlashtirish ishlari olib borildi. 0‘zSSR Markaziy davlat tarix arxivida bu hujjatlardan foydalanishda quyidagi muammolarga duch kelindi: - birinchidan, yuqorida ta’kidlanganidek, muzeyda bitta saqlov birligi uchun alohida bir hujjat 1 Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 45-b 13 emas, balki o'ramlarga bog‘langan ko‘plab hujjatlar olingan edi; - ikkinchidan, hujjatlaming bir bog‘lam qilib o‘ralganligi mavzili: savollar bilan bog‘liq tocborotlami izlashni qiyinlashtirar edi. Masalan, tadqiqotchini rus-buxoro munosabatlari qiziqtirsa, u barcha bog‘langan hujjatlami ko‘rib chiqishi kerak bo‘lganr Sharqshunoslar tomonidan o‘tkazilgan ko‘plab ilmiy muhokamalardan so‘ng, 1955-yilning may oyida 0‘zbekiston Bosh arxivi qoshidagi ilmiy kengash maj lisidahar bir hujjatga annotasiya tuzish va keyinchalik,bir mavzuga taalluqli hujjatlarni guruhlab,yig‘majildlari shakllantirishga qaror qilindi. 1967-yilning yozida 0‘zbekiston arkaziy davlat arxivi xodimlari K.Ubaydullayev va A.Babayanslar romonidan “Buxoro amiri Qushbegi arxivi” katalog fondini tuzish ishlari yakunlandi va bu ish tarix fanlari doktori M.Abduraimov tomonidan yuqori baholandi. Ikki yildan so‘ng fond laming aniq ro‘yxati (opis) tuzildi. 1988-yilning aprelida arxiv fondi - eng nodir fond deb, tan olindi. Bugungi kunda fondda Buxoro amirligining XIX asming oxiri - XX asming boshlari tarixini yorituvchi 5 mingga yaqin yig‘majild to‘plangan. 14 II. O’rta Osiyoda xonliklar davrida hujjatlar yuritilishi. 2.1 Xiva xonligi arxivi. Ma’lumki, XIX asr ikkinchi yarmi 0 ‘rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va fojeali burilish yasagan davri bo‘ldi. 1873-yilda Rossiya imperiyasining Xiva xonligi ustidan protektorati o‘rnatilib, xonlik va xonning faoliyati ustidan nazorat giluvchi imperiya ma’muriyati Kengashi (Devon) joriy qilindi, Kengash a’zolari 7 kishidan tashkil topib, ulardan to‘rt kishi Rossiya ma’muriyati vakillari, uchtasi esa - Xiva xonligi (xonning o‘zi, devonbegi va mehtar)dan iborat edi. Devonning raisi xon hisoblangan. U tomonidan qabul qilinadigan muhim qarorlar Turkiston general- gubematori tomonidan albatta tasdiqlanishi shart edi. Xiva xonligini ikkita mustaqil ma’muriy birliklarga bo‘linishi natijasida- devon tizimi bekor qilindi. 1886-yildagi “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom”ga ko‘ra Amudaryo bo’limi Sirdaryo viloyati tarkibiga kiritilib, viloyat harbiy gubernatori boshqarmasiga bo‘ysunadigan bo’ldi. U fuqaroviy boshqaruv bo‘yicha kengaytirilgan uyezd boshlig‘i huquq va majburiyatlaridan foydalanib, mahalliy ma’muriyat va xalq sudiga amaldorlami tayinlashi hamda o‘z vazifasidan ozod qilishi mumkin edi. Bo‘lim boshlig‘i huzurida uning yordamchisi va mahkama faoliyat ko‘rsatgan. Ma’lumki, rus-xiva shartfiomasi (1873-y.) xonlikdagi ma’muriydavlat tuzilishini o‘z holicha saqlab qoldi1. 0‘ziga qoldirilgan hududda Xiva xoni xuddi Buxoro amiri singari xonlikning ichida cheklanmagan hokimiyatni saqlab qolgan edi. Xonlik saroyida xuddi Buxoro amirligidagi vazifalami bajaruvchi bir guruh amaldorlar lavozimlari mavjud edi. U yoki bu amaldoming hokimiyat tizimidagi rnavqei va darajasi uning xonga yaqinligi bilan belgilangan. Shaxsan xonning o‘zining farmoni bilan saroydagi turli davlat lavozimlari taqsimlanib, ko‘p hollarda bu lavozimlar avloddan-avlodga meros bo‘lib qolar edi. XIX asming birinchi yarmida Xiva xonligida qushbegi lavozimidagi shaxs xonning topshirig‘iga ko‘ra xonlikning janubiy qismidagi aholisini boshqarar edi. 