O‘RTA OSIYODA MILLIY-HUDUDIY CHEGARALANISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI Mundarija Kirish…………………………………………………………………………….2-4 I – BOB. O’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning maqsad va vazifalari. 1.1 Turkistonda milliy-hududiy chegaralash siyosati arafasida milliy madaniyat va ma’naviyatning ahvoli………………………………………………………5-12 1.2 Mustabid tuzumning milliy – hududiy chegaralash siyosatining maqsad va mohiyati………………………………………………………………………..13-22 II – BOB. O’rta Osiyoda Sovet respublikalarining toshkil topishi. 2.1 Turkiston, Xorazm va Buxoroda milliy – hududiy Sovet respublikalarining tashkil topishi…………………………………………………………………..23-33 2.2 O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi…………..34-40 III. Xulosa……………………………………………………………………..41-42 IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………....………..43 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Yaqin о‘tmishimizning sobiq sovet hokimiyati hukmronlik qilgan davri (1917—1991 yillar) mamlakatimiz tarixida о‘ziga xos о‘rin egallaydi. Bu davr, garchi tarixan qisqa bо‘lsada, lekin о‘zining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan ajralib turadi. 1917 yil oktabrida bolsheviklar zо‘rlik bilan amalga oshirgan tо‘ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, shu jumladan, О‘zbekistan xalqlari tarixida salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik saxifasini boshlab berdi. Natijada chor mustamlakachilik imperiyasi о‘rnini «qizil imperiya» egalladi. Yangi mustamlakachilik zulmi ostida yashagan о‘lka xalqlari bolsheviklar «sotsialistik tajribasi»ning barcha mash’um mushkulotlarini boshdan kechirdilar. Eng achinarlisi shundaki, respublikadagi ijtimoiy-siyosiy tarixiy jarayonning uta murakkab va ziddiyatli kechishi kо‘plab qurbonlar berilishiga, madaniy va ma’naviy yо‘qotishlarga olib keldi. Oktabr tо‘ntarishidan keyin О‘zbekistonning Turkiston hududida bо‘lgan anchagina qismi Turkiston Avtonom Respublikasi sifatida RSFSR tarkibiga kushib olindi. 1924 yilda zо‘raki о‘tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish natijasida О‘zbekistan SSR tashkil topib, SSR Ittifoqi tarkibiga kiritiddi. SSR Ittifoqi о‘z mohiyatiga kо‘ra unitar (qо‘shma) davlat edi. Oqibatda О‘zbekistan tо‘la-tо‘kis Moskvaga qaram bо‘lib qoldi. О‘zbekistan SSR faqat nomigagina mustaqil edi. О‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenta I.A.Karimov “o’z asarida mustabid sovet tuzumi davriga munosabat bildirar ekan: Biz shu paytgacha kо‘proq eski tuzumni tanqid qilish, uni inkor etish bilan band bо‘ldi. Albatta, boshimizdan kechirgan mudhish va mustabid turmushning butun asoratlarini anglab yetish, yо‘limizni tо‘g‘ri belgilab olish uchun istiqlolning dastlabki yillarida bu biz uchun albatta zarur edi. Ammo faqat о‘tmishni yozdirish, inkor etish bilan uzoqda borib bо‘lmaydi. Shu bois bugun biz ota-bobolarimizga sun’iy ranglar bilan ajratib baho bermasligimiz, balki ularning hayotini, ular yashagan davrning mohiyatini tо‘g‘ri tushunishga harakat qilishimiz lozim”1 deb ta’kidlagan edi. Shuningdek prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “ davlatimiz tarixida sifat va mazmun jihatdan yangi taraqqiyot davri”2 boshlandi deb takidlab ketgan. Mavzuning o’rganilganlik darajasi Ushbu mavzuga oid ko’plab ilmiy adabiyotlar, maqolalar nashr qilingan. Bularga misol tariqasida Ahmad Zaki 1 .Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., 1997, B.61. 2 Mirziyoyev Sh. Yangi O `zbekiston taraqqiyoyot strategiyasi.Toshkent: “O`zbekiston”, 2022. 9-b 2 Validiy3,O`zbekiston tarixi kitobi4 D. Alimova muharirligi ostida yozilgan “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”5 kitobida ham O’rta Osiyoda 1920 – 1930 – yillarda bo’lgan siyosiy voqealarni ham yoritib o’tgan. Unda yurtimizda faoliyat yuritgan BXSR, XXSR larning tugatilishi, 1924 - yilda O’zbekiston SSR ning tashkil topishi, O’rta Osiyoda hududiy chegaralanish haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bundan tashqari Q. Rajabovning “Turkiston tarixi”6 asari, M. Xaydarovning “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”7 kabi asalarda ham milliy hududiy chegaralanish haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlardan kurs ishi yozishda muhim manbalardan biri bo’lib hizmat qildi. Mavzuning maqsad va vazifasi Turkistonda 1924 – yilda bo’lgan siyosiy vqealar, milliy hududiy chegaralanish va SSSR tarkibiga kiruvchi O’zbekiston SSR ning tashkil topishini yortitib berish asosiy maqsad etib bergilandi. Vazifalari esa - Turkistonda milliy-hududiy chegaralash siyosati arafasida milliy madaniyat va ma’naviyatning ahvolini o’rganish; - Mustabid tuzumning milliy – hududiy chegaralash siyosatining maqsad va mohiyati tahlil qilish; - Turkiston, Xorazm va Buxoroda milliy – hududiy Sovet respublikalarining tashkil topishi; - O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi yortishdir. Mavzuning ob’ekti va predmeti Turkiston mintaqasida milliy hududiy chegaralanish vaqtida bo’lgan siyosiy vaziyat mavzuning ob’ekti etib bergilandi. Predmeti esa O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishini o’rganishidir. 3 Zakiy Ahmad Validiy. Turkiston xalqlarining milliy mustaqillik uchun kurashi tarixidan xotiralar. Boshqird tilidan Sh. Turdiyev tarjimasi.- Toshkent: “Adolat”, 1997. 4 O`zbekiston tarixi ( 1917-1991-yillar), Toshkent: “O`zbekiston”, 2019.559-b 5D. Алимова “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”., T.: “Sharq”., 2000. B.641. 6 Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002. B. 155. 7 M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.108. 3 Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I – BOB. O’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning maqsad va vazifalari. 1.1 Turkistonda milliy-hududiy chegaralash siyosati arafasida milliy madaniyat va ma’naviyatning ahvoli 1920-yillarning boshida Turkistonda madaniy kurilish ishlari halq xо‘jaligi vayron bо‘lgan va bolsheviklar ataylab boshlab bergan sinfiy kо‘rash keskinlashgan murakkab sharoitda olib borildi. Bu davrda Turkiston madaniy hayoti о‘ziga5 xos ziddiyatli, bir-birini inkor etuvchi, salbiy va ijobiy holatlarning о‘zaro kо‘rashi tarzida namoyon bо‘ldi. Shuning uchun ham bu davrdagi ma’naviy-mafkо‘raviy holat Turkistonda о‘sha yillarda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy sohalarda rо‘y berayotgan murakkab jarayonlarning mantiqiy о‘xshashligi bilan hamoxang bо‘lgan edi8. Bolsheviklar yakkahokimligi tiklanib bо‘lingach, bu bosqich ma’naviy hayotda bolshevikcha «yangi» bilan mahalliy va milliy tarzdagi «eski» о‘rtasidagi beomon kо‘rash asosida tavsiflandi. Chor hukumati siyosatiga monand ravishda sovetlar amalga oshirgan madaniy siyosatning ustivor yо‘nalishi millat, milliy о‘zligini anglashning muhim sharti bо‘lgan madaniyatni yо‘q. qilish, ayniqsa, uning milliy sifatlarini qutqarib tashlashga qaratilgan edi. Maqsadga erishish uchun sovet tuzumi о‘rtanilgan dastlabki kunidanoq bolsheviklar partiyasi yagona, tanho xukmron partiyaga aylanishni ta’minlash, bolshevizmga yot bо‘lgan barcha nazariya va g‘oyalarga qarshi kо‘rashish, ularning ta’sirini yо‘qotishga qaratilgan siyosatni olib bordi. Ularning bundan kо‘zlagan asosiy maqsadi tubida esa, siyosiy manfaatlar yotardi. Bu manfaatlar boliiyevizmning haqiqiy san’at namunalarini yaratishdan kо‘ra madaniyat xodimlarini xukmron mafkuraning sodiq soldatlariga aylantirishga qaratilgan 8 Tursunov I.Y. O’zbekiston maorifchilarining istiqlol yo’lidagi kurashi arixidan (1917-1930 yillar): Tarix fanlari doktori... avtoreferati. T., 1995, B.27. 4 keyingi siyosatida, ayniqsa, yaqqol kо‘rindi9. Biroq, shu narsani ta’kidlash lozimki, hali 20-yillarning boshlarida madaniyat va san’at sohasida, umuman barcha sohaalarda nisbatan, ma’lum darajada bо‘lsada, ijodiy erkinlik xukm surardi, ma’muriy-buyruqbozlik tizimi esa endigina shakllanayotgan edi. Sovet davlatining Turkiston halqlari savodsizligini tugatish, maktablar qurish, mutaxassis xodimlar tayyorlash, madaniyat, san’atni rivojlantirishga bag‘ishlangan tadbirlari, mahalliy milliy manfaatlarni kо‘zlab emas, balki madaniy-ma’rifiy vositalar asosida о‘lka aholisining «kommunistok ruhda» qayta tarbiyalash va sotsializmning «odobli» mutaxassis kadrlari qilib yetishtirishga qaratilgan edi. Maqsad barcha yoshdagi aholini savodsizligini tugatish bilan bir qatorda ularga yoppasiga «kommunizm alifbosi»ni о‘rgatishdan iborat edi. Shuning uchun ham savodsizlikni tugatish madaniy qurilishning muhim vazifasi sifatida qaraldi. 1921 yil noyabrda Turkiston ASSR XKK respublika aholisi orasida savodsizlikni tugatish tо‘g‘risida dekret chiqardi. Dekretga binoan, sakkiz yoshdan qirq yoshgacha bо‘lgan savodsiz fuqarolarning hammasi davlat maktablarida va savodsizlikni tugatish kurslarida о‘qitilishi lozim edi. 1921 yilning oxirlarida birgina Toshkent shahrining о‘zida 100 ta savodsizlikni tugatish maktablari ish boshladi10. Ayni paytda Turkiston Respublikasi bо‘yicha 1000 dan ortiq savodsizlikni tugatish maktablari, turli tо‘garaklar faoliyat kо‘rsatayotgan edi. 1923 yilda Turkiston ASSR Maorif halq komissarligi huzо‘rida savodsizlikni tugatish bilan shug‘ullanuvchi о‘lka favqulodda komissiyasi tuzildi. Shunday komissiyalar mahalliy sovetlarning halq maorifi bо‘limlari huzо‘rida ham tashkil etildi. Respublikada amalga oshirilayotgan har bir tadbir, albatta Rossiya andozasi asosida qilinar edi. Jumladan, RSFSRda «Bitsin savodsizlik» jamiyati tuzilishi bilan, bunday jamiyatlar Turkiston Avtonom Respublikasida ham tashkil etildi. Jamiyat aholining savodsizligini tugatish borasida «haftaliklar», «oyliklar» о‘tkazib turdi. Natijada savodsizlikni tugatish maktablari soni о‘lkada muttasil ravishda ortib bordi. 1924 yilga kelib Turkistondagi mavjud maktablarda 10200 kishi savodini chiqardi. 9 O’zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. Ikkinchi kitob. T., “Sharq”. 2000. B.413. 10 Q. Usmonov, M. Sodiqov, S. Burxonova. O’zbekiston tarixi., T.: “Iqtisod Moliya”., 2006. B.279. 5 Sovet hukumati savodsizlikni tugatish uchun oliy о‘quv yurtlaridagi va ishchi fakultetlaridagi talabalarni safarbar qо‘yadi. Shu bilan birga, о‘lkada savodsizlikni tugatish uchun maxsus xodimlar tayyorlashga ham e’tibor berildi. Umumiy ta’lim maktablarini tashkil qalish ommaviy tus oldi. Ularning soni kun sayin ortib bordi. 