O‘RTA OSIYODA SAMONIYLAR DAVLATI TASHKIL TOPISHI

Yuklangan vaqt

2024-03-10

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

35

Faytl hajmi

88,5 KB


O‘RTA OSIYODA SAMONIYLAR DAVLATI TASHKIL TOPISHI O‘RTA OSIYODA SAMONIYLAR DAVLATI TASHKIL TOPISHI 1 KIRISHI Mavzuning dolzarbligi. Har bir xalqning davlatchilik va madaniyati tarixini o‘rganish nafaqat ilmiy yoki nazariy, balki chuqur ma'naviy-ruhiy ahamiyatga ega bo‘lib, har birimizda o‘zimiz tug‘ilgan va yashayotgan ona zamin bilan mustahkam aloqadorlik hissini rivojlantiradi. Mustaqillik yillarida xalqimizning o‘z o‘tmishiga qiziqishi kuchaydi. O‘zligimizni anglash, tariximizni o‘rganish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Chunki, xalqimizning madaniy-ma'rifiy an'analari va merosini o‘rganishda, milliy g‘oyaning shakllanishida tarix fanining ahamiyati beqiyosdir. Qadimgi va boy tariximizni o‘rganish, uni keng ommaga yetkazish har bir tarixchi oldida turgan dolzarb vazifadir. O‘zbekiston tarixini xolisona va haqqoniy o‘rganish masalasi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning asarlarida alohida tahlilini topib, o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixidagi boy an'analarni tadqiq etish dolzarb muammo tarzida maxsus ta'kidlandi. Birinchi Prezidentimiz belgilab bergan muhim vazifalar va tarixchi olimlar oldiga qo‘yilgan masalalar shundan iboratki, asl manbalarga tayangan holda Vatan tarixiga yangicha yondoshib, qadimgi davrdan to bizning zamonimizgacha bo‘lgan tarixiy jarayonlarni va voqyealarni o‘rganishimiz zarur. Kurs ishining pridmenti. Tarixchilarimiz zimmasiga o‘lkamiz tarixini xolisona va haqqoniy yoritish, unga adolat nuqtai nazaridan yondoshish va baho berish kabi ulkan vazifalar qo‘yildi. O‘zbekistonning qadimgi tarixi va madaniyati, qadimgi madaniy aloqalar mavzulariga katta e'tibor berilayotganligi ahamiyatga molikdir. Zero, O‘zbekiston tarixidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlarni aks ettiruvchi yozma manbalar va hujjatlarni yangi asoslarda tahlil etib umumlashtirish muhimdir. O’zbekiaston Respublikas birinchi Prezidenti ta'kidlaganlaridek “Mustaqillik yillari o‘z o‘tmishimizni, o‘z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir1. Bu jahon hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir”. Xalqimiz tarixini o‘rganish va uni targ‘ib etishda, o‘zbek davlatchiligi tarixida, uning madaniy rivojlanishida hukmdor sulolalar boshqaruvi, ularning ayrim vakillari alohida o‘rin tutadi. O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ, -Т.: Шарқ, 1998. 4-б 1 KIRISHI Mavzuning dolzarbligi. Har bir xalqning davlatchilik va madaniyati tarixini o‘rganish nafaqat ilmiy yoki nazariy, balki chuqur ma'naviy-ruhiy ahamiyatga ega bo‘lib, har birimizda o‘zimiz tug‘ilgan va yashayotgan ona zamin bilan mustahkam aloqadorlik hissini rivojlantiradi. Mustaqillik yillarida xalqimizning o‘z o‘tmishiga qiziqishi kuchaydi. O‘zligimizni anglash, tariximizni o‘rganish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Chunki, xalqimizning madaniy-ma'rifiy an'analari va merosini o‘rganishda, milliy g‘oyaning shakllanishida tarix fanining ahamiyati beqiyosdir. Qadimgi va boy tariximizni o‘rganish, uni keng ommaga yetkazish har bir tarixchi oldida turgan dolzarb vazifadir. O‘zbekiston tarixini xolisona va haqqoniy o‘rganish masalasi Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning asarlarida alohida tahlilini topib, o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixidagi boy an'analarni tadqiq etish dolzarb muammo tarzida maxsus ta'kidlandi. Birinchi Prezidentimiz belgilab bergan muhim vazifalar va tarixchi olimlar oldiga qo‘yilgan masalalar shundan iboratki, asl manbalarga tayangan holda Vatan tarixiga yangicha yondoshib, qadimgi davrdan to bizning zamonimizgacha bo‘lgan tarixiy jarayonlarni va voqyealarni o‘rganishimiz zarur. Kurs ishining pridmenti. Tarixchilarimiz zimmasiga o‘lkamiz tarixini xolisona va haqqoniy yoritish, unga adolat nuqtai nazaridan yondoshish va baho berish kabi ulkan vazifalar qo‘yildi. O‘zbekistonning qadimgi tarixi va madaniyati, qadimgi madaniy aloqalar mavzulariga katta e'tibor berilayotganligi ahamiyatga molikdir. Zero, O‘zbekiston tarixidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlarni aks ettiruvchi yozma manbalar va hujjatlarni yangi asoslarda tahlil etib umumlashtirish muhimdir. O’zbekiaston Respublikas birinchi Prezidenti ta'kidlaganlaridek “Mustaqillik yillari o‘z o‘tmishimizni, o‘z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir1. Bu jahon hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir”. Xalqimiz tarixini o‘rganish va uni targ‘ib etishda, o‘zbek davlatchiligi tarixida, uning madaniy rivojlanishida hukmdor sulolalar boshqaruvi, ularning ayrim vakillari alohida o‘rin tutadi. O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ, -Т.: Шарқ, 1998. 