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 39-b 15 Undan so‘ng - mehtar lavozimi bo‘lib, mehtarga xonlikning shimoliy qismidagi o‘troq aholi bo‘ysungan. Chin inoq lavozimi ilgarilari xondan keyingi o‘rinda turuvchi lavozim hisoblansa-da, huddi Buxorodagi chin otaliq mansabi bu davrga kelib o‘z ahamiyatini yo‘qotgan edi. Ulaming har birining huzurida ularga tobe amaldorlar va mahkama bo‘lib, u yerda davlat ahamiyatiga molik muhim hujjatlar to‘plangan. Shuningdek, xon huzurida ham huddi Buxorodagidek - devonbegi, parvonachi, shotir, kitobbardor lavozimlari bo‘lib, ular faoliyati o‘z-o‘zidan ish yuritish va hujjatlami saqlash bilan uzviy bog‘liq edi. 0‘zR MDAda saqlanayotgafl Xiva xonlari arxiv hujjatlarida xonlikdagi arxiv ishi va ish yuritish tartiblari yoritilgan. Xiva xonligi arxivi hujjatlarini butlash tarixiga ruslar katta e’tibor qaratishgan. 1864- 1865-yillarda Rossiya harbiylarining Toshkentga qilgan yurishidan farqli o‘laroq, Xiva xonligini zabt etishda harbiy qo‘shinlar bilan birgalikda harbiy-topografik va madaniy-tarixiy mu’lumotlaf to‘plovchi olimlar guruhi ham safarbar etilgan. Buholat bosib olingan hududlarga nisbatan Rossiya imperiyasi hukumatining va ilmiy jamiyat vakillarinmg o‘ziga xos qiziqishini ortib borishi bilan bogiiqdir. Masalan, rus geografik jamiyati tomonidan o‘lkani tadqiq etish yuzasidan “Xiva xonligi geografik, etnografik va madaniy-tarixiy munosabatlarini o‘rganish bo‘yicha” loyiha ishlab chiqildi. Loyihaning alohida boTimlari tarixiy geografiya va yozma manbalami to‘plashga yo‘naltirilgan edi. Unda qanday sharoitlarda va kimlardan (bozorlar va kitob rastalaridan, mansabdor shaxslardan) xonlikdagi sharq qo‘lyozmalarini fan manfaatlariga o‘zlashtirish to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham qo‘shilgan. 0‘z o‘mida loyihada rasmiy hujjatlami to‘plashga katta e’tibor berish alohida ta’kidlangan. Loyihaning IV bo‘limida quyidagilar ta’kidlangan: “hujjatlar nafaqat rasmiy. shaxslarga tegishli binolardan, balki o‘zlari yoki ota-onalari yuqori mansabda ishlamagan oddiy fuqarolaming uylaridan ham topilishi mumkin. Ulaming uylarida faxriy yorliqlami, shartnoma yoki ulaming nusxalarini uchratish mumkin. Oqsoqollar tomonidan soliqlar yig‘imi hisoboti olib borilgan... Shunga 16 o‘xshash barcha qog‘ozlar ilmiy qiziqish kasb etadi”1. Ushbu loyihani amalga oshirishda Turkiston general-gubematori K.P.Kaufmanning buyrug‘iga binoan Xiva yurishida faxriy maslahatchi va sharqshunos - A.L.Kun ham ishtirok etgan. 1873-yilning 5 oktyabrida A.Kun Turkiston general-gubematori fon Kaufinanga xat yo‘llab, ishi yuzasidan quyidagilar to‘planganini jnaTum qildi: 1) Xonlik to‘g‘risidagi etnografik-statistik materiallar; 2) xon saroyidan sharq qo ‘ lyozmalari, tangalar va hujj atli materiallami konfiskatsiya qilinganligi; 3) kumushdan yasalgan ayollar taqinchoqlarining bir qismi - sotib olish yo‘li bilan, bir qismi - mulkning kontributsiyasidan to‘planganligini; turkman va turkman ayoliga tegishli ikkita manekenlarga mo‘ljallangan kostyumlar; 4) Xiva xonlari taxtini musodara qilinganligi; 5) tangalami zarb qilish uchun Xiva xonlari tomonidan qo‘llanilgan muhrlar; 6) ko‘xna Urganchdan keltirilgan Xiva xonlari muhrlari va sharq qo ‘ lyozmalarining bir qismi, shuningdek xonning taxti - Osiyo muzeyiga jo‘natilgan bo‘lsa, kitoblar, hujjatlar, kumush buyumlar, kiyimlar, qadimgi tangalar va muhrlar Imperatorning oilaviy kutubxonasiga topshirilgan. A.Kunning