1924 yilning boshida, Turkiston Avtonom Respublikasida rasmiy rо‘yxatgaolingan maktablar soni qariyb 1100 taga yetdi. Lekin bu maktablarning haqiqiy ahvoli ancha og‘ip edi. Chunki, maktablarni tashkil qilish hech qanday rejasiz, mablag‘siz, о‘quv anjomlarisiz palapartish suratda olib borildi. Kо‘p hollarda tashkil qilingan maktablar quruq binodan (binolar ham kо‘pincha maktab uchun yaroqsiz edi) iborat bо‘lib, ular zarur jihozlar, о‘quv vositalari va qurollari bilan umuman taminlanmagan edi. Maorif tizimini pul mablag‘i bilan ta’minlash masalasi ham juda og‘ip kechdi. Xususan, 1922 yilning aprel-dekabr oylarida maktab uchun zarur mablag‘ning uchdan bir qismigina berildi, holos. Vaziyatning murakkabligi tufayli halq maorifi tizimi rahbarlari hukumatdan qat’iy ravishda byudjet mablag‘ini oshirishni talab qildilar va aks holda «о‘z о‘rinlarida ishlash va mas’uliyatni о‘z bо‘yinlariga olishga ma’naviy haqlari yо‘qligini» ta’kidladilar. Chunki maorif xodimlariga belgilangan ish haqi boshqa soha xodimlariga tо‘lanadigan ish haqidan ancha kam edi. Masalan, halq xо‘jaligining bir qator tarmoqlari xodimlari uchun о‘rtacha ish haqi 30 so’m belgilangan holda, halq maorifi sohasida bu raqam 12 sо‘mga arang yetardi. Buning ustiga vaqf mulklariga nisbatan davlat siyosatining о‘zgarishi oqibatida ulardan olinadigan daromadning davlat hazinasiga 12 tushmasligi, halq maorifi uchun har yili olinadigan 22 mln. sо‘m mablag‘dan mahrum etdi. Turkistondagi oliy о‘quv yurtlar halq xо‘jaligining turli sohalari uchun mutaxassislar tayyorlash bilan bir qatorda halq maorifi maktablari uchun ham malakali pedagoglar tayyorlashga jalb qilingan edi. Shu maqsadda О‘rta Osiyo Davlat Universiteta qarshida maxsus pedagogika fakulteti ochildi. Lekin bu fakultet bir yil ishlar-ishlamas yopib qо‘yildi va Nizomiy nomli Toshkent davlat pedagogika instituta tashkil etilgunga qadar, respublikada о‘qituvchi kadrlarni tayyorlash mushkul muammolardan biri bо‘lib qolaverdi. Yana eng muhim muammolardan biri 6 shu ediki, oliy va maxsus о‘quv yurtlariga qabul qilingan yoshlarning aksariyati rusiyzabon talabalar edi. Masalan, 1923—24 о‘quv yilida О‘rta Osiyo Davlat Universitetiga о‘qishga kirgan 2047 talabadan faqat 51 nafarigina mahalliy millat yoshlaridan edi, holos. 1924/25 о‘quv yilida bu universitetda 2440 talaba va ishchilar fakultetida 889 yoshlar ta’lim oldi. Sovet davri tarixiy adabiyotlarida О‘zbekistonda guyo mahalliy millat vakillaridan ziyolilar bо‘lmaganligidan, fan, maorif, madaniyat asosan rus millatiga mansub ziyolilar hisobiga rivojlanganligi tо‘g‘risida turli asarlar yozildi. Biroq, haqqoniy tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, 1921—1924 yillarda XIX asrning oxirlari — XX asr boshlarida paydo bо‘lgan jadidchilikning buyuk ma’rifatchilik harakati ta’sirida shakllangan yuzlab, minglab turkistonlik mahalliy millat vakillari ma’naviyat va maorif jabhalarda faoliyat kо‘rsatganlar. Ana shu millatparvar ziyolilar sovet tuzumining dastlabki yillarida bolsheviklar zulumiga qaramasdan millatni ma’rifatli qilishga harakat qildilar. Masalan, Toshkentning Xadra mavzesida joylashgan Navoiy nomidagi ta’lim-tarbiya texnikumida faoliyat kо‘rsatgan Munavvar Kori, Shorasul Zunnun, Kdyum Ramazon, Shoxdd Eson, Mannon Ramz, Ziyo Sayd, Usmonxо‘ja, Murodxо‘ja, Salimxon, Mahmudxо‘ja, Karimjon kabi ma’rifatparvar 13 ziyolilar millatning savodini chiqarish, ularni milliy uyg‘otish borasida jiddiy ishlar olib bordilar. 1923 yilda ushbu texnikumda Mafkura maydonida kurash» mavzuida ma’ruza uyushtiriladi va unda Munavvar Qori tanqid qilinib, jadidlar boylar malayi sifatida talqin etiladi. Sо‘zga chiqqan Munavvar Qori «Jadidlar yangilik tarafdorlari, halq bolalarini ilmli, ma’rifatli qilishda jonimiz, molimizni ayamadik. Tez va oson ilm berish yо‘llarini qо‘lladik. Ilgarigi qо‘llanilgan usullar о‘rniga yangi usul qо‘llab, tez savodli va bilimli qila boshlaganimiz uchun bizlarni yangichilar, ya’ni jadidlar deb atashdi. Bu ishimizni amalga oshirishda turli kimsalar yordam berishdi. Moddiy yordamni boylar berdi. Bu yordamlarni о‘qituv ishlariga, kitob chiqarish, joy ta’mirlash kabi ishlarga sarfladik. Bu ishimizga raxmat о‘rniga «boy malayi» deyish biz uchun haqorat, deb qat’iy javob bergan edi. Sovet hukumati Turkiston halqlarini «sotsialistik qurilish»ga keng jalb qilish 7 maqsadida, mahalliy yoshlardan partiya-sovet xodimlari tayyorlashga katta e’tibor berdi. Maqsad, mahalliy aholi orasidan bolshevikcha rejimni qо‘llab- quvvatlaydigan, sovet tuzumining ishonchli qatlamini tarbiyalashdan iborat edi. Shu maqsadni amalga oshirish uchun 1923 yilda asosiy va tayyorlov kurslarini о‘z ichiga olgan ikki kursdan iborat Turkiston Kommunistik universiteti (SAKU) ish boshladi. Shu bilan bir qatorda turkistonda 2 ta markaziy, 5 ta viloyat va 5 ta uezd partiya- sovet maktablari ham ishlamoqda edi. Bо‘larda о‘qiyotgan 1312 tinglovchining 10%i xotin-qizlar edi. Moskvadagi Sharq mehnatkashlari kommunistik universitetida esa, 1923 yilning kuzida 77 nafar Turkistonlik yoshlar ta’lim oldi. Ulardan о‘zbeklar 24, turkmanlar 24, qozoqlar, qirg‘izlar 29 kishi edi11. Turkiston о‘lkasi qadimdan madaniyat о‘chog‘laridan biri bо‘lganligi, uning hududida bebaho tarixiy va madaniy yodgorliklar mavjudligini hisobga olib, ularni saqlash va о‘rganishga e’tibor qaratildi. 1921-yilda tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish va о‘rganish ishi bо‘yicha Turkiston qо‘mitasi (turkkomstaris) tashkil qilindi va bu muhim ishga davlat maqomi berildi. Qо‘mita, dastlab о‘lkadagi barcha tarixiy va madaniy yodgorliklarni hisobga olish, ahvolini о‘rganish ishlari bilan shug‘ullandi va Samarqand, Farg‘ona, Buxoro, Xiva, Marv va Pishpek shaharlarida yodgorliklarni saqlash va о‘rganish bо‘yicha maxsus komissiyalar tashkil qildi. Turkiston kumitasi 1921-1924 yillar davomida Turkistondagi ilmiy muassasalar va Peterburg, Moskva olimlari ishtirokida tarixiy va madaniy yodgorliklarni о‘rganish va muhofaza qilish masalasida 19 ta ilmiy ekspeditsiya uyushtirdi. Turkiston Avtonom Respublikasi Maorif komissarligi tuzilishi (1918 y.) bilanoq uning qoshida Turkiy shu’ba tashkil qilingan edi. Bu shu’ba 1920-yili Ilmiy bо‘lim nomi bilan ish yuritdi. 1921-1922-yillarda Ilmiy Kengash, 1922-1924 yillarda esa Davlat Ilmiy Kengashi deb ataldi. Ilmiy Kengash huzurida Muzika- etnografik bilim xay’ati, О‘zbek bilim xay’ati, Teatr-etnografik bilim xay’ati hamda Etnografik bilim xay’ati bо‘lgan12. Elbek raisi bо‘lgan О‘zbek bilim xay’ati 11 Tursunov I.Y. O’zbekiston maorifchilarining istiqlol yo’lidagi kurashi arixidan (1917-1930 yillar): Tarix fanlari doktori avtoreferati. T., 1995, B.32. 12 D. Алимова “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”., T.: “Sharq”., 2000. B.642. 8 tarkibida R.Yunusov, K.K.Yudaxin, YE.D.Polivanov, R.Zafariy kabi olim va yozuvchilar bо‘lib, ularning asosiy vazifasi yangi maktablar uchun о‘zbek tilida darsliklar, о‘quv-metodik qо‘llanmalar va ilmiy-ommabop asarlar yaratish edi. Xay’at milliy folklor namunalarini tо‘plash va chop etish, о‘zbek tilining imlo qoidalarini ishlab chiqish va yangi о‘zbek adabiy tilining shakllanishida faol ishtirok etdi. О‘rta Osiyo Davlat universiteti va Rossiya olimlari hamkorligida О‘rta Osiyo о‘simliklarini va tuprog‘ini о‘rganish, shuningdek, gidrogeologiya va gidrotexnika sohalari bо‘yicha ilmiy tadqiqotlar boshlab yuborildi. Shifokor olimlar esa, Turkiston hududida paydo bо‘lgan bezgak va bolalar orasida tarqalgan chechak kasalliklariga qarshi ilmiy-izlanishlar olib bordilar. Turkiston halqlarining iqtisodiy tarixini va qadimiy madaniyatini о‘rganish borasida ham dastlabki qadam qо‘yildi. Bolsheviklarning madaniy qurilish strategiyasi о‘z oldiga Turkiston halqlari ongidan eskilik sarqitlarini siqib chiqarish va uning о‘rniga yangi madaniyatni singdirish bahonasida asosan kommunistok tarbiyani amalga oshirishni maqsad qilib qо‘ygan edi. Shuning uchun Turkiston kompartiyasi omma orasida kommunistik tashviqot va targ‘ibotni avj oldirishga katta ahamiyat berdi. Turkiston KP VIII syezdi (1924 y. may) qarorida: Turkiston kommunistik partiyasi madaniy-tarbiyaviy, propaganda ishlarini partiyalilar ommasi ongiga kommunizm prinsiplarini, marksizm-leninizm nazariyasini singdirish, aniq shaklangan tashkilot tuzish, hamda uni partiya programmasi va taktikasining elementlari, tashkiliy prinsiplari va asoslari bilan tanishtirish maqsadini kо‘zlab olib borishi zarur, deb ta’kidlandi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Turkistonda tashkil qilingan barcha madaniy-oqartuv muassasalarining ijtimoiy о‘rni va roli partiya VIII syezdi qarori asosida belgilab berildi va bu muassasalar zimmasiga dunyoning bironta mamlakatida bо‘lmagan vazifa yuklandi. Natijada, madaniy-oqartuv muassasalari keng halq ommasini siyosiy-g‘oyaviy jihatdan tarbiyalash, ularda bolshevistik akidalarga nisbatan ishonchni shakllantirish va shu yо‘l bilan hukmron bolsheviklarning siyosiy- g‘oyaviy mavqeini mustahkamlash ishiga safarbar qilindi. Shuning uchun ham madaniy-oqartuv muassasalari faoliyatida siyosiy-g‘oyaviy, bolsheviklarga xos gegemonchilik xususiyatiga ega bо‘lgan ish shakllari ustivor ahamiyat kasb etdi. 20- 9 yillar boshlarida tashkil etilgan Qizil Sharq» tashviqot poyezdi, Qizil karvon va Qizil arava tashviqot guruhdari, Tashviqot poyezdlari, shuningdek, tashkil etilayotgan agit punktlar, kо‘rgazmali tashviqotlar, varaqalar, murojaatnomalar, yodnomalar, siyosiy plakatlar, jonli gazetalar, badiiy-siyosiy publitsistik, satirik chiqishlar — bо‘larning barchasidan kо‘zlangan maqsad madaniy-oqartuv ishlari orqali sovet hukumati xayrixoxlarini kо‘paytirish, bolsheviklarning afsonaviy g‘oyalariga ishontirish edi. Madaniy-oqartuv muassasalari о‘z faoliyatlarida turli xil noan’anaviy, mahalliy halq ruhiyatiga mos kelmaydigan tadbirlar ham о‘tkazar edilar. Masalan, yangicha turmush rukni ostida о‘tkazilgan qator tadbirlarda yevropacha turmush targ‘ib qilinib, о‘zbekona urf-odatlar, oilaviy munosabatlar va diniy marosimlar xurofot deb targ‘ib qilindi. Yangi turmush ruknidagi tadbirlar kо‘proq erkaklar va xotin-qizlarning teng huquqligi, ayollarni ozodlikka chiqarish va yangicha munosabatlarni shakllantirishga qaratilgan bо‘lib, asrlar davomida shakllangan oilaviy munosabatlar masalasida mahalliy halq orasida bir qator tushunmovchiliklarni yuzaga keltirishi tabiiy edi. Shunga qaramasdan, madaniy- oqartuv ishlari shu ruhda yanada kengroq rivojlantirildi. 1924-yilning mayida Turkiston Avtonom Respublikasida ishlab turgan kutubxonalar soni 132 taga, klublar 21 taga, qizil choyxonalar esa, qariyb 200 taga yetgan edi. Kо‘pgina korxonalarda va qishloqlarda qizil burchaklar tashkil qilindi. Har bir nomga «qizil» suzini ishlatish bilan madaniyat sohalari dastlabki kundanoq mafkura izmiga olindi, «qizil»ning mohiyati va qudratini halq ongiga muntazam singdirib borishga harakat qilindi.Turkistonda alohida xotin-qizlar klublarini tashkil qilishga keng e’tibor berildi. Birinchi xotin-qizlar klubi 1924-yilda Toshkentning eski shahrida ochildi. Dastlab bu klubga 250 mahalliy xotin-qizlar jalb qilindi. 1924-yilning ikkinchi yarmida xotin-qizlar klublari Samarqand, Qо‘qon, Farg‘ona, Marg‘ilonda va boshqa bir qator shaharlarda tashkil qilindi. Qishloqlarda dehqonlar uyi, ular huzо‘rida qizil burchaklar ochildi, qizil burchaklar xotin-qizlar klubi vazifasini bajardi. Xotin-qizlar klublari huzо‘rida bolalar vaonalarga tibbiy maslahat va tikuvchilik shu’balari tashkil etildi. Ularda bolalarni qanday tarbiyalash, xotin-qizlar gigiyenasi tо‘g‘risida maslahatlar berib borildi. Xotin-qizlar orasida targ‘ibot va tashviqot ishlarini asosan 10 yevropalik rusiyzabon ayollar olib borardi. Bu bilan ular mahalliy xotin-qizlar orasida yevropacha kiyinishni, yevropacha yurish-turishni va muomalani jonli ravishda namoyish qilishar va shu yо‘l bilan ular yangicha madaniyatni yoyishga harakat qilardilar. 