4-б 2 sulolasining hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi. Odatda sulolalar biron-bir o‘zlariga mansub yirik namoyanda faoliyati orqali mashhurlikka erishadilar (masalan, eftaliylar, anushteginiylar, temuriylar). Somoniylar ham shunday, ular aslida Somon qishlog‘i oqsoqoli Somonxudotning avlodlaridir. Mavzuning o‘rganilganilish darajasi. Somoniylar davriga oid manbalar ichida Abu Bakr Muhammad ibn Ja'far Narshaxiyning (899-959) “Buxoro tarixi” (944) 2 , Abu Rayhon Beruniyning (973-1048) “Qadimgi xalqlardan qolganyodgorliiklar"3 (1000), Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy – Nizomulmulkning (1018-1092) “Siyosatnoma” yoki “Siyar ulmuluk”4 (1091), asarlari o‘sha davrning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy tarixini o‘rganishda alhida o‘rin tutadi3 . Shuningdek, Abul-Fazl Bayhaqiyning “Tarixi Ma'sudiy” (1030-1041), Abu Jafar Muhammad at-Tabariyning “Tarixi Tabariy” 5 , Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri”6, Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”, Mahmud Qashg‘ariyning “Devonu lug‘at at-turk” kabi asarlarida ham o‘sha davrning tarixi bayon qilinadi. Somoniylar davlati tarixiga oid batafsil ma'lumotlar tarixchi olimlar N.N.Negmatov, G.A.Hidoyatovning asarlarida batafsil yoritilgan. Shuningdek, N.Ya.Bichurin (Otets Iakinf), V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, S.A.Ahadjanov, B.Axmedov, K.Shoniyozov kabi olimlarning asarlarida ham somoniylar davriga oid ma'lumotlar berilgan. Manba va adabiyotlar bilan bir qatorda mustaqillik yillarida mavzuga oid to‘plamlar nashr qilindi hamda gazeta va jurnallarda bir qator maqolalar chop etildi. Mavzuning maqsad va vazifalari. Tarixiy manba va ilmiy adabiyotlarda aks ettirilgan Somoniylar davlatining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga bag‘ishlangan masalalarni chuqur o‘rganish va qiyosiy tahlil asosida, Somoniylar davlatining 2 Abu Bakr Muhammad ibn Jafar Narshaxiy “Buxoro Tarixi “.TOSHKENT. 2010 3 Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklari" 4 Abu Ali Husan ibn Ali Tusiy Nizomulmulkning “Siyosatnoma” 5 Abul-Fayz Tabariyning “Tarixi Tabariy" 6 Abu Nasir Farobiyning “Fozil Odamlar Shari” 2 sulolasining hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi. Odatda sulolalar biron-bir o‘zlariga mansub yirik namoyanda faoliyati orqali mashhurlikka erishadilar (masalan, eftaliylar, anushteginiylar, temuriylar). Somoniylar ham shunday, ular aslida Somon qishlog‘i oqsoqoli Somonxudotning avlodlaridir. Mavzuning o‘rganilganilish darajasi. Somoniylar davriga oid manbalar ichida Abu Bakr Muhammad ibn Ja'far Narshaxiyning (899-959) “Buxoro tarixi” (944) 2 , Abu Rayhon Beruniyning (973-1048) “Qadimgi xalqlardan qolganyodgorliiklar"3 (1000), Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy – Nizomulmulkning (1018-1092) “Siyosatnoma” yoki “Siyar ulmuluk”4 (1091), asarlari o‘sha davrning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy tarixini o‘rganishda alhida o‘rin tutadi3 . Shuningdek, Abul-Fazl Bayhaqiyning “Tarixi Ma'sudiy” (1030-1041), Abu Jafar Muhammad at-Tabariyning “Tarixi Tabariy” 5 , Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri”6, Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”, Mahmud Qashg‘ariyning “Devonu lug‘at at-turk” kabi asarlarida ham o‘sha davrning tarixi bayon qilinadi. Somoniylar davlati tarixiga oid batafsil ma'lumotlar tarixchi olimlar N.N.Negmatov, G.A.Hidoyatovning asarlarida batafsil yoritilgan. Shuningdek, N.Ya.Bichurin (Otets Iakinf), V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, S.A.Ahadjanov, B.Axmedov, K.Shoniyozov kabi olimlarning asarlarida ham somoniylar davriga oid ma'lumotlar berilgan. Manba va adabiyotlar bilan bir qatorda mustaqillik yillarida mavzuga oid to‘plamlar nashr qilindi hamda gazeta va jurnallarda bir qator maqolalar chop etildi. Mavzuning maqsad va vazifalari. Tarixiy manba va ilmiy adabiyotlarda aks ettirilgan Somoniylar davlatining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga bag‘ishlangan masalalarni chuqur o‘rganish va qiyosiy tahlil asosida, Somoniylar davlatining 2 Abu Bakr Muhammad ibn Jafar Narshaxiy “Buxoro Tarixi “.TOSHKENT. 2010 3 Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklari" 4 Abu Ali Husan ibn Ali Tusiy Nizomulmulkning “Siyosatnoma” 5 Abul-Fayz Tabariyning “Tarixi Tabariy" 6 Abu Nasir Farobiyning “Fozil Odamlar Shari” 3 taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning sabablarini yoritish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Somoniylar davlatining tashkil topishi jarayoni o’rganish - Mavorounnahr va Xurosonda Somoniylar hokimiyatining o‘rnatilishi va siyosiy hayotini yoriti berish - Somoniylar davlatining ilm-fan va madaniy sohalarga ta'sirini ochish - O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar davlatining o‘rni va ahamiyatini ko‘rsatish. Kurs ishining tuzilishi: Maskur kurs ishi: Kirish, ikkita bob, 4 ta bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan, jami bo'lib 33 betni tashkil etadi. 3 taraqqiyoti va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning sabablarini yoritish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - Somoniylar davlatining tashkil topishi jarayoni o’rganish - Mavorounnahr va Xurosonda Somoniylar hokimiyatining o‘rnatilishi va siyosiy hayotini yoriti berish - Somoniylar davlatining ilm-fan va madaniy sohalarga ta'sirini ochish - O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar davlatining o‘rni va ahamiyatini ko‘rsatish. Kurs ishining tuzilishi: Maskur kurs ishi: Kirish, ikkita bob, 4 ta bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan, jami bo'lib 33 betni tashkil etadi. 4 1. BOB. O’RTA OSIYODA SAMONIYLAR DAVLATI TASHKIL TOPISHI 1.1. Movaraunnahr va Xurosonda Somoniylar davlatining tashkil topishi Yurtimiz tarixida ajralmas sahifa sifatida e'tirof etiladigan Somoniylar davri shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada tinchlik siyosati hukmron bo‘lgan va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o‘lkamizdan mashhur mutafakkir olim Ibn Sino, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan ilohiyotchi olim Abu Mansur Moturidiy kabi o‘nlab allomalar yashab ijod qilgan. Shuningdek, ushbu davrda o‘lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko‘plab ilm markazlari, jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi” kabi maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada millatlararo o‘zaro totuvlik, e'tiqodiy xurlik va diniy bag‘rikenglik barqaror bo‘lgan7. Mazkur kurs ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu barqarorlik tarixi haqida ma'lumot berishni maqsad qildik. Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda muhim o‘zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan hisoblangan Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi8. Samarqandning buyuk ipak yo‘lida joylashgani tijorat, san'at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning ham ta'lim markazlari faoliyat olib borgan. Movarounnahr mintaqasining Somoniylar davridagi tarixi haqida birinchilardan bo‘lib Muhammad Narshaxiy batafsil ma'lumot beradi. Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi Somoniylar davlatining poytaxti – Buxoro tarixiga bag‘ishlagan o‘ziga xos qomusiy 7 Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. T.: “Adolat”, 2001.,85 b. 8 Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001.,63 b. 4 1. BOB. O’RTA OSIYODA SAMONIYLAR DAVLATI TASHKIL TOPISHI 1.1. Movaraunnahr va Xurosonda Somoniylar davlatining tashkil topishi Yurtimiz tarixida ajralmas sahifa sifatida e'tirof etiladigan Somoniylar davri shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada tinchlik siyosati hukmron bo‘lgan va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o‘lkamizdan mashhur mutafakkir olim Ibn Sino, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan ilohiyotchi olim Abu Mansur Moturidiy kabi o‘nlab allomalar yashab ijod qilgan. Shuningdek, ushbu davrda o‘lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko‘plab ilm markazlari, jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi” kabi maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada millatlararo o‘zaro totuvlik, e'tiqodiy xurlik va diniy bag‘rikenglik barqaror bo‘lgan7. Mazkur kurs ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu barqarorlik tarixi haqida ma'lumot berishni maqsad qildik. Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda muhim o‘zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan hisoblangan Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi8. Samarqandning buyuk ipak yo‘lida joylashgani tijorat, san'at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning ham ta'lim markazlari faoliyat olib borgan. Movarounnahr mintaqasining Somoniylar davridagi tarixi haqida birinchilardan bo‘lib Muhammad Narshaxiy batafsil ma'lumot beradi. Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi Somoniylar davlatining poytaxti – Buxoro tarixiga bag‘ishlagan o‘ziga xos qomusiy 7 Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. T.: “Adolat”, 2001.,85 b. 8 Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001.,63 b. 5 asardir. XIII asr muallifi Sam'oniyning “Kitob-ul-ansob” asarida keltirilgan qisqagina ma'lumotga qaraganda, uning to‘liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn Ja'far ibn Zakiriyo ibn Xattob ibn Sharik bo‘lgan. Naslu nasabi Buxoro ahlidan, 899 yilda shahar yaqinidagi Narshax qishlog‘ida duyoga kelgan. 959 yilda 60 yoshida vafot etgan. “Buxoro tarixi” asarini u 943-944 mobaynida arab tilida yozadi. Kitobni Samoniylar davlatning hukmdori Abu Muhammad Nuh ibn Nasr ibn Ahmad ibn Ismoil as-Somoniy (943-954 yy.) ga bag‘ishlaydi. Afsuski, “Buxoro tarixi”ning arab tilidagi asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Uning faqat ancha-muncha qisqartirilib, fors-tojik tiliga ag‘darilgan tarjimasigina yetib kelgan9. “Buxoro tirixi” kitobida yozishda Muhammad Narshaxiy o‘z kuzatishlari, mahaliy aholidan eshitgan va bilganlari bizgacha yetib kelmagan tarixiy hujjatlarga asoslanish bilan birga ko‘pchilik tadqiqotchilar nazari tushmagan arabnavis mualliflarning asarlaridan ham keng foydalangan. Kitobda Madoiniy, Balazuriy va Tabariy asarlariga bo‘lgan havolalar buning yorqin dalilidir. Bulardan tashqari, Muhammad Narshaxiy o‘z asarida islomiyatga qadarli Buxoro tarixi va arablar bosqini bilan bog‘liq bir qancha rivoyatlarni keltiradi. “Siyovush marsiyasi” va “Poykand fojiyasi” kabi axborotlar mana shunday xalq og‘zaki rivoyatlari namunalaridandir. Buxoro va Poykandning islomiyaga qadarli bo‘lgan hokimlari, Poykand ravotlari, arablarning Buxoroga tomon dastlabki yurishlari, shuningdek Muqanna to‘g‘risidagi axborotlarning bir qismi Muhammad Narshaxiyga mansub bo‘lib, ular ma'lum darajada yozma manbalar hamda og‘zaki rivoyatlar asosida bayon etilgan. Sharg‘ va Iskijkat bozorning ta'rifi; Ismoil Somoniy tomonidan Sharg‘ qishlog‘i yerlarining xaridi; yiliga ikki marta Buxoroda bo‘ladigan mohrshz iyd bozori; Ko‘shki Mug‘on yerlarining X asrdagi bahosi; shahar atrofi ko‘shklarining o‘ymakor sanamlar bilan bezatilgan eshiklari; “kashkashon”- savdogarlar bilan arablar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan mojaralar; nihoyat, “oqkiyimliklar”ning rahnamosi – Muqannaning fojiali qismati to‘g‘risida cho‘rilaridan birining nabirasi og‘zidan 9 Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010.,176 b. 5 asardir. XIII asr muallifi Sam'oniyning “Kitob-ul-ansob” asarida keltirilgan qisqagina ma'lumotga qaraganda, uning to‘liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn Ja'far ibn Zakiriyo ibn Xattob ibn Sharik bo‘lgan. Naslu nasabi Buxoro ahlidan, 899 yilda shahar yaqinidagi Narshax qishlog‘ida duyoga kelgan. 