ma’lumotlariga ko‘ra, Xiva xoni saroyi egallanganligining ikkinchi kunida turli xil mazmundagi 300 ga yaqin qo‘l~ yozmalar konfiskatsiya qilingan. Ulardan 129 tasi-140 jildli tarixiy to‘plamlar, yigirmaga yaqin sharq shoirlarining 30 jildli asarlari, 40 ta huquqiy-diniy 50 jildli to‘plamlar, shuningdek, Qur’onning 18 nusxasi va 50 ta o‘quv qo‘llanmalardan iborat edi. A.Kunning fikricha, bu qo‘lyozmalar orasida xon saroyi yilnomachisi vazifasida ishlagan Yunus Mirobning “Xiva xonlari tarixi” asari qimmatli manbalardan biri hisoblangan. Asarda qo‘ng‘irotlar sulolasining asoschisi Eltuzarxon davridan to Rossiya imperiyasi bosqiniga qadar hukmronlik qilgan xonlar tarixi yoritilgan. Davlatda mavjud bo‘lgan urf-odatlar bo‘yicha bu asar rasmiy yilnomachilar tomonidan avloddan-avlodga merosiy asar qilib qoldirilgan. Xiva yurishi vaqtida turli xil 1 Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 44-b 17 mazmundagi quyidagi arxiv hujjatlari to'plangan: 1) moliyaviy ishlarga (xonlikdagi kirim va chiqimlar muallif) oid hujjatlar; 2) mulk va vaqf yerlari to‘g‘risidagi hujjatlar; 3) xizmat xatlari (turli xil diplomatik yozishmalar va iltimosnomalar) va h.k. Birinchi guruhda soliq yig‘imlari haqidagi qaydnoma juniallar (salg‘uta) to‘plangan. Ikkmchisi - devonbegi Matmurodning xonlik xarajatlari to‘g‘risidagi hisobotlaridan tashkil topgan. Uchinchisiga, Buxoro, Qazali, Konstantinopol va boshqa shahaiiarda yashovchi Xiva savdogarlarining xonga yozgan iltimosnomalari; yer to‘g‘risidagi bahs nizolami hal qilib berish to‘g‘risidagi so‘rovnomalar, yer-joy olish to‘g‘risidagi arznomalar kirgan. Diplomatik yozishmalar orasida quyidagi hujjatlar aniqlandi: Ost-Indiya general-gubematori Nors Brunning xati; turk sultonining xat va farmonlari; rus elchisi va generali Danilevskiy va Xiva xoni o‘rtasida imzolangan shartnoma; Turkiston general-gubeinatori bilan olib borilgan turli xil maktublar va h.k. A.Kunyuqoridato‘planganarxivmateriallarinitahlilqilib,ulardagi ma’lumotlami to‘liq bo‘lmaganligi omillarini ham ko‘rsatib o‘tdi. Birinchisi - Rossiya imperiyasining bosqinchilik harakatlftri va yuzaga kelgan siyosiy voqealar bilan bog‘liq bo‘Isa, ikkinchisi - 0‘rta Osiyo xonliklarida yozma manbalarni saqlovvni yo'lga qo‘yilmaganligi hamda davlat arxivlari yoki shunga o‘xshash arxiv : saqlovxonalarining yo'qligida edi. Biroq, A.Kun tomonidan to‘plangan sharq qo‘lyozmalarmi, shuningdek, ular orasidagi Xiva xonlari kitoblarining o‘z manziliga yetkazish taqdiri fojiali bo‘lgan. N.P.Ostroumovning kundalik xotiralarida ta’kidlanishicha, 1891-yilning 5 sentabridau Xiva xonining bosh kotibi Polvon Miiza boshi bilan uchrashganda, Polvon Mingboshi unga quyidagi larni ma’lum qilgan: “Kun Xivadan 1500 ta turli xil qo‘lyozmalami olib ketgan, biroq bu qo‘lyozmalami qayiqda olib ketishi mobaynida ulaming ko‘pchilik qismi suvdan nam bo‘lib qoladi. Nam bo‘lib qolgan huijatlami quritish uchun 150 ta mulla madrasadan chaqirilgan. Yordamga chaqirilgan mullalar tomonidan ayrim qo‘lyozmalar yashirib qoljngan va bu qo‘lyozmalami keyinchalik u Buxoroda ko‘rgan”. Umuman, Xiva xonlari arxivi asosan qushbegi jnahkamasi, devonbegi va 18 mehtar hujjatlaridan tashkil topgan edi. 1948-yilning iyulida Xorazm viloyat davlat arxiv fondida to'plangan “Xiva xoni devonxonasi”ning 1874-1917-yillardagi voqealami aks ettiruvchi 98 saqlov birligidagi hujjatli materiallari 0‘zR MDAga qabul qilindi1. Bu hujjatlar Amudaryo bo‘limi boshlig‘i va Xiva xoni mahkamasi o'rtasida soliq yig‘imlari, jinoiy va fuqaroviy ishlar to‘g‘risidagi hamda boshqa hujjatlardan iborat edi. Bir yildan so‘ng fondga Qoraqalpog‘istondan keltirilgan qozilik va vaqf hujjatlari, mahalliy xalqning xonga murojaatlari, devonxonaning soliq tushumlari haqida ma’lumotberavchi daftarlari, alohida yeregalariqaramog‘idagi yerlar va sug‘orish kanallarida tozalashga qatnashgan ishchilar haqidagi statistik ma’lumotlar ham topshirildi. 