20-yillarning о‘rtalarida о‘lkada tashkil topgan madaniy muassasalar Turkiston madaniy hayotida asta-sekin muhim о‘ringa ega bо‘la boshladi. Madaniy muassasalar qoshida badiiy havaskorlik tarkib topdi. Xavaskor san’atkorlar professionalizm sari aynan ana shu muassasalar dargohida dastlabki qadamni qо‘ydilar. Shu yillarda Mannon Majidov (UyBur) Toshkentda drama truppasini tashkil etdi. Ushbu truppada Muxiddin Koriyoqubov, Abror Xidoyatov, Yetim Bobojonov va boshqalar ishtirok etdilar. О‘zbek teatri birinchi marta Turkistonda rus teatr san’ati ta’sirida paydo bо‘ldi. 1924-yilda, bunday teatrlar Toshkent, Samarqand, Qо‘qon va boshqa shaharlarda bor edi. О‘sha yillarda teatr tashkil qilish, ularda ishlash uchun san’atkorlarni, ayniqsa, xotin-qizlarni jalb qilish katta jasorat talab qilar edi. Shunday qilib, 20-yillarning birinchi yarmida Turkistonning iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotida yuz bergan beqarorliklar uning madaniy qurilish jabhalarida ham о‘z ifodasini topdi. Mahalliy eski turmush bilan bolshevikcha yangi turmush о‘rtasida ayovsiz kurash bordi. Sovet davlatining hukmronligi, bolshevikcha mafkuraning yakkahokimligi yangi madaniyatga keng yо‘l ochib berdi. Yangi madaniyat qanchalik milliy, an’anaviy qadriyatlar andozasiga zid bо‘lmasin, milliylikka xavf solmasin, unga qanchalik qarshilik kо‘rsatilmasin, u Turkiston hayotiga sekin-asta kirib boraverdi. Halq esa, о‘z odatiga kо‘ra hamisha yangilik sari intilardi. 11 1.2 Mustabid tuzumning milliy – hududiy chegaralash siyosatining maqsad va mohiyati RKP (b) MKning Tashkiliy byurosi о‘zining 1924 yil 31 yanvardagi majlisida boshqa masalalar bilan bir qatorda Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarining milliy-hududiy chegaralanishi tо‘g‘risidagi masalani ham kо‘rib chiqdi va Y.E.Rudzutakka mazkur respublikalarning mas’ul xodimlari bilan birgalikda bu g‘oyani amalda qanday rо‘yobga chiqarish mumkinligini oldindan muhokama qilib kо‘rishni topshirdi. Mazkur g‘oyaning paydo bо‘lishi о‘zining ilk tarixiga ega bо‘lib, u 20-yillarning dastlabki davridagi voqealar bilan chambarchas bog‘liq edi. Biroq, haqiqiy sabablari о‘z ildizlari bilan ancha ilgariga borib taqaladi. Bolsheviklar partiyasining markaziy organi qz qarori bilan chorizmning Turkiston mustamlakasini boshqarish sohasidagi imperiyacha siyosati prinsiplariga sodiqligini isbotladi, mazkur siyosat Turkiston о‘lkasini boshqarish tо‘g‘risidagi Nizomga (1891-yil) muvofiq о‘tkazib kelinayotgan edi13. О‘rta Osiyoning ma’muriy-hududiy haritasini qaytadan tо‘zish borasidagi о‘z miqyoslari va oqibatlari bilan о‘lkan bо‘lgan bolshevikcha bu harakat chorizm nizomining takomillashgan shaklini amalda ruyobga chiqarish uchun qо‘yilgan dastlabki qadam edi. Bolsheviklar О‘rta Osiyo mintaqasi xalqlarining ozodlik harakatiga chorizmga nisbatan kam bо‘lmagan izchillik va murosasizlik bilan munosabatda bо‘lib kelayotgan edilar. Ular imperiyachilik siyosatining chinakam vorislari sifatida Turkiston mustaqilligi uchun kо‘tarilgan har qanday harakatni panislomizm va panturkizmning hiyla-nayranglari deb baholadilar. Ularni podsho hukmdorlari ham, bolsheviklar rahbariyati ham musulmon aholini Rossiyadan uzoqlashtiradigan va Turkiya homiyligida birlashtirishga qaratilgan harakat deb hisoblardi14. Sharqiy Rossiya xalqlarining uz kuch-g‘ayratlarini islom dini va turkizm asosida birlashtirishga qaratilgan har qanday о‘rinishlari tashqi kuchlarning «yagona 13 M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.113. 14 https://milliycha.uz/orta-osiyoda-milliy-hududiy-chegaralanish/ 12 va bо‘linmas Rossiyaga tajovuz qilishi deb baholanardi. Mintaqadagi milliy ozodlik harakatining barcha oqimlari xalqqarni jipslashtirish mafkо‘rasi sifatida turkizmning realligi va ta’sirchanligidan dalolat berardi. Uning shiorlarini mazkur harakatning ayrim bosqichlarida ishtirok etgan barcha ijtimoiy kuchlar, shu jumladan, Turkiston Muxtoriyati, milliy demokratik harakat (jadidlar), istiqlolchilar harakati («bosmachilar» deb atalgan harakat) qо‘llab-quvvatladi15. Kommunistik harakat ham turkizm ta’siridan chetda qolmagan edi. Bolshveklarning milliy masaladagi siyosati mohiyatini ichdan bilgan, Rossiya bolsheviklar rahbariyatining imperiyacha jizzakiligi amalda kuchayib borayotganligi va duch kelishi muqarrar bо‘lgan bu real xavfga qarshi kо‘rashni avj oldirishdan iborat qatiy extiyojni xis qilgan mahalliy milliy-kommunistlar rahbarlari uchun turkizm uz Vatani ozodligi va mustaqilligi yо‘lida birlashish mafkо‘rasi sifatida о‘lkan imkoniyatlarga ega bо‘lgan birdan-bir vosita bо‘lib xizmat qilgan edi. Ma’lumki, Rossiya rahbariyati о‘sha vaqtda millim kommunistlarning о‘lka xalqlari davlatchiligini turkiylar birligi prinsiplari asosida kо‘rish haqidagi da’volarini rad etib, bundan keyin ham ularni bо‘lib yuborish va Rossiya tarkibida ayrim avtonom, milliy davlat tuzilmalari tashkil etish yо‘lidan borish niyatini qatiy bayon qilgan edi. Markazning yuqori siyosiy rahbariyati uchun Turkistonni bо‘lib yuborish, uni yagona davlat tuzilmasi sifatida yuq qilish g‘oyasi ustivor bо‘lib qoldi. U Turkistonni saqlab qolish о‘zining imperiyacha maqsadlariga xavf tug‘diradi deb hisoblardi, chunki «Turkiston» unda yashovchi barcha halqlar ongida ularning tarixiy Vatani ramzi sifatida tushunilardi, uning mustaqilligi va ozodligi uchun kо‘rashda doimo birlashtiruvchi ta’sirchan omil bо‘lib kelgan edi. 1920 yil 20 iyunda RKP(b) MK, Siyosiy byurosi majlisida Turkiston masalalari yuzasidan qabul qilingan tо‘rtta qaror keyinchalik «RKP(b) ning Turkistondagi asosiy vazifalari tо‘g‘risida», degan umumiy nom bilan mashhur bо‘lib, alohida bandida Turkistonga «Turkistonning ma’muriy okruglarini uning milliy tarkibiga muvofiq qayta taqsimlashga kirishish» topshirilgan edi. 15 O’zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001. B. 266. 13 Turkistonni milliy avtonom viloyatlarga (respublikalarga) bо‘lishni darhol amalga oshirib bо‘lmaydi, — deb ta’kidlagan edi Turkkomissiya a’zosi G.Safarov MK, ga yо‘llagan maktubida, — biroq u yaqin oradagi davr uchun haqiqiy yо‘l- yо‘riq sifatida qabul qilinishi lozim. Sovet voqeligining shundan keyingi tajribasi bu bashorat qilingan yо‘l-yuriqlarni batamom tasdiqladi. 1920 yilning ikkinchi yarmidan boshlab bolsheviklar avj oldirib yuborgan amaliy faoliyatning asosiy maqsadini faqat ana shu asosda baholash mumkin. 1920-yil sentabrda Sovetlarning IX Umumturkiston syezdi TASSR Konstitusiyasini tasdiqladi, uning loyihasini Turkkomissiya tayyorlagan edi. Konstitusiyada aytilishicha, Turkiston unda yashovchi asosiy xalqlarning, ya’ni: turkmanlar, о‘zbeklar, va qirg‘izlarning (qozoqlarning - Tahririyat) muxtor respublikasi deb e’tirof qilinib, asosiy milliy guruhlar, iqtisodiy va maishiy ukladi bо‘yicha viloyatlarga bо‘linadi va RSFSRning Turkiston Avtonom Respublikasi degan nom bilan ataladi. Xullas, Turkiston aholisining bо‘linishi, uning etnik nomi bо‘yicha ma’muriy-hududiy, tuzilishi Konstitusiya asosida mustahkamlandi, holbuki, О‘rta Osiyolik xalqlar uchun birlashtiruvchi omil u vaqtda diniy va hududiy mansublik edi. Aynan hududiy, madaniy-diniy birlik ush vaqtda О‘rta Osiyoda yashovchi xalqlar ongida va о‘z nomida aks etgan bо‘lib, musulmon, «turkistonlik», samarqandlik, farg‘onalik, buxorolik, xivalik kabi nomlar bilan atab kelinar edi. Turli davrlarda qaror topgan О‘rta Osiyo davlatlari, ularning ichki ma’muriy tuzilishi ham ana shu hududiy, madaniy, diniy umumiylikka asoslangan edi14 . Bolsheviklar О‘rta Osiyodagi xalqlarni milliy guruhdan ajratish uchun ularning etnik jihatdan о‘xshashlarini birlashtirishni lozim kо‘rdi va bu maqsadda tip vositasidan foydalandi. Bolsheviklarning bu sohadagi faoliyati aniq yо‘nalishga ega bо‘lib, turkiy tilning ayrim laxjalarini isox qilish va ular negizida har bir milliy tuzilma (о‘zbek, turkman, qozoq va hokazo) mо‘ljallangan uz milliy tillarini yaratishdan iborat edi. 1922-yildayoq о‘zbek tili va grammatikasi bо‘yicha birinchi о‘lka syezdi о‘tkazildi, u о‘zbek tilini sun’iy ravishda klassik yevropacha grammatika tizimiga keltirishga asos soldi. Ana shu grammatik sо‘z yasovchi modellar ta’sirida sо‘z iboralari va grammatik kо‘rinishning yangi shakllari vujudga 14 keldi, bu hol о‘zbek tili leksikasi asosini tashkil etuvchi umumturkiy leksikaning muayyan darajada о‘zgarishiga ta’sir qilmay qolmadi. Ayni vaqtda yagona turkiy til bо‘lmaganidek, yagona turki madaniyat ham bо‘lmaydi degan shior ostida til islohoti о‘tkazilishi bilan bir qatorda О‘rta Osiyo xalqlari madaniy merosining asosiy targ‘ibotchilari bо‘lgan islom va uning tashkilotlariga qarshi kompaniya avj oldirib yuborildi. 1923 yil martda TKP VII syezdi Turkistonning mahalliy xalqlari о‘rtasida dinga qarshi targ‘ibotni avj oldirish masalasini qо‘ydi Turkiston xalqlari uchun, shuningdek, butun musulmon olam uchun faqat e’tiqodgina emas, balki ularning turmush tarzi ma’naviy madaniyati bо‘lib qolgan islomga qarshi xujum qilinishi avvalo ularning umumiy madaniy merosini oyoqosti qilishga, ongiga va о‘zligini bilishga putur yetkazishni maqsad qilib qо‘ygan edi. 1923-1924-yillarda TASSR va sirtdan mustaqil bо‘lgan Buxoro hamda Xorazm negizida milliy respublikalar tashkil etish masalasi О‘rta Osiyo mintaqasi partiya doiralarida muhokama qilina boshlagan edi. Kreml yо‘l-yо‘riqlarining faol ishtirochilari RKP (b) MKning О‘rta Osiyo byurosi va о‘sha yillardagi moskvalik taniqli partiya faollaridan biri Y.Rudzutak bо‘ldi. Ittifoq rahbariyati «yuqoridan» berilayotgan direktiv yо‘l- yо‘riqni mahalliy partiya-sovet apparati sо‘zsiz qо‘llab-quvvatlashiga ishongan edi. Lekin kо‘tilmaganda aks-sado salbiy bо‘ldi. Masalan, 1924-yil 24-fevralda bо‘lib о‘tgan BKP MK, plenumida kо‘pgina notiqlar Kreml tashabbusiga qarshi chiqdilar, taklif etilayotgan chegaralanish о‘z vaqtida chor Rossiyasi tomonidan amalga oshirilgan ma’muriy bо‘linishni takrorlaydi, deb ta’kidladilar. Bu loyiha TKP MKning majlisida (1924-yil 10-mart) S.Xо‘janov va boshqa sо‘zga chiqqan milliy xodimlar tomonidan keskin tanqid qilindi. Shunday bо‘lsa ham ittifoq emissarlari va О‘rta Osiyo byurosi a’zolarining tazyiqi ostida har ikkala majlisda ham pirovard natijada Kreml yо‘l-yurig‘ini qо‘llab-quvvatlaydigan rezolyusiyalar qabul qilindi. О‘sha yil mart oyining о‘rtalarida о‘tkazilgan Xorazm partiya-sovet faollari yig‘ilishi Qatnashchilari ham huddi shunday zо‘rlik ishlatish natijasida milliy chegaralanish uchun fikr bildirdilar. Biroq shundan keyin XKP MK Xorazm respublikasining mustaqil davlat tuzumini 15 saqlab qolish tо‘g‘risida qaror qabul qildi. Bundan tashqari, 1924-yil may oyida XKP MKning kotibi Odinayev, Ichki ishlar noziri Abdusalomov, XXSRning Toshkentdagi Bosh konsuli Yoqubov va respublika davlat reja qо‘mitasi raisi Shumilov RKP(b) MKga maxsus maktub yо‘llaydilar, unda Markaz loyihasi qat’iyan qoralangan edi. Shunga qaramay, 1924-yil iyul oyida Markazning kuchli mafkuraviy tazyiqi va oshkora dо‘q-pо‘pisasi bilan Xorazm kompartiyasi MK, ijrokumi xato qarorini bekor qildi16. Mо‘ljallangan davlat-hududiy bо‘linishi tо‘g‘risidagi habar О‘rta Osiyo jamiyatining turli qatlamlari orasida keskin norozilikni vujudga keltirdi. Milliy ziyolilar vakillari, ruhoniylar, taniqli jamoat arboblari, dehqonlar va hunarmandlar Buxoro va Xorazmdagi harbiy umumiy davlatchilikning belgilangan buzilishini, bitta umumiy hududda ming yillar mobaynida yashab kelayotgan millatlar va elatlarning sun’iy ravishda bо‘linishini qatiy ravishda qoraladilar. Biroq halq fikri nazar- pisand qilinmadi, milliy-hududiy bо‘linishni qattiq talab qilindi. 