959 yilda 60 yoshida vafot etgan. “Buxoro tarixi” asarini u 943-944 mobaynida arab tilida yozadi. Kitobni Samoniylar davlatning hukmdori Abu Muhammad Nuh ibn Nasr ibn Ahmad ibn Ismoil as-Somoniy (943-954 yy.) ga bag‘ishlaydi. Afsuski, “Buxoro tarixi”ning arab tilidagi asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Uning faqat ancha-muncha qisqartirilib, fors-tojik tiliga ag‘darilgan tarjimasigina yetib kelgan9. “Buxoro tirixi” kitobida yozishda Muhammad Narshaxiy o‘z kuzatishlari, mahaliy aholidan eshitgan va bilganlari bizgacha yetib kelmagan tarixiy hujjatlarga asoslanish bilan birga ko‘pchilik tadqiqotchilar nazari tushmagan arabnavis mualliflarning asarlaridan ham keng foydalangan. Kitobda Madoiniy, Balazuriy va Tabariy asarlariga bo‘lgan havolalar buning yorqin dalilidir. Bulardan tashqari, Muhammad Narshaxiy o‘z asarida islomiyatga qadarli Buxoro tarixi va arablar bosqini bilan bog‘liq bir qancha rivoyatlarni keltiradi. “Siyovush marsiyasi” va “Poykand fojiyasi” kabi axborotlar mana shunday xalq og‘zaki rivoyatlari namunalaridandir. Buxoro va Poykandning islomiyaga qadarli bo‘lgan hokimlari, Poykand ravotlari, arablarning Buxoroga tomon dastlabki yurishlari, shuningdek Muqanna to‘g‘risidagi axborotlarning bir qismi Muhammad Narshaxiyga mansub bo‘lib, ular ma'lum darajada yozma manbalar hamda og‘zaki rivoyatlar asosida bayon etilgan. Sharg‘ va Iskijkat bozorning ta'rifi; Ismoil Somoniy tomonidan Sharg‘ qishlog‘i yerlarining xaridi; yiliga ikki marta Buxoroda bo‘ladigan mohrshz iyd bozori; Ko‘shki Mug‘on yerlarining X asrdagi bahosi; shahar atrofi ko‘shklarining o‘ymakor sanamlar bilan bezatilgan eshiklari; “kashkashon”- savdogarlar bilan arablar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan mojaralar; nihoyat, “oqkiyimliklar”ning rahnamosi – Muqannaning fojiali qismati to‘g‘risida cho‘rilaridan birining nabirasi og‘zidan 9 Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010.,176 b. 6 eshitgan hikoyasi ayniqsa antiqa axborotlardan hisoblanadi. Abu Nasr Ahmad Quboviyning yozishicha, Muhammad Narshaxiy o‘z kitobini Nuh ibn Nasr as- Samoniy davrigacha bo‘lgan Samoniylar sulolasining hukmronligi to‘g‘risidagi axborotlar bilan tugatadi. “Buxoro tarixi”ning fors tiliga tarjimasi 1128 yilda Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy tomonidan amalga oshirilgan. Asar matnining tahlili shuni ko‘rsatadiki, Abu Nasr Ahmad Quboviy asarni tarjima qilishda uni faqat qisqartiribgina qolmay, balki IX asr mualliflaridan Abu Ja'far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning “Tarixi Tabari”, Abulhasan Abdurahmon ibn Muxammad Nishopuriyning “Xazoinul-ulum” hamda Abu isxoq Ibrohim ibn alAbbos as- Suliyning “Ahbori Muqanna” nomli asarlaridan olingan qimmatli ma'lumotlar bilan to‘ldiradi. “Buxoro tarixi”da keltirilgan xadislardan ma'lum bo‘lishicha, Abu Nasr Ahmad Quboviy hadis ilmining ulomalaridan biri mashhur muxaddis Muhammad Shamsudin Abu Bakr Zaranjariying biz uchun noma'lum bo‘lgan asaridan ham foydalangan. Masalan, Buxoro shahrining paydo bo‘lishi, “Bozoro moh”, Arkning barpo etilishi, “Kampirok devor”, Buxoro va unga tobi joylarning dehqonchilik xo‘jaligi tafsilotlari hamda shaharning tarixiy topografiyasi (shahristondan tashqari) bayoniga bag‘ishlangan sahifalar Abu Nasr Ahmad Quboviyning Abulhasan Nishopuriy nomidan “Buxoro tarixiga” kiritgan qo‘shimchalaridan hisoblanadi. Shu bilan birga “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va muharriri Narshaxiydek mahalliy mualliflardan bo‘lgani uchun asarni o‘z kuzatishlaridan to‘plagan hamda bilgan va eshitgan axborotlar bilan ham to‘ldirgan. Mana shunday ma'lumot va axborotlar asosida asarga bir butun sahifalar, ayrim hollarda esa butunlay yangi qism yoki boblar kiritilgan. Masalan, “Buxoro tarixi”ning “Shamsobodning bino etilishi” va “Iyd nomozgohi” kabi boblarning xotima sahifalari va boshqalar Abu Nasr Ahmad Quboviy qalamiga mansubdir. Quboviy tarjimasidan rosa yarim asr o‘tgach, 1178- 1179 yillar mobaynida Buxoro hukmdori sadr Abdulaziz ibn Burxonuddin uchun “Buxoro tarixi”ning fors-tojik matni ham yangitan tahrir qilinib, Mhammad ibn Zufar ibn Umar tomonidan ikkinchi marta qisqartirilib. qayta bayon etiladi. O.I. Smirovning fikricha, ayrim qo‘shimchalar bilan bir qatorda “Buxoro tarixi”ni 6 eshitgan hikoyasi ayniqsa antiqa axborotlardan hisoblanadi. Abu Nasr Ahmad Quboviyning yozishicha, Muhammad Narshaxiy o‘z kitobini Nuh ibn Nasr as- Samoniy davrigacha bo‘lgan Samoniylar sulolasining hukmronligi to‘g‘risidagi axborotlar bilan tugatadi. “Buxoro tarixi”ning fors tiliga tarjimasi 1128 yilda Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy tomonidan amalga oshirilgan. Asar matnining tahlili shuni ko‘rsatadiki, Abu Nasr Ahmad Quboviy asarni tarjima qilishda uni faqat qisqartiribgina qolmay, balki IX asr mualliflaridan Abu Ja'far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning “Tarixi Tabari”, Abulhasan Abdurahmon ibn Muxammad Nishopuriyning “Xazoinul-ulum” hamda Abu isxoq Ibrohim ibn alAbbos as- Suliyning “Ahbori Muqanna” nomli asarlaridan olingan qimmatli ma'lumotlar bilan to‘ldiradi. “Buxoro tarixi”da keltirilgan xadislardan ma'lum bo‘lishicha, Abu Nasr Ahmad Quboviy hadis ilmining ulomalaridan biri mashhur muxaddis Muhammad Shamsudin Abu Bakr Zaranjariying biz uchun noma'lum bo‘lgan asaridan ham foydalangan. Masalan, Buxoro shahrining paydo bo‘lishi, “Bozoro moh”, Arkning barpo etilishi, “Kampirok devor”, Buxoro va unga tobi joylarning dehqonchilik xo‘jaligi tafsilotlari hamda shaharning tarixiy topografiyasi (shahristondan tashqari) bayoniga bag‘ishlangan sahifalar Abu