1960-yilda respublika arxiv boshqarmasi xodimi S. Davletshina va Xorazm viloyati davlat arxivi xodimlari tashabbusi bilan mahalliy aholidan Xiva xonlari arxiv hujjatlarini to‘plash bo‘yicha ekspeditsiya tuzildi. 0‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida 1961 -yilningiyimida Xiva aholisidan 111 ta hujjat sotib olindi va 120 ta hujjatlar bepul qabul qilindi, Bundan tashqari, Qoraqalpog‘iston aholisidan 15 ta hujjat bepul va 35 ta hujjat sotib olindi2. 1962 yilda 0‘zRMDAfondi M.E.Saltikov-Shedrin nomidagi davlat ommaviy kutubxonasi (sobiq Imperator ommaviy kutubxonasi, hozirda esa - Rossiya Milliy kutubxonasi)dan berilgan 10158 ta varaqdan iborat hujjatlar bilan to‘Idirildi. Keyingi yillarda yuqoridagi arxiv hujjatlari qaytadan ta’mirlanib, ulaming opis ro‘yxatlari va yig‘majildlari tuzildi. 1988-yilnihg 20 aprelida fond-nodir hujjatlar fondi deb tan blindi. Bugungi kunda fondda 1269 saqlov birligidagi hujjatlar saqlanmoqda. 1 Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. 29-b 2 Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua. – T., 2011. 55 - b 19 2.2 Qo‘qon xonligi arxivi. Qo‘qon xonligi ma’muriy boshqaruv tizimida amaldorlar asosan ikki kategoriyaga bo‘lingan: “umaro” - “dunyoviy” ishlarga mas’ul mansabdor va “ulamo” diniy amaldorlar. Awalida, xonlik boshqaruv iyerarxiyasi Buxoro amirligidagi m a’muriy boshqaruv andozasida qurilgan edi. Keyinchalik, xonlikdagi ma’muriy-davlat institutlarining viijudga kelishi natijasida boshqaruv tizimida o‘zgarishlar ro‘y berdi. Shu jumladan, qushbegi mansabi - xonlikning Bosh vaziri lavozimi - Mingboshiga beriladi. Mingboshi xonlikdagi oliy mansabdor bo‘lib, u xonlikdagi butun iehki ishlami boshqargan va bir vaqtning o‘zida tashqi siyosatda xonning asosiy maslahatchisi ham hisoblangan. Xonlikdagi ish yuritish devonbegiga yuklatilib, u xonning devonxonasiga mas’ul edi. XIX asming 50-60 yillariga kelib, bu lavozim mirzaboshi ixtiyoriga o‘tadi. Devonbegiga mirzadan quyi lavozimlarda turuvchi barcha amaldorlar apparati bo‘ysungan. Devonbegi nafaqat boshqaruv, oliq-soliq, moliya ishlari, balki harbiy masalalar, chunonchi, harbiy yurishlarga bosh bo‘lish, askarlarga nafaqa va mukofot tayinlash, dushman bilan muzokara olib borish, sulh tuzish, xazinaga vaqf yeridan tushadigan soliqlar hisobi, mahalliy xalqdan xonga taqdim etiladigan turli xil sovg‘alar kabilarga ham daxldor bo‘lgan. A.L.Troiskayanmg ma’lumotlariga ko‘ra, daftardagi hisobot pattadan ko‘chirilgan. Patta xon devonxonasidan qishloq ma’muriyati va aholisiga yerdan olinadigan soliqlar haqidagi ma’lumotnoma sifatida jo‘natilgan. Bu pattalar soliq yig‘uvchilarga jo‘natilgan va ular tomonidan saqlanib, ba’zan ma’lumotlar tasdiqlovchi hujjat sifatida daftarga yopishtirib 20 qo‘yilgan1. Yer uchastkalari to‘g‘risidagi yozishmalar o‘zgacha ahamiyat kasb etgan. Ular har uch yilda xon tomonidan maxsus tayinlanadigan “komissiya” tomonidan tuzilgan, ulaming boshida muftiy va a’lamlar turgan. Soliq ro‘yxatini komissiya bilan yumvchi kotib tuzib, bu ma’lumotlarning