1924-yil 12- iyulda RKP(b) MK, Siyosiy byurosi О‘rta Osiyo respublikalarining milliy-davlat chegaralanishi tо‘g‘risida maxsus qaror qabul qildi. Kreml loyihasini amalga oshirish xujum va tazyiq о‘tkazishdan iborat sinalgan usullar bilan bajarildi. Milliy davlat chegaralanishi о‘tkazilishi arafasida hech qanday jiddiy etnografik tadqiqotlar, ilmiy-tarixiy va sotsiologik ishlanmalar amalga oshirilmadi, qilinayotgan harakatning о‘ziga xos g‘oyat xilma-xil oqibatlari hisobga olinmadi, jamoatchilik fikri о‘rganilmadi. Chunonchi, Sovetlarning V Butunbuxoro qurultoyida (1924-yil sentabr) Buxoro MIK, hisobotida ochiqdan-ochiq ma’lumotlar yо‘ligi tufayli aholini millatiga qarab taqsimlashni aniq kо‘rsatib bо‘lmaydi, deb ta’kidlangan edi. Turkiston respublikasi rahbariyati ham alam bilan: partiyaning fikriga egamiz, lekin biz bo’lajak chegaralanish ommaning ongiga qay darajada singishi haqida aniq, tasavvurga ega emasmiz deb qayd qilgan edi. Bunday yondashuv natijasida misli kо‘rilmagan milliy-hududiy bо‘linishdan iborat murakkab jarayonlar 16 Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002. B. 161. 16 о‘zboshimchalik bilan jadallashtirildi, bо‘lajak davlat tuzilmalarining chegaralari kо‘z bilan chamalab aniqlandi. Bularning hammasi avj oldirilayotgan kompaniyaning boshlang‘ich boskichidayoq milliy-etnik vaziyatni junbushga keltirdi, u yoki bu hudud uchun yakka-yolg‘iz bо‘lmagan millatlararo mojarolarni, tо‘qnashuvlarni keltirib chiqardi. Madaniy-tarixiy birlikka doir qadimgi an’analar shiddat bilan yemirib tashlana boshladi. Kremldagi hukmron siyosiy rahbariyatni millatlararo totuvlik hammadan kо‘ra kamroq kiziqtirardi. RKP(b) «bо‘lib tashla va hukmronlik qil degan imperiyacha qoidaga amal qilib, О‘rta Osiyo xalqlari о‘rtasida adovatning chuqurlashuvi va tarqoqlikdan manfaatdor edi. Milliy-davlat chegaralanishi yakunlari bо‘yicha Typkiston, Buxoro va Xorazm respublikalari о‘rnida О‘zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, shuningdek, Tojikiston Muxtor respublikasi, Qozog‘iston va Qoraqalpog‘iston muxtor viloyatlari tashkil topdi, keyinchalik ular sotsialistik respublikalar maqomiga ega bо‘ldi. Mustabid tuzum davrida yangi milliy respublikalar tashkil topganligi fakti tantanali ravishda kо‘rsatib о‘tildi. Masalan, о‘zbek xalqi tarixda birinchi marta о‘z milliy davlatchiligiga ega bо‘ldi, deb ta’kidlanardi. Lekin о‘zbek davlatchiligi hali qadim zamonlardayoq vujudga kelganligi haqida lom-mim deyilmasdi. Biroq uning «ming yillik tarixi, — degan edi I.A.Karimov, — Rossiya imperiyasiga zо‘rlik bilan qutilib olinishi natijasida uzilib qolgan edi. Sovet voqeligi sharoitida esa sun’iy sohta milliy davlatchilik tiqishtirildi. О‘zbek xalqi о‘zining milliy taqdirini о‘zi belgilash huquqiga ega, deb konstitusiyada ifodalangan targ‘ibotchilik bayonotlariga zid о‘laroq real hayotda haqiqiy mustaqil davlat tashkil etish imkoniyatidan mahrum etilgan edi, markazga mustamlaka tarzida tobe holatda yashardi. О‘zbekiston SSR tashkil topgan dastlabki qadamlardan boshlab milliy davlat qurilishi qat’iy sovet unitarizmi doirasida, sinfiy qarama-qarshilik mafkurasi va mustabid-imperiyacha asoslarni qaror toptirish negizida amalga oshirildi. О‘zbekiston sobiq Ittifoq rahbariyati tomonidan faqat siyosiy markazning о‘zi qarorlar qabul qilishga qodir bо‘lgan subyekti sifatida emas, balki obyekti sifatida qaraldi. Respublika hukumati mustaqillikning zarracha ham imkoniyatiga ega emasdi. Haddan tashqari markazlashtirish belgisi ostida mahalliy boshqaruv idoralari tashkil etilardi. Ular 17 amalda ittifoq organlaridan tо‘la-tо‘kis nusxa olib ishlardi, umumittifoq davlat rasmiyatchilik mashinasining uzviy elementlari bо‘lib qolishi lozim edi. Ittifoq kompartiyasining taxdirlovchi zug‘umi jamiyatning barcha sohalarini yopishqoq urgimchak uyasi kabi о‘rab olgan edi. О‘zbekistonni kommunistik mustamlakaga aylantirish siyosatini chuqurlashtirishning muxim omili 20— 30-yillar chegarasida Ittifoq xokimiyatining yuqori pog‘onalarida qat’iylashgan stalincha guruh tutgan yо‘lining mustahkam tus olganligi bо‘ldi, u rо‘paradan turib xujum qilish va shiddatli xujum bilan siquvga olishdan iborat harbiy kommunizm usullaridan foydalanishga moyil edi. Lenin vafotidan keyin davlat boshqaruvini о‘z qо‘liga olgan I.V.Stalin darhol yangi iqtisodiy siyosat amaliyoti tufayli zaiflashib qolgan mustabidchilik asoslarini tiklash yо‘lini tutdi. Tarixning guvohlik berishicha, sovet tuzumi doirasida rо‘y bergan tarkibiy о‘zgarishlar avval boshdanoq faqat imperiyaning emas, balki mustabid jamiyatning ham tayanch andozalariga asos solishni belgilab berdi. Oktabr tо‘ntarishidan keyin lenincha xukumat tomonidan о‘tkazila boshlagan kommunizmga sakrash siyosati markscha formatsion qayta qurish loyihasining mustabid-qatagonchilik tabiatini juda yaqqol aks ettirdi. Biroq, ma’muriyatchi-mustabid tizimning hisob bо‘yicha birinchi modeli bо‘lib qolgan harbiy kommunizm aslida bolshevistik tuzumning hali zaif bо‘lgan negizlariga putur yetkazdi. О‘zining mutlaqo markazlashganligi, xalq ommasining manfaatlari va ijodini, milliy ehtiyojlari va intilishlarini inkor qilishi bilan «harbiy kommunizm» ham butun Rossiya, ham sovetlashtirilgan О‘rta Osiyo ijtimoiy hayotining barcha sohalarida о‘ta keskin tanglikni vujudga keltirdi. Turkiston aholisini milliy belgisi bо‘yicha guruhlarga ajratishga qaratilgan mafkо‘raviy, siyosiy, til-madaniyat va bonkalarga doyir bir qator tadbirlar bilan birga 1920 yilda e’tiboran tajriba qilina boshlangan turkman, о‘zbek syezdlari, konferensiya va kengashlarini о‘tkazishga shakshubhasiz keng о‘rin ajratildi. Turkkomissiya tashabbusi bilan chaqiriladigan bunday syezdlar, konferensiya va kengashlar odatda muayyan milliy guruhning mustaqil hududiy-ma’muriy birlik bо‘lib chiqishga istak bildirganligi»ni namoyish qilishdan iborat edi. Shunday yо‘l bilan Turkiston haritasida Turkmaniston viloyati paydo bо‘ldi. Turkiston 18 Respublikasi hududida istiqomat qiluvchi qozoq va qirg‘iz aholisi tо‘g‘risidagi masalalar chо‘zilib ketgan murakkab xususiyat kasb etdi. 1920 yil 26 avgustda RSFSR BMIK, va XKKning Qirg‘iziston (Qozog‘iston) avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil etish tо‘g‘risidagi dekreti munosabati bilan Turkiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi qozoq hududlarining aholining istak bildirishi bilan yangi tuzilgan respublika hududiga qо‘shilishi tasdiqlandi. Shunga binoan Turkmaniston 1920 yil oktabrda Mang‘ishloq uezdini va uezdning ikki volostini Qozog‘iston Respublikasiga berdi17. Boshqa hududlarning (Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari) taqdiri tо‘g‘risidagi masala 1921—1922 yillarda har ikkala respublikaning rahbar organlari, Turkistonda yashovchi qozoqlar syezdlari darajasida uzluksiz, kо‘p marta muhokama qilindi. Biroq u yillarda bu masala о‘z yechimini topmadi. Qirg‘iziston tog‘ viloyatining tashkil topishi loyihasi tevaragida ham kо‘pgina tortishuvlar bо‘ldi. Bu viloyatni ta’sis etish yuzasidan 1922 yilda о‘tkazilgan burjua- millatchilik tamoyillariga ega bо‘lgan dabdabali harakterdagi syezdga asoslanib, turkistonlik rahbar organlar viloyatning tashkil topishi uchun hali shart-sharoitlar yetilmagan deb topdilar va bu masalani ham kechiqtirishga qaror qildilar. Turkistonning ma’muriy okruglarga qayta taqsimlanishi borasidagi amalga oshirilgan tadbirlar uning milliy tarkibi tufayli isyonchilik harakatida alohida aks- sado berdi. Turkistonning partiya rahbariyati 1920-yil kо‘ziga kelib Farg‘ona vodiysida isyonchilik harakatining ayniqsa keskin tus olganligini qayd qilib, uning asosiy sabablaridan biri Turkiston mahalliy xalqlarining milliy о‘z taqdirini о‘zi belgilash tо‘g‘risida»gi masalaning qо‘yilishi ekanligini e’tirof qilishga majbur bо‘ldi. Ana shu yillarda, ya’ni 1920-yil kо‘zidan 1923-yilga qadar bu harakat о‘ziga jalb qilingan ishtirokchilar kо‘lami bо‘yicha ham, kо‘rashning shiddatli tus olganligi bо‘yicha ham alohida miqyos kasb etdi. U Farg‘ona vodiysidan keyin Samarqand viloyatini qamrab oldi. Buxoro va Xorazm respublikalariga ham yoyildi. Xorazm va Buxoro xalq respublikalarining mustaqilligi bu davr oxiriga kelib 17 D. Алимова “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”., T.: “Sharq”., 2000. B.645. 19 nihoyatda katta xususiyatga ega edi. Haqiqatda ular mustaqillikni qо‘ldan boy bergan edilar. Uchta respublikaning iqtisodiy jihatdan birlashuvi va О‘rta Osiyo iqtisodiy kengashining tqzilishi, Xorazm va Buxoro kommunistok partiyalarining RKGT(b) tarkibiga kirishi va RKP(b) MK, О‘rta Osiyo byurosining tashkil etilishi, Rossiya bilan Buxoro va Xorazm respublikalari о‘rtasida yangi iqtisodiy bitimlarning tuzilishi, pul muomalasining birhillashuvi (unga Rossiya chervonining asos qilib olinishi) natijasida, bu davlatlarga siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy jihatdan hukmronlik qilish butunlay Moskva ixtiyoriga о‘tdi. Mustaqillik sekin-asta yuqolishi bilan uning uchun kо‘rash olib borish yanada keskinlashdi va umumxalq xususiyatini kasb etdi. Bu kо‘rash qatnashchilari mintaqadagi barcha xalqlarning, barcha ijtimoiy qatlamlarning vakillaridan iborat edi. Yangi ijtimoiy-siyosiy tuzumning ana shu yalpi xujumi sharoitida О‘rta Osiyo xalqlari ongida о‘zlikni, ma’naviyatni himoya qilish bilan, qadimiy milliy davlatchilikni saqlab qolish va uni mustahkamlash harakati uzviy holda mujassamlashib ketgan edi. О‘rta Osiyo davlatlarining har biri о‘ziga xos noyob, asrlar davomida qaror topgan milliy tuzilmalar bо‘lib, ularda xalqlarning tarqoq holda (ora-sira) joylashganligi ularning umumiy jamiyat bо‘lib shakllanishida о‘z izini qoldirgan, ular taraqqiyotida iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, madaniy turmush sohalarida va о‘zaro munosabatlarda an’anaviy о‘ziga xoslik hamisha saqlanib qolgan. Ana shu о‘ziga xoslik О‘rta Osiyo xalqlarini 20-yillarning birinchi yarmidagi ozodlik harakatida birlashtiruvchi omil sifatida zо‘r kuch bilan namoyon bо‘ldi. Bu vaqtda Turkiston — turkistonlik xalqlar Vatani. Vatan chegaralaridan dushmanni quvib chiqaramiz degan shiorlar ostida barcha О‘rta Osiyolik xalqlarning vakillari о‘z Vatani mustaqilligi uchun bir safda turib kо‘rash olib bordilar. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, T.Risqulov boshchiligidagi Turkiston milliy-kommunistlarining Turk Sovet Respublikasi»ni tashkil etish hususidagi qatiy nuli batamom tushunarlidir (bu haqda oldingi boblarda sо‘z borgan edi). Aslida, Turar Risqulov va maslakdoshlarining 1920-yildagi chiqishi turkiy xalqlarning birligi g‘oyasini ularning sо‘nggi tayanchi bо‘lgan Turkiston mintaqasida ularning о‘z davlat tuzumini О‘rta Osiyo davlatchiligining 20 tarixan qaror topgan shakllariga, turmush tarziga, ijtimoiy ahvoliga, ahloqi, iqtisodiy va ma’naviy madaniyatiga muvofiq tarzda barpo etish huquqini himoya qilishga zо‘r berib о‘rinishdan iborat edi. 1924-yil 15-sentabrda Turkistonning navbatdan tashqari sessiyasi ish boshladi. Uning kun tartibida bitta masala: milliy-hududiy chegaralanish masalasi turardi. Mazkur masala yuzasidan Islomov ma’ruza qildi. Umuman, bu ma’ruza ilgarigi bosqichlarda ilgari surilgan barcha g‘oyalar va qoidalarni yaqqol takrorlashdan iborat bо‘ldi. Ma’ruzada milliy-hududiy chegaralanishni millatlarning uz taqdirini о‘zi belgilash prinsipini tо‘liq amalga oshirish, yangi milliy-davlat tuzilmalarini tashkil etish sifatida tushunish kerakligiga asos solindi. Shu bilan birga Islomov ma’ruzasida, milliy-hududiy chegaralanish, xalqlarning xoxish-irodasini bildirish vaqt, degan tezis birinchi bor ochiq aytildi: Turkiston xalqlari bilan birgalikda Buxoro va Xorazm xalqlari ham milliy chegaralanish tо‘g‘risida о‘z xoxish-irodasini bildirdilar. Ular ham barcha о‘zbeklar, qirg‘izlar va turkmanlarni yagona davlatga birlashtirish yо‘li bilan qilingan tarixiy adolatsizlik oqibatlarini tuzatishga intilmoqdalar. 