Nasr Ahmad Quboviyning Abulhasan Nishopuriy nomidan “Buxoro tarixiga” kiritgan qo‘shimchalaridan hisoblanadi. Shu bilan birga “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va muharriri Narshaxiydek mahalliy mualliflardan bo‘lgani uchun asarni o‘z kuzatishlaridan to‘plagan hamda bilgan va eshitgan axborotlar bilan ham to‘ldirgan. Mana shunday ma'lumot va axborotlar asosida asarga bir butun sahifalar, ayrim hollarda esa butunlay yangi qism yoki boblar kiritilgan. Masalan, “Buxoro tarixi”ning “Shamsobodning bino etilishi” va “Iyd nomozgohi” kabi boblarning xotima sahifalari va boshqalar Abu Nasr Ahmad Quboviy qalamiga mansubdir. Quboviy tarjimasidan rosa yarim asr o‘tgach, 1178- 1179 yillar mobaynida Buxoro hukmdori sadr Abdulaziz ibn Burxonuddin uchun “Buxoro tarixi”ning fors-tojik matni ham yangitan tahrir qilinib, Mhammad ibn Zufar ibn Umar tomonidan ikkinchi marta qisqartirilib. qayta bayon etiladi. O.I. Smirovning fikricha, ayrim qo‘shimchalar bilan bir qatorda “Buxoro tarixi”ni 7 nomma-nom boblarga ajratish asarning mana shu ikkinchi muharriri qalamiga mansubdir. XIII asrdan boshlab “Buxoro tarixi” noma'lum ko‘chiruvchi muharrirlari tomonidan muttasil to‘ldirib borilgan. Jumladan, “Buxoro arkining bino etilishi haqida” va “Buxoro shahrining devori” kabi boblarda Xorazmshoh Muhammad ibn Sulton Takash (1200-1220 yy.) farmoni bilan Buxoro arki devorining tiklanishi, 1165 yilda qurilgan shahar tashqi devorining ta'mir etilib, uning sirtidan Buxoroning ikkinchi qatordan tashqi devor bilan o‘rab olinishi, shuningdek 1220 yilda Chingizxon boshliq mo‘g‘il lashkarlarining Buxoroga bostirib kirib, o‘n ikki kun davomida arkni qamal qilib, olib borilgan jang oqibatida qal'a va shahar devorlari vayron etilib, Buxoroning bosqinchilar tomonidan olinishga bag‘ishlagan sahifalar XIII asrning 20-yillaridan keyin “Buxoro tarixi”ga kiritilgan muhim qo‘shimchalardir. Bu qo‘shimchalar asarning tarjimoni Abu Nasr Ahmad Quboviy yoki uning ikkinchi muharriri Muhammad ibn Zufarlarga tegishli bo‘lmay, balki yana bir noma'lum muharir qalamiga mansubdir. Yuqorida qayd etilgan juz'iy qo‘shimchalar nazarda tutiladigan bo‘lsa, bizgacha yetib kelgan “Buxoro tarixi”ning fors-tojik tilidagi nusxasi bir necha bor qisqartirilib, tahrir etilgan va aslidan tubdan farq qiladigan tarjimasidan ko‘ra uning arabcha matni asosida ko‘plab qo‘shimchalar kiritilgan yana bir yangi asarga aylangan, deb tushinish mumkin. U vaqtda “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va asosiy muhariri Abu Nasr Ahmad Quboviyni Narshaxiyning ham muallifi yoki asarning ommabop yangi variantini yaratgan o‘z davrining o‘tkir muarrixi deb hisoblashga to‘g‘ri keladi. Somoniylar o‘z davlatida juda yaxshi yulga quyilgan hukmronlik tizimini urnatdilar. Turk g‘ulomining xizmat pog‘onasidan ko‘tarilish jarayoni muarrix va davlat arbobi Nizomulmulk (1018— 1092) ning mashhur «Siyosatnoma» (Siyar ul-muluk) asarida bayon etilgan. Manbalarda o‘zlaridan keyin o‘lmas noyob asarlar qoldir gan ko‘plab yetuk olimu fozillarning muborak ismu shariflari saqlanib qolgan. Chunonchi, keyinchalik Gardiziy, ibn al- Asir hamda Juvayniy kitoblariga manba bo‘lgan «Kitob fi-axbor vuloti Xuroson» asarining muallifi Abu Ali Husaya ibn Ahmad as-Salomiy, shuningdek, «Tarixi Buxoro»ning muallifi Abu Abdulloy Muxammad ibn Ahmad ibn Sulaymon al- 7 nomma-nom boblarga ajratish asarning mana shu ikkinchi muharriri qalamiga mansubdir. XIII asrdan boshlab “Buxoro tarixi” noma'lum ko‘chiruvchi muharrirlari tomonidan muttasil to‘ldirib borilgan. Jumladan, “Buxoro arkining bino etilishi haqida” va “Buxoro shahrining devori” kabi boblarda Xorazmshoh Muhammad ibn Sulton Takash (1200-1220 yy.) farmoni bilan Buxoro arki devorining tiklanishi, 1165 yilda qurilgan shahar tashqi devorining ta'mir etilib, uning sirtidan Buxoroning ikkinchi qatordan tashqi devor bilan o‘rab olinishi, shuningdek 1220 yilda Chingizxon boshliq mo‘g‘il lashkarlarining Buxoroga bostirib kirib, o‘n ikki kun davomida arkni qamal qilib, olib borilgan jang oqibatida qal'a va shahar devorlari vayron etilib, Buxoroning bosqinchilar tomonidan olinishga bag‘ishlagan sahifalar XIII asrning 20-yillaridan keyin “Buxoro tarixi”ga kiritilgan muhim qo‘shimchalardir. Bu qo‘shimchalar asarning tarjimoni Abu Nasr Ahmad Quboviy yoki uning ikkinchi muharriri Muhammad ibn Zufarlarga tegishli bo‘lmay, balki yana bir noma'lum muharir qalamiga mansubdir. Yuqorida qayd etilgan juz'iy qo‘shimchalar nazarda tutiladigan bo‘lsa, bizgacha yetib kelgan “Buxoro tarixi”ning fors-tojik tilidagi nusxasi bir necha bor qisqartirilib, tahrir etilgan va aslidan tubdan farq qiladigan tarjimasidan ko‘ra uning arabcha matni asosida ko‘plab qo‘shimchalar kiritilgan yana bir yangi asarga aylangan, deb tushinish mumkin. U vaqtda “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va asosiy muhariri Abu Nasr Ahmad Quboviyni Narshaxiyning ham muallifi yoki asarning ommabop yangi variantini yaratgan o‘z davrining o‘tkir muarrixi deb hisoblashga to‘g‘ri keladi. Somoniylar o‘z davlatida juda yaxshi yulga quyilgan hukmronlik tizimini urnatdilar. Turk g‘ulomining xizmat pog‘onasidan ko‘tarilish jarayoni muarrix va davlat arbobi Nizomulmulk (1018— 1092) ning mashhur «Siyosatnoma» (Siyar ul-muluk) asarida bayon etilgan. Manbalarda o‘zlaridan keyin o‘lmas noyob asarlar qoldir gan ko‘plab yetuk olimu fozillarning muborak ismu shariflari saqlanib qolgan. Chunonchi, keyinchalik Gardiziy, ibn al- Asir hamda Juvayniy kitoblariga manba bo‘lgan «Kitob fi-axbor vuloti Xuroson» asarining muallifi Abu Ali