haqiqiyligini muftiy va a’lamlar tasdiqlashib, ma’lumotlarning oxiriga o‘z muhrlarini qo‘yishgan. Ma’lumotda yer egalarining ismlari va ulardagi uchastkalaming hajmi ko‘rsatilgan. Daftarlar o‘rama shaklidagi uzun varaqlardan iborat boigan. Bu varaqlar bir- biriga yelimlanib ulangan. Masalan, bitta daftar 20 ta va undan ortiq bo‘laklardan iborat varaqlardan tashkil topgan. Xon devonxonasida bundan tashqari, turli xil xabarlar, topshiriqlar va farmonlar, xatlar ham to‘planib, ular har bir masalaga oid alohida guruhlarga ajratilib, ustma-ust qo‘yilib, ustun shaklida taxlab qo‘yilgan. 0‘rta Osiyo xonliklaridagi kabi Xiva xonligida ham xonning nomiga jo ‘natiladigan hujjatlami rasmiylashtirishda matnga hujjat egasining ismi ko‘rsatilgan. XIX asming 60 yillarida hujjatlar ikki xil qog‘oz naviga: rus va mahalliy Qo‘qon qog‘ozlariga yozilgan Xon va beklar topshiriqlar, maosh yorliqlari va g‘aznachilarga fberiladigan ko‘rsatmalar uchun ms qog‘ozidan, qolgan hollarda mahalliy qog‘ozdan foydalanishgan. Xiva xonligi devonxonasi hujjatlarini birinchilardan bo‘lib o'rgangan Yettisuv viloyati o‘quv yurtlari boshlig‘i N.Pantusov quyidagilami qayd etadi: “ruslar tomonidan Qo‘qon shahri zabt etilganda, xon saroyidan qipchoqlar tomonidan o‘g‘irlangan va talangan saroydan arxiv hujjatlarining qoldiqlari topilgan2. Bu arxiv hujjatlari “bog‘lam” shaklida bo‘lib, ularda xonlikning turli hududlariga oid soliq yig‘imlari, tanob o‘lchamlari, zakot va boshqa yig‘imlaming yig‘ib olinishi haqidagi ma’lumotlar ifodalangan. Arxivdagi daftarlar soni mingga yaqin nusxada boigan, ulaming eskilari 10 yil oldin tuzilgan edi. Barcha daftarlar qipchoqlaming saroydagi talon-tarojligi natijasida bir-biriga aralashtirib yuborilgan. 1 Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 48-b 2 Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. 48-b 21 Ayrim daftarlaming boshlanish qismi, ayrimlarini yakuniy qismi yo‘q edi. So‘nggi yillarga taalluqli hujjatlar xon saroyining amaldori lari tomonidan ongli tarzda o‘g‘irlangan yoki yo‘qotilgan. Arxiv hujjatlarida tashkillashtirilishi, aholining statistikasi, armiyasi, turli xil soliq yig‘imlari va yer uchastkalari haqida muhim ma’lumotlar yoritilgan va h.k.”. Uning yozishicha, harbiy yurishlar natijasida quyidagi muzmun-mohiyatga ega hujjatlar to‘plangan: 1) xonlikdagi yerlaming o‘lchami va hisobi to‘g‘risidagi; 2) soliq yig‘imlaridan ozod qilingan mansabdor shaxslar to‘g‘risidagi; 3) soliq to‘lamaydiganimtiyozdagi diniy qatlam vakillari soni; 4) qo‘shimcha olinadigan tanob va xiroj, soliqlar haqida; 5) xonlik armiyasi hisobi to‘g‘risida; 6) armiyaga ketadigan xarajatlar haqida; 7) mahsulot tarzida olinadigan xiroj yig‘imlari to‘g‘risida; 8) ekinlardan olinadigan xiroj yig‘imlari (paxta, bug‘doy, tamaki va boshqalar) haqida; 9) xon saroyida va uning qarindoshlarinikida amalga oshirilgan qurilish xarajatlari to‘g‘risida; 10) qurol-yarog' yasashga ketgan xarajatlar haqidagi; 11) chorva mollaridan olinadigan zakot hisobi; 12) paxtadan olinadigan xiroj kamomadi to‘g‘risidagi; 13) tanob solig'i yig‘imlari to‘g‘risidagi; 14) u yoki bu yerlarga egalikhuquqmi beruvchi hujjatlar; 15) harbiy dezertirlar soni haqidagi; 16) xon saroyiga kelib tushgan sovg‘alar hisoboti; 17) vaqfmulklari haqidagi; 18) Qo‘qon tumanlaridagi aholidan yig‘iladigan nikohona va boshqa soliq yig‘imlari to‘g‘risidagi ma’Iumotlar keltirilgan1. Oxirgi hujjatlar aholining statistikasi va nikoh masalalariga doir materiallami