21 2.1 Turkiston, Xorazm va Buxoroda milliy – hududiy Sovet respublikalarining tashkil topishi О‘rta Osiyoning milliy chegaralash masalasi Moskvada tо‘liq qо‘llab- quvvatlandi. Chunki bu vaqtga kelib Markazning partiya rahbariyatida chegaralash masalasi aniq ifodalangan asosiy maqsadga aylanib qolgan edi. Shuni ham aytish kerakki, Buxoro va Xorazmning kо‘pgina milliy rahbarlari sovetlar rahbariyatining imperiyacha yо‘l tutayotganligini о‘z kо‘zlari bilan kо‘rdilar, oradan kо‘p о‘tmay, sovet tuzumi doirasida о‘ziga xos milliy rivojlanishga umid bomash xom hayol ekanligini anglab yetdilar18. Masalan, amirga qarshi sobiq muxolifat rahbarlaridan biri Qodir Abduvositov о‘sha davrda milliy demokratlar orasida xukm surgan kayfiyatni ifodalab: Men Buxoro inkqlobidan keyin bizning g‘oyalarimizni shu qadar mazax qilishlarini kutmagan edim. Inqilob bizning istaklarimizni oqlamadi, deb alam bilan e’tirof etishga majbur bо‘lgan edi. BXSR va XXSR ning milliy mas’ul rahbarlaridan bir qismi norozilik belgisi ostida oshkora ravishda qо‘zg‘olonchilar tomoniga о‘ta boshladilar. Ular orasida BXSR Sovetlari MIK, Raisi Usmonxо‘ja Pо‘latxujayev, Buxoro Respublikasi Harbiy noziri Abdulhamid Oripov, Xorazm MIK, Raisi Ota Maksudov, XXSR tashqi ishlar xalq noziri Mulla Niyoz va boshqalar bor edi. Ayni vaqtda О‘rta Osiyo respublikalarining kо‘pgina milliy rahbarlari tub о‘zgarishlar bо‘lishiga umid bog‘lagan edilar. Sovetlarcha rivojlanish doirasida о‘z milliy taqdirini о‘zi belgilash imkoniyatining puch ekanligiga ishonib, ular о‘z xalqining or-nomusi va qadr-qimmatini izchillik bilan himoya qila boshlab bolshevik kamissarlar hamda mahalliy ashaddiy kommunistlarga dadil qarshi chiqa boshladilar19. U ma’sul milliy xodimlar lenincha xukumatning buyuk davlatchilik shovinizmi, boshqaruvning Kremlda ishlab chiqilgan haddan tashqari markazlashuvini о‘rnatishga, oldingi imperiyacha munosabatlar tizimini saqlab qolishga intilish siyosatiga ayniqsa keskin qarshi chiqdilar. Chunki Turkiston respublikasining boshqaruv tuzilmalarida mahalliy 18 Jo’rayev. N, Kraimov. Sh. O’zbekistonning yangi tarixi, (O’zbekistonning Sovet mustamlakachiligi davrida Ikkinchi kitob.)., T.: 2011. B. 334. 19 Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002. B. 166. 22 aholi vakillari qatlamining nisbatan kengayganligi, BXSR va XXSR ning tashqi mustaqilligiga qaramasdan, Rossiyaning kommunistik rahbariyati hamma narsaga oshkora va yashirin ravishda о‘zi rahbarlik qilardi. Jumladan, Turkiston hokimiyati pog‘onalarida ham milliy muxolifatning kattagina guruhi vujudga keldi. Uning yetakchilari T.Risqulov, Q.S.Otaboyev, N.Xо‘jayev, I.Xidiraliyev, A.Raxtshboyev, X.Ibrohimov, S.Tursunxо‘jayev va boshqalarning asosli fikrlaricha, markaz emissarlari, avvalo Turkkomissiya va RKP(b) MK, Turkbyurosi о‘lkada mustaqil hayot kо‘rinishlari namoyon bо‘lishiga jiddiy tо‘sqinlik qilayotgan, markaziy hokimiyat aslida avvalgi mustamlakachilik siyosatini о‘tkazayotgan edi20. Milliy mustaqillikni saqlab qolish va va’da qilingan suveren huquqlarni rо‘yobga chiqarish uchun ular Turk respublikasini va RKP(b) dan mustaqil bо‘lgan turkiy xalqlar kommunistik partiyasini tashkil qilishni taklif etdilar. Biroq TASSR milliy rahbarlarining tutgan yо‘li Turkkomissiya va Oktabrning g‘azabli aks- sadosiga duch keldi. Ular «milliy og‘machilik»da ayblandilar. Hatto X. Ibroximovning Leninga xat yozib, mahalliy partiya tashkilotlariga mahalliy hayotga tegishli bо‘lgan muhim masalalarni RKP(b) MKding ruxsatini olib о‘tirmasdan, mustaqil hal etish, markaziy hokimiyatning dekretlarini «Turkiston xalqlarining maishiy turmush sharoitlariga tatbiqan» amalga oshirish huquqini berish haqida qilgan oddiygina iltimosi ham Kreml tomonidan nihoyatda serzardalik bilan kutib olindi. Bu tushunarli edi. Chunki haqiqiy boshqaruv faqat RKP(b) va uning viloyat partiya tashkilotlari maqomiga ega bо‘lgan «shu’ba» respublika tashkilotlari orqali amalga oshirilardi. Bunday tizim milliy respublikalarga tashqi «mustaqillik» bergani bilan markazdan turib imperiyacha siyosat о‘tkazish imkonini о‘z qо‘lida saqlab qolardi. Sovet Sotsialistari Respublikalari Ittifoqi SSSRning tashkil topganligi sovet imperiyasini kuchaytirish va bir xillashgan sotsialistik davlatchilikni mustahkamlash yо‘lidagi muhim bosqich bо‘ldi. Unga rasman teng va suveren bо‘lgan xalqlar sotsialistik federatsiyasining lenincha qoidasi asos qilib olingan edi. 20 M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.117. 23 Lenin Stalin tuzib chiqqan rejani rad qiladi, bu reja RSFSR markaziy davlat organlariga rasman buysunmaydigan barcha sovet respublikalarining (Ukraina, Belorussiya, Gruziya, Armaniston, Buxoro, Xorazm) suverenitetini bir qо‘l siltash bilan sinalgan hujum va tazyiq usullari vositasida tugatishni va ularni muhtoriyat huquqi asosida Sovetlar davlatiga qо‘shib olishni taklif etgan Kremldagi rahbar tabaqaning eng keskin qismi kayfiyatini ifodalar edi. Siyosiy о‘yinda tajribasi bor doxiy Stalinning avtonomlashtirish tо‘g‘risidagi rejasi tenglik va suverenitet haqidagi butun safsatani amadda fosh qilganligini tushunar edi. Stalin taklif etgan federatsiya shakli markazning real hokimiyatini partiya MK, qо‘lida saqlab qolingan taqdirda xalqlarni birlashtirish vazifasini tashki tomondan ancha ma’rifatli shakllar bilan hal etish imkonini berardi. An’anaviy lenincha strategik hisob-kitob shundan iborat ediki, rus bо‘lmagan xalqlarning ajralib chiqishdan iborat rasmiy huquqining tan olinishi yagona va bо‘linmas sovet imperiyasini saqlab qolishni osonlashtirar, rus shovinizmiga qarshi ―urush‖ e’lon qilish esa, uning tarqalib ketish xavfining oldini olish imkonini berardi. 1922 yil 30 dekabrda SSSR tashkil topganligi tantanali ravishda e’lon qilindi. Aslida Leninning federatsiya rejasi ham, Stalinning avtonomlashtirish modeli ham birga qо‘shilganday edi. Sovetlar Ittifoqi avval boshdan mustaqil hamdustlik davlatlari о‘rniga paydo bо‘lgan edi, milliy respublikalarning rahbarlari bunga umid qilgan edilar, u qudratli qо‘shma (unitar) davlat bо‘lib, unda rasmiy federatsiya subyektlari suveren huquqlar va real mustaqillikdan mahrum edilar, imperiya tarkibidan chiqib ketolmasdilar. Boshqa jihat ham harakterli edi. Mamlakat ichida imperiyacha asoslar mustahkamlanishi bilan bir qatorda, Sovetlar Ittifoqi о‘zi paydo bо‘lgan vaqtdayoq о‘zining jahonga hukmron bо‘lish haqidagi da’volarini oshkora suratda bildirib, jahon hamjamiyatiga dahshatli suratda о‘zini qarshi qо‘ygan edi. Masalan, qizil Ittifoq e’lon qilinganligi tо‘g‘risidagi Deklaratsiyada tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri SSSR — bu Jahon Sovet Sotsialistik Respublikasi Ittifoqini tashkil etish borasidagi faqat birinchi qat’iy qadamdir, deb e’lon qilingan edi. Respublikalar sonini butun dunyo kommunistik imperiya tarkibiga kirib bо‘lmaguncha kо‘paytirib borish muljallangan edi. RKP(b) MK, ning bevosita 24 kо‘rsatmasiga muvofiq Turkiston, Buxoro va Xorazmning rahbar partiya organlari uning ilgari sо‘rgan milliy-hududiy chegaralanish g‘oyalarini amalga oshirishga tortildi. 1924-yilning fevralidayoq Buxoroga RKP(b) MK, О‘rta Osiyo byurosining a’zosi, TKP MKding mas’ul kotibi Abdulla Raximboyev yuborildi, bu yerda u BXSR rahbar xodimlari kengashida milliy-hududiy chegaralanish tо‘g‘risida ma’ruza bilan sо‘zga chiqdi. Kengash asosan chegaralanish о‘tkazishni ma’qulladi. 1924-yil 25-fevralda bu masala Buxoro kompartiyasi MK, Plenumi muhkamasiga qо‘yildi. Plenumda Fayzulla Xо‘jayev ma’ruza qildi. Plenumda asos sifatida qabul qilingan BKP MKding tezislari BKP MK, komissiyasi tomonidan qarab chiqildi va qayta ishlandi, uning Ijroiya byurosi majlisida 1924-yil 10-martda tasdiqlandi. BKP MK, Ijroiya byurosi О‘rta Osiyoning milliy chegaralanishini kompartiya e’lon qilgan millatlarning о‘z taqdirini о‘zi belgilash huquqini hayotga tatbiq etishning muhim bosqichi sifatida talqin etib, tezislarda qayd etilgandek, chegaralanishning sxemasini quyidagicha taklif etdi: О‘rta Osiyoda О‘zbekiston, Turkmaniston ittifoqdosh respublikalarini, О‘zbekiston Respublikasi tarkibida avtonom Tojikiston viloyatini tо‘zish, shuningdek, Turkistonning qozoq tumanlarini Qozog‘iston Respublikasiga birlashtirish. Alohida bandda yangi tashkil etilayotgan О‘zbekiston Resggublikasining «ihtiyoriy asosda» SSSR tarkibiga kirishi aytib о‘tildi. Turkiston Kompartiyasida ham bu masala huddi shunday tarzda rivojlandi. Buxoroda bо‘lgani kabi oldindan 1924-yil 10-martda TKP va Turkmaniston mas’ul xodimlarining kengashi chaqirildi. Ma’ruzachi A.Raximboyev О‘rta Osiyoning milliy belgi bо‘yicha chegaralanishi sovet homiyatini mustahamlashning birdan-bir chorasi ekanligini yana bir karra ta’kidlab, bu tadbirning haqiqiy maqsadini quyidagicha aniq ifodalab berdi: partiyamiz nuqtai nazaridan bu tashkil etish (bir hil milliy respublikalarning tuzilishi) shuning uchun ham qulayki, agar о‘zbek kambag‘ali о‘zbek kulogiga qarshi, turkman kambag‘ali turkman kulogiga qarshi, qirg‘iz kambaqali kirg‘iz kulog‘iga qarshi kо‘rashadigan bо‘lsa, u holda bizdagi sinfiy kо‘rash milliy jihatlar bilan xaspushlab ketilmaydi. Kengashda Raximboyevning ma’ruzasini muhokama qilish borasidagi muzokaralar bir hil yо‘nalishda bormadi. Garchi bir guruh milliy partiya rahbarlari (Asfandiyorov, 25 Aytoqov, Turgenov, Orolboyev va boshqalar) uning milliy-hududiy chegaralanish va milliy respublikalar tashkil etilishi haqidagi taklifini ma’qullagan bо‘lsalarda, lekin bu fikrga qо‘shilmagan muholiflar ham bо‘ldi. Jumladan, ularning bir guruhi (Paskuskiy, Sexer va boshqalar) ayrim milliy respublikalar tashkil etilishiga hali vaqt erta deb hisoblab, ular uchun tegishli iqtisodiy baza yaratilmaganligini aytdilar. Turkiston, Buxoro va Xorazmni Kavkazorti Federativ Respublikasiga о‘xshash bitta respublika qilib siyosiy birlashtirishni yoqlab chiqdilar. Natijada, muzoqaralarda sо‘zga chiqqanlar fikri bir joydan chiqmadi, kengash yagona nuqtai nazarni ishlab chiqa olmadi. Kengashda raislik qilgan TKP MKning mas’ul kotibi I.Vareykisning taklifi bilan kengashning stenografik yozuvini TKP MK, Ijroiya byurosiga topshirishga qaror qilindi. Milliy chegaralanishni о‘tkazish tо‘g‘risidagi masala TKP MKning 1924-yil 23-martda bо‘lib о‘tgan plenumida о‘zil-kesil hal qilindi. Plenum milliy chegaralanish zarurligini e’tirof qilib, biroq uni faqat Turkiston Respublikasi doirasi bilan chekladi: uning hududida uchta milliy respublika - О‘zbekiston, Turkmaniston va Qozog‘iston respublikalarini tashkil etish mо‘ljallandi21. Shu bilan birga plenum TKP MKta Buxoro va Xorazmning partiya organlari bilan aloqa о‘rnatish, hamda birgalikda О‘rta Osiyoning milliy chegaralanishi tо‘g‘risidagi masalani kelishib olishni topshirdi. Xorazm Kompartiyasining rahbariyatida milliy chegaralanishga turlicha munosabat paydo bо‘lgan edi. 1924-yil 3-martdayoq partiya MK, Ijroiya byurosi majlisida axborot tartibida RKP(b) MK, О‘rta Osiyo byurosining a’zosi I.Mejlaukning milliy-hududiy chegaralanish tо‘g‘risidagi ma’ruzasi tinglandi. Biroq, majlis ma’ruzani ma’lumot uchun qabul qilish tо‘g‘risidagi kо‘rsatma bilan cheklandi. Martning о‘rtalarida Xivada bо‘lib о‘tgan partiya-sovet faollari yig‘ilishida bu masala yana qо‘yildi. Yig‘ilish qabul qilgan qarorda e’tirof qilinishicha, Xorazm Respublikasi milliy belgi bо‘yicha chegaralanadi va tegishli rayonlar О‘rta Osiyoning yangi tashkil etilayotgan respublikalariga (О‘zbekiston, Turkmaniston va hokazo), bordi-yu, shunday respublikalar ajraladigan bо‘lsa kiradi. 