Husaya ibn Ahmad as-Salomiy, shuningdek, «Tarixi Buxoro»ning muallifi Abu Abdulloy Muxammad ibn Ahmad ibn Sulaymon al- 8 Buxoriy (924 yilda vafot qilgan) hamda yuqorida nomi zikr etilgan Abu Bakr Muxammad ibn Ja'far al-Narshaxiy (959 yilda vafot etgan), Samarqand shazfi tarixiga oid «Kitob al-ikmal li ma'rifat ar-rijol» kitobining muallifi Abu Said ibn Abdurahmon ibn Muxammad al-Idrisiy (1014 yilda vafot etgan), sakkiz jildlik biografik asar «Kitob ahvoli Nishopur»ning muallifi Abu Abdulloy Muxammad ibn Abdulloy al-Bayyi al-hakim an-Naysaburiy (1014 yilda vafot etgan), «Kitob almufoxarat ahli Kesh va-n-Nasaf»ning muallifi Abulxaris Asad ibn Xamduyi al- Versiy (927 yilda vafot etgan), va nihoyat, «Tavarixi Xorazm minxa al-kofi» nomli Xorazmning qadimiy tarixi to‘g‘risidagi kitob muallifi Abu Ahmad ibn Muxammad ibn Sa'd ibn al-Kofiy (957 yilda vafot etgan) shular jumlasidan. Shu o‘rinda Tabariyning mashhur asari «Tarix ar-rasul va-l-muluk va-l- xulafo»ning amir Abdulmalik I (954—961) va Mansur I (961—976) ning vaziri Abu Ali Muxammad Bal'amiy tomonidan 974 yili amalga oshirilgan forscha tarjimasini ko‘rsatish mumkin. Mazkur asar va uning tarjimasi bir necha marta nashr etilgan. Rofiya bilimdonlaridan fors klassik jug‘rofiya maktabining asoschisi, falakiyot va jug‘rofiyaga oid 60 dan ortiq asarlar muallifi (bu asarlardan ikkitasining: «Taqvim al-buldon» hamda «Kitob al-badi' va-t-tarix»ning nomi saqlanib qolgan) Abu Zayd Ahmad ibn Saxl al-Balxiy (850—934) ni aloxida ta'kidlab utish mumkin. Somoniylar davridagi jug‘rofiyaga oid adabiyotlar ichida Abu Zayd Balxiyning hozirgacha topilmagan asari muhim o‘rinni egallashi mumkin edi10. Vazir Jayhoiiy Buxoroga yuli tushgan ibn Fadlanni qizg‘in kutib olgani ham ma'lum. Jayxoniy asari o‘sha davrda odat bo‘lgan an'anaga ko‘ra «G‘aroyib ad- dunyo», «Ajoyib al-buldon» deb atalgan bo‘lishi mumkin. Mas'udiyning tubandagi so‘zlari fikrimizni tasdiqlaydi: «Al-Jayhoniy dunyoni tavsiflab hamda u haqda hikoya qiluvchi, chunonchi, quidagi ajoyibotlar, shaharlar, poytaxtlar, dunyo va dengizlar, xalqlar va ularning yashash makonlari va boshqa g‘aroyib voqyea- hodisalar to‘g‘risida asar yaratdi». Tarixchi manbashunos olimlar B.A.Ahmedov, A.A.Madrimov, D.Yu.Yusupova, G.S.Fuzailovalarning asarlariga qaraganda 10 Sultonov. F, Bozorboyev. F – O’rta asrlar tarixi., Toshkent., 2007.,118 b. 8 Buxoriy (924 yilda vafot qilgan) hamda yuqorida nomi zikr etilgan Abu Bakr Muxammad ibn Ja'far al-Narshaxiy (959 yilda vafot etgan), Samarqand shazfi tarixiga oid «Kitob al-ikmal li ma'rifat ar-rijol» kitobining muallifi Abu Said ibn Abdurahmon ibn Muxammad al-Idrisiy (1014 yilda vafot etgan), sakkiz jildlik biografik asar «Kitob ahvoli Nishopur»ning muallifi Abu Abdulloy Muxammad ibn Abdulloy al-Bayyi al-hakim an-Naysaburiy (1014 yilda vafot etgan), «Kitob almufoxarat ahli Kesh va-n-Nasaf»ning muallifi Abulxaris Asad ibn Xamduyi al- Versiy (927 yilda vafot etgan), va nihoyat, «Tavarixi Xorazm minxa al-kofi» nomli Xorazmning qadimiy tarixi to‘g‘risidagi kitob muallifi Abu Ahmad ibn Muxammad ibn Sa'd ibn al-Kofiy (957 yilda vafot etgan) shular jumlasidan. Shu o‘rinda Tabariyning mashhur asari «Tarix ar-rasul va-l-muluk va-l- xulafo»ning amir Abdulmalik I (954—961) va Mansur I (961—976) ning vaziri Abu Ali Muxammad Bal'amiy tomonidan 974 yili amalga oshirilgan forscha tarjimasini ko‘rsatish mumkin. Mazkur asar va uning tarjimasi bir necha marta nashr etilgan. Rofiya bilimdonlaridan fors klassik jug‘rofiya maktabining asoschisi, falakiyot va jug‘rofiyaga oid 60 dan ortiq asarlar muallifi (bu asarlardan ikkitasining: «Taqvim al-buldon» hamda «Kitob al-badi' va-t-tarix»ning nomi saqlanib qolgan) Abu Zayd Ahmad ibn Saxl al-Balxiy (850—934) ni aloxida ta'kidlab utish mumkin. Somoniylar davridagi jug‘rofiyaga oid adabiyotlar ichida Abu Zayd Balxiyning hozirgacha topilmagan asari muhim o‘rinni egallashi mumkin edi10. Vazir Jayhoiiy Buxoroga yuli tushgan ibn Fadlanni qizg‘in kutib olgani ham ma'lum. Jayxoniy asari o‘sha davrda odat bo‘lgan an'anaga ko‘ra «G‘aroyib ad- dunyo», «Ajoyib al-buldon» deb atalgan bo‘lishi mumkin. Mas'udiyning tubandagi so‘zlari fikrimizni tasdiqlaydi: «Al-Jayhoniy dunyoni tavsiflab hamda u haqda hikoya qiluvchi, chunonchi, quidagi ajoyibotlar, shaharlar, poytaxtlar, dunyo va dengizlar, xalqlar va ularning yashash makonlari va boshqa g‘aroyib voqyea- hodisalar to‘g‘risida asar yaratdi». Tarixchi manbashunos olimlar B.A.Ahmedov, A.A.Madrimov, D.Yu.Yusupova, G.S.Fuzailovalarning asarlariga qaraganda 10 Sultonov. F, Bozorboyev. F – O’rta asrlar tarixi., Toshkent., 2007.,118 b. 9 Movarounnahrning somoniylar davridagi tarixi haqida xorijiy tarixchilardan dastlab Astaxoriy (Ibrohim ibn Muhammad al-Forsiy al-Karxiy al-Astaxoriy Abu Is’hoq. U geograf olim bo‘lgan. Kelib chiqishi Eronning Astaxor vohasidan. Ko‘plab ilmiy safarlar qilgan. Uning “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik” asari o‘z davrining mashhur asarlaridan hisoblangan. 958 yili vafot etgan). “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik”, Ibn Havqal (Muhammad ibn Ali ibn Havqal an-Nasibiy al-Bag‘dodiy al-Mavsiliy. Bu olim ham geograf bo‘lgan va ko‘plab safarlar qilgan. 978 yil atrofida vafot etgan) “Surat al- arz”, Maqdisiy ( Muhammad ibn Ahmad ibn Abu Bakr al-Banno al-Maqdisiy al- Bashshor Shamsiddin Abu Abdulloh. Tarixchi va geograf olim bo‘lgan. 947 yili Maqdisda tug‘ilgan. Tijorat bilan shug‘ullangan va ko‘p shaharlarga safar qilgan. 