o ‘zida mujassamlashtirgan edi. Xuddi Xiva xonlari hujjatlari kabi, Qo'qon xoni devonxonasi hujjatlari ham o‘lkani Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishi davrida konfiskatsiya qilindi. Arxiv hujjatlarini to‘ plash va Rossiyaga olib ketish ishlarida A.Kun ham ishtirok etgan. Unga ilmiy kollektor va sharq qo‘lyozmalari bilimdoni sifatida K.R Kaufman tomonidan Qo‘qon xonligi istilosi davrida faoliyat ko'rsatgan bosh qo‘mondonlikning shtab kvartirasida ishtirok etishga ruxsat berilgan. Sharq qo‘lyozmalarini va hujjatlami to‘plash ishlari xonlik bosib 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 38-b 22 olinganidan so‘ng ham davom etdi. Masalan, 1876-yilnitig 5-fevralida К P. Kaufman Peterburgdan turib, o‘sha vaqtlarda Turkistn o‘lkasini boshlig‘i va general-gubematori vazifasini vaqtinchalik bajarib turavchi general-leytenant G.Kolpakovskiy (1819-1896 ) nomiga telegramma jo ‘natib, unda zudlik bilan Qo‘qon, Marg‘ilon, Andijondagi sharq qo'lyozmalarim, ya’ni daftarlami bir joyga to‘plashni topshiradi. G‘z navbatida G.Kalpakovskiy bu topshiriqni Farg‘ona viloyati harbiy gubernatori M.D.Skobelevga topshiradi. Natijada huquqshunoslik, qonunchilik, meditsina, geografiya va boshqa sohalarga oid qimmatli ma’lumotlar to‘planib, awalidaToshkentdagi ommaviy kutubxonaga topshiriladi. Keyinchalik, 1876-yilning noyabrida K.P.Kaufmanning topshirig‘i bo‘yicha sharqshunos A. Kun tomonidan Qo‘qon xonlari arxiv hujjatlari va sharq qo‘lyozmalari - Peterburgdagi Imperator ommaviy kutubxonasiga topshiriladi. Peterburgga jo‘natilgan Qo‘qon xonlari arxivi xuddi Xiva xonlari arxivi kabi 80 yil mobaynida tadqiqotchilarga noma’lumligicha qolgan. Kutubxonada bu hujjatlar qoplarda, pochta qutilarida yoki o‘ralgan holda ya’ni qanday holda keltirilgan bo‘lsa, o‘sha holatda saqlangan. 1939- yilda Sankt-Peterburgda tadqiqot olib borayotgan sharqshunos olim P.P.Ivanov tojik tilida yozilgan juda ko‘plab hujjatlami aniqlaydi1. Keyinchalik bu arxiv hujjatlari Qo‘qon va Xiva xonlari arxivlari ekanligi ta’kidlandi. Keyinchalik, bu ma’liunotlami yuqoridagi kutubxona fondlarida tadqiqot olib borgan M.Yu.Yuldashev ham Qo‘qon va Xiva xonlari arxiv hujjatlari ekanligini tasdiqlaydi. 1952-yilda bu arxiv hujjatlari ustida to‘laqonli ilmiy-texnik ishlar amalga oshirildi. Bu hujjatlaming asosiy qismi Xudoyorxonning (1866-76-y) uchinchi hukmronlik qilish davrini yorituvchi hujjatlar edi. Barcha hujjatlar bir-biri bilan aralashtirib yuborilgan, faqat ayrim yaxshi bog‘langan va muhrlanib obdon o‘ralgan hujjatlargina bundan mustasno edi. Hujjatlaming ko‘pchilik qismi yirtilgan va buklangan holatda igna o‘tkazib tikilgan. Bu xonlikdagi arxiv hujjatlarini saqlash usullaridan hisoblangan. Arxiv hujjatlari ikki yil davomida tozalanib, qayta ta’mirlangach arxiv 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 42-b 23 hujjatlari t.f.d. A.L.Troiskaya rahbarligida ro‘yxatga olinib, tizimlashtiriladi. 1962- yilning 3 avgustida Qo‘qon xonlari arxividagi 3800 saqlov birligidagi 5026 varaqdari iborat va 151 bog‘lam qilib o‘ralgan hujjatlar Sankt-Peterburg kutubxonasidan 0 ‘zR MDAga topshirildi. Bugungi kunda 0 ‘zR MDA fondlarida saqlanayotgan Qo‘qon xonlari arxivi nodir fondlar qatoriga kiritilgan. 0‘rta Osiyo diplomatiyasi rivojlanish tarixini o‘rgangan tadqiqotchi B. Kazakovning fikricha, har bir hujjat axborotni joylashuvi qoidasi bo‘yicha, e’tibor bilan aniq normalar asosida tuzilganligi qayd etiladi. 