21 M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.126. 26 Shunday qilib, ikki oy mobaynida RKP(b) MK, О‘rta Osiyo byurosi a’zolari Turkiston, Buxoro va Xorazm kompartiyalari rahbariyatini О‘rta Osiyoning milliy chegaralanishi tо‘g‘risidagi Markaz g‘oyasini amalga oshirish zarurligiga kо‘ndirishga muvaffaq bо‘ldilar. 1924-yil 5-aprelda О‘rta Osiyo byurosining a’zosi A.Raximboyev bu haqda RKP(b) MK Siyosiy byurosi Majlisida ma’ruza qildi. Garchi majlis bu masala yuzasidan о‘zil-kesil qaror qabul qilmagan bо‘lsa-da, biroq u О‘rta Osiyo kommunistik tashkilotlarining milliy chegaralanish haqidagi taklifini ma’qullashini bildirdi. Shu tarifa A.Raximboyevning Turkiston, Buxoro va Xorazm xaqida (milliy respublika tuzilishi tо‘g‘risida) degan ma’ruzasini RKP (b) MK oldiga qо‘yish bilan guyo chegaralanish tо‘g‘risidagi g‘oyaning paydo bо‘lishida tashabbus respublikalarning о‘zidan kelib chiqdi, degan fikr tug‘dirildi. Siyosiy byuro masalani о‘zil-kesil hal qilish uchun TKP, XKP, BKP delegatsiyalariga barcha zarur materiallarni tayyorlash va RKP(b) ning XIII syezdiga keltirish vazifasini yukladi, О‘rta Osiyo byurosiga milliyhududiy chegaralanish tо‘g‘risidagi о‘z mulohazalarini geografik haritalarga tushirib uni ilova qilgan holda, MK Siyosiy byurosiga taqdim etish topshirildi. О‘rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishini amalga oshirishning dastlabki bosqichi shu bilan tugallandi. Uning mohiyati shundan iborat ediki, Turkiston, Buxoro va Xorazmning partiya rahbariyati RKP(b) MKning xoxish-istagini itoat bilan bajardi va chegaralanish hamda milliy respublikalar tashkil qilinishini yoklab fikr bildirdi. Ular qabul qilgan xujjatlarda fikrlar ifodasining о‘xshashligi jihatidan RKP (b) MK, ning yagona maqsadi va irodasi yaqqol sezilib turardi, markazning bu irodasini soliq bajaruvchisi RKP (b) MK О‘rta Osiyo byurosining raisi, Markazning partiyaviy dasturi, о‘lkaning о‘ziga xos xususiyatlarini zaif biladigan Y.Rudzutak bо‘ldi. 1924-yil aprel-iyun oylarida markaziy organlar, mintaqa kommunistik tashkilotlari va RKP(b) MK О‘rta Osiyo byurosida milliy chegaralanish masalalari yuzasidan amaliy takliflar va tegishli materiallar tayyorlash yuzasidan zо‘r berib ish olib bordilar. Bunday materiallarni tayyorlashni ulardan RKP(b) MK, Siyosiy byurosining 1924-yil 5-apreldagi majlisi talab qilgan edi. Milliy chegaralanish masalalarini yanada batafsilroq, chuqurroq о‘rganish uchun Turkiston va Buxoro 27 kompartiyalari markaziy qо‘mitalari huzо‘rida maxsus komissiyalar tuzildi. Bunday komissiya О‘rta Osiyo byurosi huzо‘rida ham ish olib borardi, bu komissiya huzо‘rida milliy kichik komissiyalar ham tashkil etilgan edi. Kichik komissiyalarning ma’ruzalari RKP (b) MK, О‘rta Osiyo byurosi Komissiyasining 1924-yil 10-maydagi majlisida, 11-mayda esa RKP(b) MK, О‘rta Osiyo byurosida tinglandi, byuro maxsus komissiya va uning kichik komissiyalari ishining yakunlarini muhokama qilib, ular ishlab chiqqan О‘rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishining aniq rejasini tasdiqladi. Qabul qilingan qarorda bunday deyilgan edi: 1. Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalarini milliy-hududiy belgilariga kо‘ra chegaralash zarur deb topilsin, yangi tashkil etilayotgan milliy-hududiy birlashmalardan federatsiya tashkil etilmasin. 2. О‘zbekiston va Turkmaniston respublikalari tashkil etilsin va ular mustaqil SSR huquqlariga ega bulsin va bevosita SSSRga kirsin. О‘zbekiston Respublikasi doirasida Tojikiston avtonom viloyati tashkil etilsin. Qozog‘oziston avtonom viloyati tashkil etilsin: Qirg‘iziston avtonom viloyati qaysi respublika tarkibiga kirishi masalasi ochiq qoldirilsin. 3.Turkiston Respublikasida yashaydigan qozoqlar hozirgi vaqtda mavjud bо‘lib tо‘rgan Qozog‘iston Respublikasiga kiritilsin. Biroq О‘rta Osiyo byurosi bu qarorni qabul qilar ekan, vaziyatning о‘zgarishini hisobga olmagan edi. 1924-yil 8- maydayoq О‘rta Osiyo iqtisodiy konferensiyasida qatnashish uchun Toshkentga kelgan Xorazm delegatsiyasi a’zolari RKP (b) MK, О‘rta Osiyo byurosi raisiga «Xorazmda milliy masalaning hal qilinishi tо‘g‘risida maktub» topshirdilar, unda Xorazmni mustaqil ma’muriy rayon sifatida о‘zining doirasida qoldirish, shuningdek, Xorazm Respublikasi bilan Turkiston Respublikasining Amudaryo viloyatini birlashtirish taklif qilingan edi. Aslida, bu Xorazmning chegaralanish о‘tkazilishini rad qilishi edi. Shunga qaramasdan, О‘rta Osiyo byurosi bu fikrni inkor etdi, о‘z qarorlarining birinchi bandiga Xorazm Respublikasini ham kiritdi. Lekin iyunda XKP MK, Ijroiya byurosi о‘zining telegrammasi bilan maktub mualliflarining nuqtai nazarini qо‘llab-quvvatladi. Shu munosabat bilan 1924-yil 28 12-iyunda bо‘lib о‘tgan RKP(b) MK, Siyosiy byurosi О‘rta Osiyo byurosining majlisga tayyorlagan materiallariga tegishli tuzatishlar kiritishiga majbur bо‘ldi. Siyosiy byuro Xorazm Respublikasini oldingi holida qoldirishga qaror qildi. Lekin RKP (b) MK, О‘rta Osiyo byurosi Xorazm Kompartiyam MK, tarkibini yangilashga kirishdi. Natijada 26-iyunda Xorazm kommunistik partiyasi MKning yangilangan tarkibi 9-iyundagi qarorni bekor qildi va Xorazm uchun ham milliy chegaralanishning zarurligini e’tirof etdi. RKP(b) MK Siyosiy byurosi О‘rta Osiyo byurosining taklifi bilan yana bu masalaga qaytdi va Xorazmni Buxoro hamda Turkiston bilan bir qatorda milliy-hududiy chegaralanish jarayoniga qо‘shdi. Aslida, RKP (b) MK, Siyosiy byurosining 1924-yil 12-iyundagi qaroridan boshlab milliy- hududiy chegaralanishni tayyorlash jarayoni yangi bosqichga kirdi22. 15-iyulda MK, О‘rta Osiyo byurosi yangi tashkil etiladigan milliy respublikalar va viloyatlarning muvaqqat byurosini tashkil etdi. Rejalashtirilgan yangi milliy tuzilmalarini mazmunan tо‘ldirish, ularning hududlarini aniqlab chiqish, chegaralarni ajratish va belgilash lozim edi. Bu ish birmuncha oldinroq RKL(b) MK, О‘rta Osiyo byurosi tashkil etgan hududiy komissiyada, uning milliy kichik komissiyalarida va janjalli masalalarni xal qilish uchun tuzilgan maxsus komissiyalarda boshlangan edi23. Hududiy komissiya (uning tarkibiga yangi tashkil etilayotgan respublikalar va viloyatlarning vakillari kirgan edi) majlislarining stenografik hisobotlari bugungi kunda bu ishni bajarganlardan birining obrazli iborasi bilan aytganda, aholini milliy guruhlarga ajratish»muammolarining murakkabligi va hilma-hilligiga chinakam baho berish imkonini tug‘diradi. Agar о‘zbek va turkman kichik komissiyalarining vakillari umuman bitta nuqtai nazarda: chegaralanish asosida mustaqil milliy sovet»respublikalari va avtonom viloyatlari tashkil etilishini yoqlagan bо‘lsalar, Xorazm delegatsiyasi Xorazm Respublikasining daxlsizligini himoya qilishda davom etdi, qozoq kichik komissiyasi esa О‘rta Osiyo sovet respublikalari 22 M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.139. 23 D. Алимова muharrirligi ostida “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”., T.: “Sharq”., 2000. B.649. 29 federatsiyasini tо‘zish g‘oyasini yana bir marta ilgari surdi. О‘rta Osiyo hududini mо‘ljallanayotgan milliy tuzilmalar о‘rtasida chegaralarga ajratib olishda yanada kо‘proq hilma-hillik kо‘zga tashlandi. Chegaralanish uchun asos qilib olingan ikki prinsip — milliy hududiy va iqtisodiy prinsiplar О‘rta Osiyoda mavjud bо‘lgan sharoitga tо‘g‘ri kelmadi. Hududiy komissiya a’zolari oldiga hal etilishi qiyin bо‘lgan vazifalarni keltirib chiqardi, ular о‘rtasida norozilik va kelishmovchiliklarni chuqurlashtirdi, ba’zida esa gadagi va jiddiy vaziyatlarni yuzaga keltirdi. Majlis qatnashchilari tayanch masalalarni ilmiy jihatdan yanada chuqurroq о‘rganib о‘tirmasdan oddiy ovoz berish yо‘li bilan О‘rta Osiyo federatsiyasi tashkil etilishi g‘oyasiga (majlisda bu g‘oyani S.Xо‘janov asoslab bergan va himoya qilgan edi) qarshi fikr bildirib, О‘zbekiston, Turkmaniston respublikalari tashkil etilishi va ularning bevosita SSSRga kirishini, «О‘zbekiston Respublikasi tarkibida Tojikiston avtonom viloyati va Qozog‘iziston avtonom viloyati tarkib topishini yoqlab chiqdilar. Umuman olganda, RKP(b) MK, О‘rta Osiyo byurosining hududiy komissiyasi majlisi ishtirokchilari milliy-hududiy chegaralanish masalalari yetarli darajada tayyorlanmaganligini, bu masalalar taxminan hal etilganligini, ularni ilmiy jihatdan asoslab berish ehtiyoji borligini tushunib yetdilar, qо‘shimcha materiallar, statistik ma’lumotlar jalb qilish zarurligi, tegishli haritalarga ega bо‘lish kerakligi kо‘rsatib о‘tildi. Ana shularga asoslanib, xususan, yangi tuzilmalarning chegaralari haqidagi masalani qarab chiqish qoldirildi. Hududiy komissiya faoliyatining natijalari О‘rta Osiyo byurosida va О‘rta Osiyo kommunistik tashkilotlari rahbar organlarida muhokama qilindi. 1924-yil 14-sentabrda TKP MK, TASSR MIK, va Taftish komissiyasining qо‘shma plenumida hududiy komissiyaning ishi tо‘g‘risida komissiya raisi, TKL MKning mas’ul kotibi I.Vareykis ma’ruza qildi. Ma’ruzaning kirish qismida uning chegaralanishni amalga oshirishning chinakam mexanizmini ochib beradigan ikkita mulohazasi e’tiborni jalb qiladi. U tug‘ridan-tо‘g‘ri aytdiki, «bu xalqlarning baxtiga mazkur masala yuzasidan xaqiqatda birdan-bir rahbar bizning partiyamiz hisoblanadi». Ma’ruzada hududiy komissiyada yuzaga kelgan ixtiloflarga birmuncha e’tibor berildi. Vareykis о‘z ma’ruzasida yakunlab berilgan hududiy komissiya ishining 30 mazmunini tahlil qilib, milliy-hududiy chegaralanish singari g‘oyat murakkab masalaga yondashuvda biron-bir ishlab chiqilgan ilmiy uslubning yо‘qligini, bu hil ayniqsa janjalli hududlarga doyir masalalarni hal qilishda kо‘zga tashlanganligini kо‘rsatib о‘tdi. О‘rta Osiyodagi yangi milliy tuzilmalar hududini va chegaralarini belgilashda partiya rahbarligi haqiqatda real qiyinchiliklarga duch keldi. Mintaqadagi turli xalqlarning asrlar mobaynida qaror topgan tarqoq holda (orasira) joylashganligi, ularning xо‘jalik, sof turmush aloqalari faqat milliy jihatni e’tirof qilishni emas, shu bilan birga xalqlarning tarixiy rivojlanishini, xо‘jalik, maishiy shart-sharoitlar kabi omillarining hududlarning iqtisodiy yaxlitligini, ularning iqtisodiy intilishini va hokazolarni hisobga olishning ahamiyatli ekanligini kо‘rsatdi. Bunday ish shak-shubxasiz ancha uzoq va sinchiklab tayyorgarlik kо‘rishni, etnograf, iqtisodchi, tarixchi olimlar va boshqalarning fikrlarini hisobga olishni talab qilardi. Holbuki, ulardan birortasi ham hududiy komissiya tarkibiga kiritilmagan edi, komissiya, yuqorida aytibt о‘tilganidek, faqat partiya xodimlaridangina tashkil topgan edi. TKP MIK, Turk MIK, va Taftish komissiyasining qо‘shma plenumi Turkiston, Buxoro va Xorazmning milliy-hududiy chegaralanishi rejasini umuman ma’qulladi, hududiy komissiyaning va RKP(b) MK, О‘rta Osiyo byurosining qarorlarini tasdiqladi va mazkur rejani qarab chiqish hamda tasdiqlash uchun Turkmanistonning favqulodda sessiyasini chaqirish haqida qaror qabul qildi 28 . Shu tariqa, bunga qadar faqat partiya oraganlari tomonidan qarab chiqilgan, tayyorlangan va о‘zil-kesil hal