1000 yili vafot etgan) “Ahsan at-taqosim” nomli asarlarida batafsil ma'lumot berib o‘tganlar. Movarounnahr o‘lkasi Damashqdan so‘ng Ma'mun davriga qadar Bag‘doddagi xalifalikka bog‘liq bo‘lgan. Ma'mun xalifa bo‘lgach, As'ad ibn Somonning farzandlarini o‘ziga yaqin kishilardan bilib, Movarounnahrga boshliq qilib tayinlagan. Shu bilan Movarounnahr somoniylar qo‘liga o‘tgan. Lekin 875 yilga qadar ular markaziy xalifalikka bo‘ysunar edilar. 875 yildan boshlab ular mustaqil imperiya sifatida somoniylar davlatini barpo qildilar. Mashhur tarixchi olim Ibn al-Asir: “Somoniylar davlati yer yuzida keng yoyilib, ko‘p joylarni egallagan hamda siyrat va adolat jihatidan eng yaxshi davlatlardan edi”, deb e'tirof etgan. Yana bir ensiklopedik olim Ibn Hallikon somoniylar davlati amirlarini shunday sifatlagan: “Somoniylar podshohlari Movarounnahr va Xuroson sultonlarining siyrat jihatidan eng yaxshilari edi. Ulardan kim podshohlikka o‘tirsa, “sultonlar sultoni”, deb atalar va shu nom bilangina tanilar edi. Bu nom unga go‘yo belgi bo‘lib qolar edi. Odatda ular adolatli, zakovatli va ilmli kishilar bo‘lganlar”. 9 Movarounnahrning somoniylar davridagi tarixi haqida xorijiy tarixchilardan dastlab Astaxoriy (Ibrohim ibn Muhammad al-Forsiy al-Karxiy al-Astaxoriy Abu Is’hoq. U geograf olim bo‘lgan. Kelib chiqishi Eronning Astaxor vohasidan. Ko‘plab ilmiy safarlar qilgan. Uning “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik” asari o‘z davrining mashhur asarlaridan hisoblangan. 958 yili vafot etgan). “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik”, Ibn Havqal (Muhammad ibn Ali ibn Havqal an-Nasibiy al-Bag‘dodiy al-Mavsiliy. Bu olim ham geograf bo‘lgan va ko‘plab safarlar qilgan. 978 yil atrofida vafot etgan) “Surat al- arz”, Maqdisiy ( Muhammad ibn Ahmad ibn Abu Bakr al-Banno al-Maqdisiy al- Bashshor Shamsiddin Abu Abdulloh. Tarixchi va geograf olim bo‘lgan. 947 yili Maqdisda tug‘ilgan. Tijorat bilan shug‘ullangan va ko‘p shaharlarga safar qilgan. 1000 yili vafot etgan) “Ahsan at-taqosim” nomli asarlarida batafsil ma'lumot berib o‘tganlar. Movarounnahr o‘lkasi Damashqdan so‘ng Ma'mun davriga qadar Bag‘doddagi xalifalikka bog‘liq bo‘lgan. Ma'mun xalifa bo‘lgach, As'ad ibn Somonning farzandlarini o‘ziga yaqin kishilardan bilib, Movarounnahrga boshliq qilib tayinlagan. Shu bilan Movarounnahr somoniylar qo‘liga o‘tgan. Lekin 875 yilga qadar ular markaziy xalifalikka bo‘ysunar edilar. 875 yildan boshlab ular mustaqil imperiya sifatida somoniylar davlatini barpo qildilar. Mashhur tarixchi olim Ibn al-Asir: “Somoniylar davlati yer yuzida keng yoyilib, ko‘p joylarni egallagan hamda siyrat va adolat jihatidan eng yaxshi davlatlardan edi”, deb e'tirof etgan. Yana bir ensiklopedik olim Ibn Hallikon somoniylar davlati amirlarini shunday sifatlagan: “Somoniylar podshohlari Movarounnahr va Xuroson sultonlarining siyrat jihatidan eng yaxshilari edi. Ulardan kim podshohlikka o‘tirsa, “sultonlar sultoni”, deb atalar va shu nom bilangina tanilar edi. Bu nom unga go‘yo belgi bo‘lib qolar edi. Odatda ular adolatli, zakovatli va ilmli kishilar bo‘lganlar”. 10 1.2. Somoniylar davlatining iqsodiy-madaniy hayoti Ibn al-Asir somoniylar davlatining sultonlaridan Ahmad ibn Asadni shunday tariflagan: “Ahmad ibn Asad tama qilmaydigan, hamma yaxshi ko‘radigan kishi bo‘lib, uning odamlari pora olmas edi”. Ushbu sultonning o‘g‘li Ismoil haqida ham shunday fikrlarni bildirgan: “Ismoil oqil, adolatli, xalqiga yaxshi munosabatda bo‘ladigan, yumshoq odam edi”. Somoniylar podshohlari ilmga va uning ahliga katta e'tibor bergan edilar. Buning tasdig‘i o‘laroq o‘lkada ko‘plab umumiy va xos kutubxonalar barpo etilgan edi. Ibn al-Asir somoniylar podshohi Ismoil ibn Ahmad ibn Asad( Amir Abu Ibrohim Ismoil ibn Ahmad ibn Asad ibn Somon fozil, olim, mohir chavandoz, shijoatli, ulamolarni hurmat qiladigan podshoh bo‘lgan. Muhammad ibn Nasrdan uning barcha kitoblarini tinglagan. Undan Ibn Xuzayma va boshqalar dars olgan. U 908 yili Buxoroda vafot etgan)ni shunday tariflagan: “Ismoil yaxshi inson bo‘lib, ilm va din ahlini yaxshi ko‘rar va ularni hurmat qilar edi”. Manbalarda Ismoilning o‘zi haqida shunday rivoyat qilinadi: “Samarqandda yashayotgan edim. Bir kuni zulm bilan olingan narsalar xususida o‘ylanib o‘tirgan edim. Shunda, Abu Abdulloh Muhammad ibn Nasr al-Faqih ash-Shofiiy kirib qoldi. Men u zotning ilmi va dinini ulug‘lab darhol o‘rnimdan turdim”. O‘z davrida somoniy sulton huzurida ilmiy munozaralar tashkil qilinar va sultonning o‘zi turib biron bir masalani so‘rar edi. So‘ng hozir bo‘lgan ulamolar bunga javob berar edilar. Sultonlikdagi har bir jome masjidda kutubxona mavjud bo‘lib, eng kattasi Marv shahrida joylashgan edi. Mazkur kutubxona turli lug‘atlardagi nafis kitoblarni qamrab olgan. Shuningdek, sultonning maxsus kutubxonasi ham bo‘lgan. Somoniylar davrida Movarounnahr o‘lkasi hadis, fiqh, lug‘at va boshqa islomiy 10 1.2. Somoniylar davlatining iqsodiy-madaniy hayoti Ibn al-Asir somoniylar davlatining sultonlaridan Ahmad ibn Asadni shunday tariflagan: “Ahmad ibn Asad tama qilmaydigan, hamma yaxshi ko‘radigan kishi bo‘lib, uning odamlari pora olmas edi”. Ushbu sultonning o‘g‘li Ismoil haqida ham shunday fikrlarni bildirgan: “Ismoil oqil, adolatli, xalqiga yaxshi munosabatda bo‘ladigan, yumshoq odam edi”. Somoniylar podshohlari ilmga va uning ahliga katta e'tibor bergan edilar. Buning tasdig‘i o‘laroq o‘lkada ko‘plab umumiy va xos kutubxonalar barpo etilgan edi. Ibn al-Asir somoniylar podshohi Ismoil ibn Ahmad ibn Asad( Amir Abu Ibrohim Ismoil ibn Ahmad ibn Asad ibn Somon fozil, olim, mohir chavandoz, shijoatli, ulamolarni hurmat qiladigan podshoh bo‘lgan. Muhammad