0‘rta Osiyo xonliklarida ish yuritish va hujjatlar saqlanishi tahlilidan kelib chiqib, xonliklardagi o‘zaro tarqoqlikka zaiflashgan hamda markazlashmagan hokimiyat tizimiga qaramasdan, xonliklar markaziy hokimiyat bilan viloyat va tumanlar o‘rtasida o‘zaro aloqa xizmati yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Hujjatshunoslikning quyidagi ikki shakli mavjud bo‘lgan: - ichki markaziy boshqamv tizimida faqat mansabdor shaxslar qatnashishi mumkin bo‘lgan; - hukmdorlar va mahalliy aholi o‘rtasida turli xil ko'rinishda axborot almashinuvi yoiga qo‘yilgan. Boshqaruv institutlari rahbarlari olib boradigan aloqalar ikki tomonlama ko‘rinishda edi: to‘g‘ridan to‘g‘ri, bunda axborot almashuvi tashabbusi hokimiyatning yuqori pog‘onadagi oliy tabaqalaridan quyi tabaqaga yo‘naltirilar va aksincha bu holat takrorlanar edi. Boshqaruvning yuqori idoralari tomonidan o‘ziga tobe idoralarga buyruq va ko‘rsatmalar jo‘natilib, quyi pog‘onadagi amaldorlar bu farmon va ko‘rsatmalaming bajarilish to‘g‘risida yuqoriga hisobot berib turgan. Uchta xonlikdagi ish yuritishni tashkillashtirilishi bir-biriga o‘xshash edi. 0‘z o‘mida o‘rta asrlardagi sharq hukmdorlari saroyida qo‘llanilgan hujjatshunoslik va ish yuritish usullaridan ham ma’lum darajada foydalanilgan. 0‘z o‘mida, xonliklarda ham alohida bir amaldor davlatdagi bir necha mansablar funksiysini bajargan1. Masalan, qushbegi, devonbegi, parvonachi lavozimidagi shaxslar ham fuqaroviy, shuningdek, harbiy ishga taalluqli vazifalami ham ado etishgan. Hujjatlami to‘plash 1 Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. 43-b 24 va saqlashning o‘ziga xos xususiyatlari 0‘rta Osiyo xonliklaridagi poytaxt shaharlarida, xonga yaqin boshqarav tizimida (qushbegi, devonbegi, yasovul boshi yoki qozilaming mahkamalarida-muallif) va mahalliy hokimlar mahkamalari qoshida amalga oshirilgan. hujjatlami saqlash joyi sifatida - gohida davlat g‘aznasi, gohida hukumat yoki shaxsiy kutubxonalar xizmat qilgan. XULOSA. O‘zR MAF davlat va nodavlat arxiv fondlaridan tashkil topadi, - deyilgan qonunda. Nodavlat yuridik shaxslarning faoliyati natijasida to‘plangan arxiv xujjatlari, shuningdek fuqarolarning shaxsiy arxivlari nodavlat arxiv fondini tashkil etadi. MAF tarkibidan ko‘rinib turibdiki, unda davlat va nodavlat tashkilotlar, korxonalar, muassasalar arxiv fondlari saqlanadi. Sho‘rolar davrida xususiy tashkilotlar, korxonalar bo‘lmas edi, shuning uchun nodavlat arxiv fondlari ham yo‘q edi. Shu sababli ilgarigi O‘zbekiston Davlat arxiv fondida faqat davlat muassasalari, tashkilotlari, korxonalari va fuqarolarning arxiv fondlari saqlanardi. Bu nodavlat tashkilotlar, korxonalar bilan arxiv organlari, muassasalari o‘rtasida arxiv ishi bo‘yicha munosabatlar arxivlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida qanday belgilanganligi muhim masaladir. Nodavlat goridik va jismoniy shaxslar nodavlat arxiv fondlarini ularni egalarining talablariga binoan O‘zR MAF tarkibiga o‘tkazishi mumkin. Bu ish arxiv tashkilozlari tomonidan ularning hujjatlarining qimmatini ekspertiza qilgandan so‘ng amalga oshiriladi. O‘zR MAF hujjatlari, jumladan, qabul qilinishi mumkin bo‘lgan nodavlat tashkilotlar arxiv fondlari ham davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi va bu tashkilotlarga guvohnoma beriladi. Xususiy tashkilotlar nodavlag arxiv fondi hujjatlarini doimiy saqlanishini ta’minlaydi. Arxiv tashkilotlari roziligini olmasdan nodavlat tashkilotlar o‘z hujjatlarini (doimiy saqlanadigan va ishchi- xizmatchilarni