etilgan masalani tasdiqlash uchun sovet organlariga berishga qaror qilindi. Bundan tashqari, TKP MKning qо‘shma plenumi bu masalaga doyir о‘z rezolyusiyasida ishchilar va dehqonlar ommasi orasida keng kampaniya ochishni taklif qildi, chunki I.Vareykisning ma’ruzasida ta’kidlab о‘tilgandek: Biz yuqori organlar fikriga, partiyaning fikriga egamiz, biroq bizda bо‘lajak chegaralanish keng dehqonlar ommasi ongiga qanday singishi haqida aniq tasavvur yuq. Barcha о‘zil- kesil qarorlar qabul qilib bо‘lingach, biz butun aholini bu inqilobiy isloxot bilan tanishtirish yuzasidan g‘oyat keng kampaniya о‘tkazishimiz lozim bо‘ladi. Vareykisning bu mulohazasi juda muhim ahamiyatga egadir. Haqiqatdan ham, о‘lka 31 aholisi о‘sha vaqtga qadar о‘z taqdiri uchun g‘oyat ahamiyatli bо‘lgan masalani muhokama qilishdan butunlay chetlashtirib qо‘yilgan edi. Tashviqot kompaniyasi partiya organlarining va avvalo RKP(b) MK, О‘rta Osiyo byurosining qatiy nazoratida amalga oshirildi. Hamma joyda viloyat partiya qо‘mitalari huzо‘rida viloyatlarning mas’ul xodimlaridan iborat tarkibda kompaniyalarni о‘tkazish komissiyalari tuzildi; yо‘l-yо‘riq beradigan majlislar, partiya yig‘ilishlari о‘tkazildi, kampaniyani о‘tkazish rejalari tayyorlandi. Tashviqot kampaniyasi jarayonida viloyat partiya qо‘mitalarining ma’lumotlari TKP MK, va RKP(b) MK, О‘rta Osiyo byurosiga yuborilardi. Kampaniyani о‘tkazishdagi qattiqlik mintaqa partiya rahbariyati orasida birmuncha ishonchsizlik, xavfsirash borligidan dalolat berardi. Xaqiqatdan ham, partiya yacheykalarida muhokama qilish bosqichida bu xavfsirash uchun zamin mavjudligini tasdiqlovchi jihatlar namoyon bо‘ldi. 1924-yil 31-avgustda RKP (b) MK, О‘rta Osiyo byurosi О‘rta Osiyo respublikalarini chegaralash yuzasidan о‘tkazilayotgan tashviqot kampaniyasi tо‘g‘risidagi direktivalarni tо‘ldirish va aniqlik kiritish haqidagi masalani kо‘rib chiqdi. Majlisda ayrim tashkilotlarda milliy manfaatlarni notо‘g‘ri tushunishdan kelib chiqib, milliy xis-tuyg‘ular avj oldirilmokda, buning natijasida yо‘l qо‘yib bо‘lmaydigan kelishmovchiliklar, partiyamizning milliy masaladagi siyosiy yо‘lini bо‘zib kо‘rsatishlar vujudga kelmoqda. Partiyasiz ommani tarbiyalash va rivojlantirish о‘rniga bu omma millatlararo kо‘rashga jalb qilinmoqda, siyosiy jihatdan bо‘zilmoqda, deb ta’kidlab о‘tilgan edi. О‘rta Osiyo byurosi TKP, BKP va XKP Markaziy Qumitalariga mahalliy partiya tashkilotlariga chegaralanish bо‘yicha ham og‘zaki, ham yozma tashviqot kampaniyasi о‘tkazish vaqtida baynalmilal kommunistik jihatlarga qatiy amal qilish va chegaralanish vaqtida ayrim millatlar о‘rtasida qandaydir masalada bо‘lmasin kelib chiqadigan milliy og‘machilikka yо‘l qо‘ymaslik, chegaralanish masalalarini kо‘pchilik о‘rtasida muhxokama qilish vaqtida RKP(b) MK, va О‘rta Osiyo byurosining О‘rta Osiyo respublikalarining milliy chegaralanishi tо‘g‘risidagi qarorlariga qat’iy amal qilish vazifasini yuklashni taklif etdi. Milliy-hududiy chegaralanish tо‘g‘risidagi masalani 32 muhokama qilishni qat’iy tartibga solishga о‘rganish о‘z samaralarini berdi. О‘rta Osiyo respublikalari partiya rahbariyati RKP (b) MK, О‘rta Osiyo byurosi rahbarligida jiddiy larzalardan holi bо‘lishga, partiyali va partiyasiz ommadan milliy-hududiy chegaralanish hamda yangi respublikalar va avtonom viloyatlar tashkil etish bо‘yicha partiya rejalarini ma’qullash va qо‘llab-quvvatlashga erishishga muvaffaq bо‘ldilar. 33 2.2 O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi 1924 yil 15 sentyabrda Turkistonning navbatdan tashqari sessiyasi ish boshladi. Uning kun tartibida bitta masala: milliy-hududiy chegaralanish masalasi turardi. Mazkur masala yuzasidan Islomov ma’ruza qildi24. Umuman, bu ma’ruza ilgarigi bosqichlarda ilgari surilgan barcha g’oyalar va qoidalarni yaqqol takrorlashdan iborat bo’ldi. Ma’ruzada milliy-hududiy chegaralanishni millatlarning uz taqdirini o’zi belgilash prinsipini to’liq amalga oshirish, yangi milliy-davlat tuzilmalarini tashkil etish sifatida tushunish kerakligiga asos solindi. Shu bilan birga Islomov ma’ruzasida, milliy-hududiy chegaralanish, xalqlarning xoxish-irodasini bildirish vaqti, degan tezis birinchi bor ochiq aytildi: Turkiston xalqlari bilan birgalikda Buxoro va Xorazm xalqlari ham milliy chegaralanish to’g’risida o’z xoxish-irodasini bildirdilar. Ular ham barcha o’zbeklar, qirg’izlar va turkmanlarni yagona davlatga birlashtirish yo’li bilan qilingan tarixiy adolatsizlik oqibatlarini tuzatishga intilmoqdalar. Bu 1924 yil 16 sentyabrda Turkiston sessiyasining chegaralanish to’g’risida qabul qilgan qarorida o’z ifodasini topdi. Qarorda bunday deyilgan edi: Sovet Ittifoqi xalqlari milliy munosabatlari va milliy tuzilishiga asoslangan prinsiplardan kelib chiqib, Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi ishchi va dehqonlar ommasining umumiy irodasiga asoslanib, TASSR Markaziy Ijroiya kumitasi qaror kiladi: 1. O’zbek xalqi ishchi va dehqonlar ommasining umumiy irodasini bajarish maqsadida o’zbek halqiga TASSR tarkibidan chiqish va mustaqil O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini to’zish huquqi berilsin. 2. Turkman xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy irodasini bajarish uchun turkman xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va mustaqil Turkmaniston Sovet Sotsialistik Respublikasini to’zish huquqi berilsin. 24 D. Алимова “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”., T.: “Sharq”., 2000. B.650. 34 3. TASSRning qirg’iz (qozoq) viloyatlarini Qozog’iziston (Qozog’iston) Sovet Sotsialistik Respublikasi bilan birlashtirish maqsadida qirg’iz (qozoq) xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy istagini bajarish uchun qirg’iz (qozoq) halqiga TASSR tarkibidan chiqish huquqi berilsin. 4. Qora qirg’iz (qirg’iz) xalqi ishchi va dehqon ommasining ifodalangan umumiy xoxishini bajarish uchun qora qirg’iz (qirg’iz) xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va Qora Qirg’iziston avtonom viloyatini tashkil etish huquqi berilsin. 5. Tojik xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy irodasini bajarish uchun tojik xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va Tojikiston avtonom viloyatini tashkil etish huquqi berilsin. 6. Mazkur qaror Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qo’mitasiga navbatdagi sessiyada ko’rib chiqish va tasdiqlash uchun kiritilsin. Birmuncha keyinroq tojiklarning milliy o’z taqdirini o’zi belgilash shakli bir oz o’zgardi. 1924-yil 4-oktyabrdagi majlisda milliy-hududiy chegaralanish bo’yicha O’zbekiston byurosi shunday qaror qildi: Tojikiston komissiyasining Tojikiston Avtonom Respublikasi tashkil etish va uning O’zbekiston ittifoqdosh respublikasiga kirish to’g’risidagi qaroriga rozilik berilsin. Mana shu majlisning o’zida uzoq tortishuvdan keyin yana shunday qaror qilindi: Panjikent va O’ratepa tumanlarining Tojikiston tarkibiga kirishiga qarshilik qilinmasin. 20 sentyabrda Sovetlarning V Umumbuxoro qurultoyi bo’lib o’tdi. Unda qabul qilingan qarorda quyidagilar qayd qilingan edi: Umumbuxoro qurultoyi Fayzulla Xo’jayevning O’rta Osiyoning milliy belgi bo’yicha chegaralanishi to’g’risidagi ma’ruzasi yuzasidan qaror qiladi: Barcha millatlarning uz hayoti va taqdiri o’z qo’liga berilsin, buning uchun O’zbekiston respublikasi tashkil etilsin. Juda tez vaqt ichida O’rta Osiyo ahlisini sotsialistik hayotga jalb qilinsin. Iqtisodiy va xo’jalik asoslarida ularning ifodalangan istaklari amalga oshirilishi ta’minlansin. Avvalgi buyuk o’zbek madaniyatini tiklash maqsadida Turkiston Buxoro va Xorazmning o’zbek aholisi tarkibidan Buyuk O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etilsin, bu viloyatda yashovchi tojiklardan Tojikiston Avtonom viloyati tashkil etilsin. IV.O’rta Osiyo viloyatlarida yashovchi 35 kozoq-qirg’izlarning (qozoqlarning - 51 Tahririyat) teng huquqliligi e’tirof qilinadi. Qurultoy turkman xalqi manfaatlari yo’lida Turkmaniston Respublikasi tashkil etilishini maqsadga muvofiq deb topadi. V.O’zbekiston va Turkmaniston respublikalarining Sovet Sotsialistik Respublikasi Ittifoqi tarkibiga kirishi zarur deb hisoblansin». 1924-yil 29-sentyabr-2-oktyabrda bo’lib o’tgan Sovetlarning Umumxorazm V qurultoyi ham milliy-davlat chegaralanishi to’g’risida qaror qabul qildi. Qurultoy qarori asosida Xorazmda yashovchi o’zbeklar, turkmanlar va qoraqalpoqlarga Xorazm Respublikasi tarkibidan ajralib chiqib, tegishli milliy respublikalar va muxtor viloyatlarga birlashish huquqi berildi. 1924-yil 14-oktyabrda RSFSR BMIK, II sessiyasi Turkiston Respublikasi MIKning milliy-hududiy chegaralanish to’g’risidagi qarorini tojik xalqiga nisbatan ayrim o’zgarishlar bilan tasdiqladi25. Tojik xalqiga Turkiston, sessiyasi va Umum buxoro qurultoyi qarorida ko’rsatilganidek, O’zbekiston respublikasi tarkibida muxtor viloyat emas, balki Tojikiston Avtonom respublikasi tashkil etish huquqi berilishi maqsadga muvofiq ekanligini e’tirof qildi. Shu tarika BMIK sessiyasi qaroriga muvofiq O’rta Osiyoda O’zbekiston va Turkmaniston respublikalari, Tojikiston Avtonom respublikasi, Qoraqalpog’ison va Qozog’iston Avtonom viloyatlari tashkil topdi. 1924-yil 27-oktyabrda SSSR BMIK, II sessiyasi TASSR Markaziy Ijroiya Qo’mitasi, Sovetlarning Umumbuxoro V qurultoyi va Sovetlarning Umumxorazm V qurultoii favqulodda sessiyasining milliy-hududiy chegaralanish va yangi respublikalar hamda viloyatlar tashkil etish to’g’risidagi iltimosini qondirdi va «mehnatkash xalqning erkin xoxishi qondirilishi eng yuqori qonundir», degan ifoda bilan tasdiqlangan26. SSSR BMIKning qarorida SSSR MIK Rayosatiga O’rta Osiyoda yangi tashkil etilayotgan respublikalarni ana shu respublikalar Sovetlar qurultoylari qarorlariga muvofiq rasmiylashtirishni amalga oshirish vazifasi topshirildi. Shunday qilib, 1924 yil sentyabr-oktyabrda milliy-hududiy chegaralanish O’rta Osiyo respublikalari, Rossiya Federatsiyasi va SSSR Ittifoqi davlat hokimiyati yuqori organlari 25 M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012., B.135. 26 Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002. B. 158. 36 qarorlarida qonun yo’li bilan rasmiylashtirildi. SSSR BMIK, II sessiyasi qaroridan keyin qisqa muddat ichida yangi tashkil topgan milliy tuzilmalarning hakiqatda rasmiylashtirilishi amalga oshirildi. Turkiston Buxoro, Xorazm respublikalarining 1924-yil noyabrda bo’lib o’tgan maxsus sessiyalari uz-o’zini tarqatib yuborish to’g’risida qaror qabul qildilar. Yangi tashkil etilgan respublikalarda inqilobni qo’mitalar tuzilib, ular yangi respublikalar va muxtor viloyatlar ta’sis s’yezdlarini chaqirish yuzasidan tayyorgarlik ishlariga boshchilik qildilar. 1925-yil 13-fevralda Buhoroda O’zSSR Sovetlarining 1 s’yezdi ochildi. U 17-feralda «O’zbekistan Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi to’g’risidagi deklaratsiya»ni qabul qildi. Deklaratsiya UzSSR tashkil topganligini qonunan rasmiylashtirdi va UzSSRning ixtiyoriy ravishda SSSR tarkibiga kirganligini e’lon qildi. Deklaratsiyada qayd qilib o’tilganidek, «shu kundan e’tiboran o’zbek xalqi hududida Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Qashqadaryo, Zarafshon, Surxondaryo va Xorazm viloyatlarini o’z ichiga olgan bu xalq tarixida birinchi marta ishchi va dehqonlarning ittifoqdosh O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi ta’sis etiladi, unga Tojikiston Avtonom SSR kiradi». 1925-yil 13-mayda SSR Ittifoql Sovetlarining III s’yezdi Turkmaniston va O’zbekiston respublikasining SSR Ittifoqi tarkibiga kirishi to’g’risida shu respublikalar «xalqlarining erkin xoxishi»ni inobatga olib tasdiqladi. Shu tariqa, O’zbekiston ittifoqdosh respublikasining qonunan rasmiylashtirish jarayoni tugallandi va jahon haritasida SSSR tarkibidagi ittifoqdosh respublika bo’lgan O’zbekiston milliy sovet respublikasi paydo bo’ldi. Bu — ko’p millatli respublika edi: jami 8131062 kishidan iborat bo’lgan O’rta Osiyo aholisidan 3963285 kishi O’zbekiston Respublikasiga o’tdi, ulardan o’zbeklar 3381579 kishini, ya’ni respublika aholisining 3/4 qismini tashkil etardi. Haqiqatda, O’rta Osiyo hududida yashovchi barcha o’zbeklarning qariyb 90%i O’zbekistan SSR hududida edi. Shunday qilib, 1924-yilning oxiri bolshevizmning «O’rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash borasidagi siyosati amalga oshirilishi bilan nishonlandi. Bu bolshevizmning asosiy mafkuraviy va siyosiy dushmani bo’lgan turkizmga qarshi ko’rash manfaatlari taqozosi bilan mohirona o’ylab topilgan harakat edi. Turkizm o’nlab yillar mobaynida chorizm va bolьshevizmning 37 imperiyacha muddaolariga qarama-qarshi turishning hal qiluvchi omili, butun O’rta Osiyo mintaqasi miqyosida qudratli milliy-ozodlik harakatining asosiy birlashtiruvchi kuchi bo’lib qolgan edi. Mintaqa xalqlariga majburan tiklashtirilgan bu siyosatni amalga oshirish uchun vaqt va mablag’ bilan bir qatorda katta kuch- g’ayrat sarflash talab qilindi. Birinchi davrda — milliy chegaralanish g’oyasi paydo bo’lgan 1920-yildan 1924-yilgacha, uni amalda ro’yobga chiqarish boshlangan paytgacha, uning mafko’raviy, siyosiy, madaniy-ma’naviy asoslash va shundan keyingi harakatlar uchun zamin tayyorlash mexanizmi ishga tushirildi27. Yagona turkiy millat bo’lmaganidek, yagona turkiy madaniyati va yagona turkiy til ham yuq degan shiorlar ostida to’rt yil mobaynida dastlab Turkiston, keyinroq Buxoro va Xorazm respublikalari xalqlari ongiga keng miqyosda tazyiq o’tkazildi, milliy o’xshash chizilmalarning shakllanish jarayonidagi integratsiya sun’iy ravishda jadalashtirildi. Ikkinchi davr, 1924-yilda bevosita milliy chegaralanish o’tkazildi, uni boshdan oxirigacha RKP(b) MK, rahbariyati va uning muxtor vakillari rahbarligida O’rta Osiyo partiya tashkilotlari amalga oshirdilar. Mahalliy xalqlarning xohish- irodasi mutlaqo hisobga olinmadi va ularni o’rganish mexanizmi ishlab chiqilmadi. Xalqlarni milliy chegaralash g’oyalarini amalga oshirish bolьsheviklarning taktik ustamonligi bilan muvaffaqiyatli ro’yobga chiqarildi. Avvalo, bu g’oyaning dastlabki vazifasi hal etildi — turkiylar birligi mafko’rasiga va amaliyotiga sezilarli zarba berildi. Milliy tuzilmalar tashkil etilishi, ularga milliy davlatchilik maqomi berilishi bilan Markaz mintaqa xalqlarining diqqatini tashqi dushmandan (ular uchun tashqi dushman Markazning o’zi edi) ichki muammolarga yunaltirishga muvaffaq bo’ldi. Shu bilan birga, yangi tuzilmalarni O’rta Osiyo xalqlarining «milliy davlatchiligi tashkil etilganligi sifatida baholash ham to’g’ri bo’lmasa kerak, chunki SSSR tarkibiga kirish va SSSRning tashkil topganligi haqidagi o’shrtnomaning imzolanishi, bu yerda RKP(b) MK O’rta Osiyo byurosining, O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashining va boshqa shunga o’xshash butunittifoq idoralarining saqlanishi bilan 27 Jo’rayev. N, Kraimov. Sh. O’zbekistonning yangi tarixi, (O’zbekistonning Sovet mustamlakachiligi davrida Ikkinchi kitob.)., T.: 2011. B. 337. 38 davlatga xos bo’lgan hokimiyat vazifalari va vakolatlarning barchasi Markaz ixtiyorida bo’lib qoldi. O’zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning jonli iborasi bilan aytganda, O’rta Osiyoda tashkil qilingan bu tuzilmalar davlat bo’lib shakllanmagan (davlatga uxshash) tuzilmalar edi. Mazkur tuzilmalar suverenitet va mustaqillikdan batamom mahum edilar, ular aslida SSSRning ma’muriy-iqtisodiy rayonlari darajasiga tushirilgan bo’lib, tashkil etilayotgan vaqtlaridayoq ularga asosan Markazning manfatlariga xizmat qilish, hom ashyo yetishtirish kabi vazifalar aniq qilib belgilab berilgan edi. 39 Xulosa 1920-yil sentyabrda Sovetlarning IX Umumturkiston s’yezdi TASSR Konstitutsiyasini tasdiqladi, uning loyihasini Turkkomissiya tayyorlagan edi. Konstitutsiyada aytilishicha, Turkiston unda yashovchi asosiy xalqlarning, ya’ni: turkmanlar, o’zbeklar, va qirg’izlarning (qozoqlarning - Tahririyat) muxtor respublikasi deb e’tirof qilinib, asosiy milliy guruhlar, iqtisodiy va maishiy ukladi 61 bo’yicha viloyatlarga bo’linadi va RSFSRning Turkiston Avtonom Respublikasi degan nom bilan ataladi. Xullas, Turkiston aholisining bo’linishi, uning etnik nomi bo’yicha ma’muriy-hududiy, tuzilishi Konstitutsiya asosida mustahkamlandi, holbuki, O’rta Osiyolik xalqlar uchun birlashtiruvchi omil u vaqtda diniy va hududiy mansublik edi. Aynan hududiy, madaniy-diniy birlik ush vaqtda O’rta Osiyoda yashovchi xalqlar ongida va o’z nomida aks etgan bo’lib, musulmon, turkistonlik, samarqandlik, farg’onalik, buxorolik, xivalik kabi nomlar bilan atab kelinar edi. Turli davrlarda qaror topgan O’rta Osiyo davlatlari, ularning ichki ma’muriy tuzilishi ham ana shu hududiy, madaniy, diniy umumiylikka asoslangan edi. Turkistonning ma’muriy okruglarga qayta taqsimlanishi borasidagi amalga oshirilgan tadbirlar uning milliy tarkibi tufayli isyonchilik harakatida alohida akssado berdi. Turkistonning partiya rahbariyati 1920 yil ko’ziga kelib Farg’ona vodiysida isyonchilik harakatining ayniqsa keskin tus olganligini qayd qilib, uning asosiy sabablaridan biri Turkiston mahalliy xalqlarining milliy o’z taqdirini o’zi belgilash to’g’risidagi masalaning qo’yilishi ekanligini e’tirof qilishga majbur bo’ldi. Ana shu yillarda, ya’ni 1920-yil kuzidan 1923-yilga qadar bu harakat o’ziga jalb qilingan ishtirokchilar ko’lami bo’yicha ham, ko’rashning shiddatli tus olganligi bo’yicha ham alohida miqyos kasb etdi. U Farg’ona vodiysidan keyin Samarqand viloyatini qamrab oldi. Buxoro va Xorazm respublikalariga ham yoyildi. Milliy chegaralanishni o’tkazish to’g’risidagi masala TKP MKning 1924-yil 23-24 martda bo’lib o’tgan plenumida o’zil-kesil hal qilindi. Plenum milliy chegaralanish zarurligini e’tirof qilib, biroq uni faqat Turkiston Respublikasi doirasi bilan chekladi: uning hududida uchta milliy respublika -O’zbekiston, Turkmaniston va 40 Qozog’iston respublikalarini tashkil etish mo’ljallandi. Shu bilan birga plenum TKP MKta Buxoro va Xorazmning partiya organlari bilan aloqa o’rnatish, hamda birgalikda O’rta Osiyoning milliy chegaralanishi to’g’risidagi masalani kelishib olishni topshirdi. 1924-yil 16-sentyabrda Turkiston sessiyasining chegaralanish to’g’risida qabul qilgan qarorida o’z ifodasini topdi. Qarorda bunday deyilgan edi: «Sovet Ittifoqi xalqlari milliy munosabatlari va milliy tuzilishiga asoslangan prinsiplardan kelib chiqib, Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi ishchi va dehqonlar ommasining umumiy irodasiga asoslanib, TASSR Markaziy Ijroiya kumitasi qaror kiladi: 1. O’zbek xalqi ishchi va dehqonlar ommasining umumiy irodasini bajarish maqsadida o’zbek halqiga TASSR tarkibidan chiqish va mustaqil O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini to’zish huquqi berilsin. 2. Turkman xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy irodasini bajarish uchun turkman xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va mustaqil Turkmaniston Sovet Sotsialistik Respublikasini to’zish huquqi berilsin. 3. TASSRning qirg’iz (qozoq) viloyatlarini Qozog’iziston (Qozog’iston) Sovet Sotsialistik Respublikasi bilan birlashtirish maqsadida qirg’iz (qozoq) xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy istagini bajarish uchun qirg’iz (qozoq) halqiga TASSR tarkibidan chiqish huquqi berilsin. 4.Qora qirg’iz (qirg’iz) xalqi ishchi va dehqon ommasining ifodalangan umumiy xoxishini bajarish uchun qora qirg’iz (qirg’iz) xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va Qora Qirg’iziston avtonom viloyatini tashkil etish huquqi berilsin. 5.Tojik xalqi ishchi va dehqonlar ommasining ifodalangan umumiy irodasini bajarish uchun tojik xalqiga TASSR tarkibidan chiqish va Tojikiston avtonom viloyatini tashkil etish huquqi berilsin. 6.Mazkur qaror Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qo’mitasiga navbatdagi sessiyada ko’rib chiqish va tasdiqlash uchun kiritilsin». Birmuncha keyinroq tojiklarning milliy o’z taqdirini 41 o’zi belgilash shakli bir oz o’zgardi. 1924-yil 4-oktyabrdagi majlisda milliy-hududiy chegaralanish bo’yicha O’zbekiston byurosi shunday qaror qildi: Tojikiston komissiyasining Tojikiston Avtonom Respublikasi tashkil etish va uning O’zbekiston ittifoqdosh respublikasiga kirish to’g’risidagi qaroriga rozilik berilsin. Mana shu majlisning o’zida uzoq tortishuvdan keyin yana shunday qaror qilindi: Panjikent va O’ratepa tumanlarining Tojikiston tarkibiga kirishiga qarshilik qilinmasin. Shunday qilib, mustabid utmishning ayanchli tajribasi shundan yakdol dalolat beradiki, shuro tuzumining mustamlaka-chilik tabiati, uni zamonaviylashtirishga bo’lgan bar-cha o’rinishlarga karamasdan, inkilobdan keying dastlabki yillarda ham, shuningdek, sovet tarixining keyingi aynish davrlarida ham asosan o’zgarmasdan krldi. Bu narsa imperiya davlatchiligi xususiyati bilan chambarchas bog’iliq edi. Mustaqil O’zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov ilmiy jihatdan aniq-ravshan ta’kidlab o’tganidek, sovet sotsialistik davlati halqimiz hayotiga chetdan zo’ravonlik bilan joriy etilgan edi. Bu davlatning shakli va mohiyati halqimizning ahloqiy, ma’naviy va ruhiy qadriyatlariga to’g’ri kelmaydigan, mos kelmaydigan tizimga asoslangan edi. Bu tuzum o’z halqining tarixini, uning ruhi va urf-odatlarini, o’z avlod-ajdodlarini bilmaydigan manqurtlarga tayanar edi. Shuning uchun ham eski sovet tuzumining bayroqlarida va shiorlarida bayon qilingan g’oyalar amaldagi ishlaridan nixryatda uzoq edi. Xuddi shu bois bu davlatning ijtimoiy tizimi bilan halq extiyojlari o’rtasida jarlik paydo bo’ldi. 42 Foydalanilgan adabiyotlar I. Prezident asarlari 1. I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik Karimov shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997, 2. Mirziyoyev Sh. Yangi O`zbekiston taraqqiyoyot strategiyasi.Toshkent: “O`zbekiston”, 2022. II.Asosiy manba 1. Zakiy Ahmad Validiy. Turkiston xalqlarining milliy mustaqillik uchun kurashi tarixidan xotiralar. Boshqird tilidan Sh. Turdiyev tarjimasi.- Toshkent: “Adolat”, 1997. III. Manbalar 1. D. Aлимова “Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости”., T.: “Sharq”., 2000. 2. Jo’rayev. N, Kraimov. Sh. O’zbekistonning yangi tarixi, (O’zbekistonning Sovet mustamlakachiligi davrida Ikkinchi kitob.)., T.: 2011. 3. M. Xaydarov. “Turkistonda sovet davlati boshqaruv tizimi”. T.: “Abu Matbuot – konsalt”., 2012. 4. Q. Rajabov. M. Xaydarov. “Turkiston tarixi”., T.; “Universitet”., 2002. 5. Tursunov I.Y. O’zbekiston maorifchilarining istiqlol yo’lidagi kurashi arixidan (1917-1930 yillar): Tarix fanlari doktori... avtoreferati. T., 1995. 6. O’zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. Ikkinchi kitob. T., “Sharq”. 2000. 7. O’zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001. 8. O`zbekiston tarixi ( 1917-1991-yillar), Toshkent: “O`zbekiston”, 2019.559-b