mehnat staji, ish haqi to‘g‘risidagi hujjatlarini) yo‘q qilishi mumkin emas. Shu sababdan arxiv tashkilotlari davlat hisobiga olingan nodavlat tashkilotlar arxiv fondlarini nazorat qilib boradi va arxiv ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishga yordam beradi. O‘zbekiston o‘z milliy mustaqilligini qo‘lga kiritganligi buyuk tarixiy voqea bo‘ldi. Xalqimiz mustaqillik tufayli o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘ldi. 25 Istiqlol yillarida jamiyat hayotining barcha sohalarida, jumladan tarix fanlari sohasida ham tub o‘zgarishlar yuz bermoqda. Davlat arxivlari tomonidan avaylab asrab kelinayotgan noyob hujjatlarni xalqimizning boy madaniy - ma’naviy merosi sirasiga kiritish mumkin. O‘tmish sanalari va sahnalari ilk asosiy manbalar sifatida arxivlarda saqlanayotgan ishonchli asl nusxa hujjatlar vositasida o‘z aksini topmoqda, namoyon bo‘lmoqda. Demak arxiv hujjatlari — bu tarix, tirik o‘tmish. Usiz na kechamizni, na bugunimizni, na ertamizni tasavvur qila olamiz. Hujjatlarda tarixning har bir lahzasi, kuni, oyi va yili tilga kiradi, sodir bo‘lgan voqea, xodisalarni hikoya qiladi. Biz arxiv' hujjatlarida qadimiy o‘zbek zaminini, xalqimizning bosib o‘tgan hayotini, o‘tmishini ko‘rib goh xayratga tushamiz, goh armonimiz, goh g‘ururimiz ortadi. Shuning uchun arxiv hujjatlari xalqimizning bebaho noyob tarixiy boyligi hisoblanadi. Arxiv hujjatlari hech vaht yo‘q qilinmaydi, ular umrbod, abadiy saqlanadi. Arxiv ma’naviy boylik, shu bois uning bahosi yo‘q. Moddiy boyliklarni yer ostidan qazib olish, yerda ekib ko‘paytirish, «qora» bozordan sotib olish mumkin. Ammo yagona asl nusxada bo‘lgan qo‘lyozma hujjatlarini hech qaerdan-na yerdan, na ko‘kdan, na bozordan topib bo‘ladi. Ular davlat arxivlardagina mavjud. 1999-yilda O‘zbekiston Oliy Majlisi tomonidan «Arxivlar to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinganligi munosabati bilan respublika arxiv ishida anchagina o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Davlat arxiv xizmati rivojida ayrim muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi. Arxiv ishi bu davlag va nodavlat korxonalar, tashkilotlar va muassasalar arxiv hujjatlarini shakllantirish, hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanishni tashkil qilish bilan bog‘liq faoliyatdir. O‘zbekistonning milliy davlat sifatida rivojlanishi va bozor iqtisodiyoti yo‘liga o‘tishi arxiv ishidagi islohotlarni belgilab berdi. Arxiv tashkilotlaridagi islohotlar 1999 - yil 15- aprelda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qabul qilgan «Arxivlar to‘g‘risida»gi qonun va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 30-oktabrdagi «Arxiv ishi bo‘yicha me’yoriy hujjatlarni tasdiqlash to‘g‘risida» va 2004-yil 3-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasida arxiv ishining boshqarishni yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorlari asosida amalga oshirilmoqda. «Arxivlar to‘g‘risida»gi 26 qonunda yoritilgan asosiy yangiliklardan biri O‘zbekiston Davlat arxiv fondi o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O‘zR MAF) ni tashkil qilinishi bo‘ldi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. Alimov.I Butayev.A – Arxivshunoslik. And. 1997. Hamidova M.S. Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti. O‘quv-uslubiy majmua. – T., 2011. Jumayev.U - O’zbekistonda arxiv ishi. “Turon – Iqbol” T: 2016. Rashidov.O – O’zbekistonda arxiv ishi. T. 2019. Yakubov.A – Arxivshunoslik. Sam. 2015.