ibn Nasrdan uning barcha kitoblarini tinglagan. Undan Ibn Xuzayma va boshqalar dars olgan. U 908 yili Buxoroda vafot etgan)ni shunday tariflagan: “Ismoil yaxshi inson bo‘lib, ilm va din ahlini yaxshi ko‘rar va ularni hurmat qilar edi”. Manbalarda Ismoilning o‘zi haqida shunday rivoyat qilinadi: “Samarqandda yashayotgan edim. Bir kuni zulm bilan olingan narsalar xususida o‘ylanib o‘tirgan edim. Shunda, Abu Abdulloh Muhammad ibn Nasr al-Faqih ash-Shofiiy kirib qoldi. Men u zotning ilmi va dinini ulug‘lab darhol o‘rnimdan turdim”. O‘z davrida somoniy sulton huzurida ilmiy munozaralar tashkil qilinar va sultonning o‘zi turib biron bir masalani so‘rar edi. So‘ng hozir bo‘lgan ulamolar bunga javob berar edilar. Sultonlikdagi har bir jome masjidda kutubxona mavjud bo‘lib, eng kattasi Marv shahrida joylashgan edi. Mazkur kutubxona turli lug‘atlardagi nafis kitoblarni qamrab olgan. Shuningdek, sultonning maxsus kutubxonasi ham bo‘lgan. Somoniylar davrida Movarounnahr o‘lkasi hadis, fiqh, lug‘at va boshqa islomiy 11 ilmlar bo‘yicha yetuk olimlarni yetishtirib chiqargan. Ular o‘zlarining jiddu jahdlari, ilm yo‘lidagi qiyinchiliklarga sabr qilishlari bilan katta matonat ko‘rsatganlar. Ular har qancha uzoq bo‘lmasin, olis shaharlarga borib, mashaqqat bilan ilm olgan edilar. Bunday olimlardan mashhur muhaddis Muhammad ibn Hibbon va “Al-Ishrof” kitobining muallifi Abu Bakr ibn Muhammad ibn al-Munzir va “At-Tahzib” kitobining muallifi al-Azhariy kabi ulamolarni misol keltirish mumkin. Shuningdek, somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida turli islomiy aqidaviy oqimlar bilan bir qatorda g‘ayriislomiy oqimlarni ham uchratish mumkin edi. Maqdisiy o‘sha davrlarda Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida o‘zi shohid bo‘lgan turli oqimlar haqida shunday yozgan: “Ushbu o‘lkada ko‘p sonli yahudiylar va oz sonli nasroniylar yashaydi. Bu o‘lka turli ilmlar, jumladan, fiqh eng ko‘p tarqalgan maskandir. Movarounnahr va Xurosonda asosan ahli sunna val jamoa mazhablari faoliyat olib borgan. Lekin Seiston va Xirot kabi ayrim shaharlarda xorijiylar, Naysaburda mu'taziliylar ham uchrab turardi11. Shuningdek, ayrim hududlarda shialar va karromiylarni ham uchratishimiz mumkin edi. Lekin bu o‘lkada Abu Hanifa mazhabi asosiy mazhab hisoblangan. Shosh, Tus, Naso shaharlarida shofiiy mazhabiga e'tiqod qiluvchilar ham ko‘p edi. Ta'kidlash joizki, o‘lkada shialar bilan karromiylar, shofiiylar bilan hanafiylar o‘rtasida o‘zaro bahslar yuzaga kelsa, sultonning o‘zi aralashib, ularning orasini isloh qilishiga to‘g‘ri kelar edi”. Demak, somoniy sultonlarning o‘zlari o‘lkada e'tiqodiy va diny bag‘rikenglikni mustahkam turgan holda o‘z nazoratlarida saqlaganlar. Ibn an-Nadim somoniylar davrida manoniya firqasi a'zolaridan besh yuzga yaqini Samarqandda yashaganini, ularning boshliqlari bu yerga Bobildan ko‘chib kelganini ta'kidlab o‘tgan. Shuningdek, olim Movarounnahrda sumaniya firqasi tarqalganini, yahudiy va nasroniylar ham ko‘pligini zikr qilgan. Somoniylar davrida Samarqand tarixidagi geografik va ijtimoiy-madaniy omillar ta'lim jarayonlari, ayniqsa hanafiylikning mintaqada taraqqiy etishiga turtki bo‘ldi. Hanafiya olimi Abul Muin an-Nasafiy “Tabsirat al-adilla” asarida ta'kidlashicha, 11 Agadjanov S.A. Gosudarstvo Seljukidov i Srednaya Aziya. (XI-XII v.v.) M.: 1991.,48 b. 11 ilmlar bo‘yicha yetuk olimlarni yetishtirib chiqargan. Ular o‘zlarining jiddu jahdlari, ilm yo‘lidagi qiyinchiliklarga sabr qilishlari bilan katta matonat ko‘rsatganlar. Ular har qancha uzoq bo‘lmasin, olis shaharlarga borib, mashaqqat bilan ilm olgan edilar. Bunday olimlardan mashhur muhaddis Muhammad ibn Hibbon va “Al-Ishrof” kitobining muallifi Abu Bakr ibn Muhammad ibn al-Munzir va “At-Tahzib” kitobining muallifi al-Azhariy kabi ulamolarni misol keltirish mumkin. Shuningdek, somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida turli islomiy aqidaviy oqimlar bilan bir qatorda g‘ayriislomiy oqimlarni ham uchratish mumkin edi. Maqdisiy o‘sha davrlarda Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida o‘zi shohid bo‘lgan turli oqimlar haqida shunday yozgan: “Ushbu o‘lkada ko‘p sonli yahudiylar va oz sonli nasroniylar yashaydi. Bu o‘lka turli ilmlar, jumladan, fiqh eng ko‘p tarqalgan maskandir. Movarounnahr va Xurosonda asosan ahli sunna val jamoa mazhablari faoliyat olib borgan. Lekin Seiston va Xirot kabi ayrim shaharlarda xorijiylar, Naysaburda mu'taziliylar ham uchrab turardi11. Shuningdek, ayrim hududlarda shialar va karromiylarni ham uchratishimiz mumkin edi. Lekin bu o‘lkada Abu Hanifa mazhabi asosiy mazhab hisoblangan. Shosh, Tus, Naso shaharlarida shofiiy mazhabiga e'tiqod qiluvchilar ham ko‘p edi. Ta'kidlash joizki, o‘lkada shialar bilan karromiylar, shofiiylar bilan hanafiylar o‘rtasida o‘zaro bahslar yuzaga kelsa, sultonning o‘zi aralashib, ularning orasini isloh qilishiga to‘g‘ri kelar edi”. Demak, somoniy sultonlarning o‘zlari o‘lkada e'tiqodiy va diny bag‘rikenglikni mustahkam turgan holda o‘z nazoratlarida saqlaganlar. Ibn an-Nadim somoniylar davrida manoniya firqasi a'zolaridan besh yuzga yaqini Samarqandda yashaganini, ularning boshliqlari bu yerga Bobildan ko‘chib kelganini ta'kidlab o‘tgan. Shuningdek, olim Movarounnahrda sumaniya firqasi tarqalganini, yahudiy va nasroniylar ham ko‘pligini zikr qilgan. Somoniylar davrida Samarqand tarixidagi geografik va ijtimoiy-madaniy omillar ta'lim jarayonlari, ayniqsa hanafiylikning mintaqada taraqqiy etishiga turtki bo‘ldi. Hanafiya olimi Abul Muin an-Nasafiy “Tabsirat al-adilla” asarida ta'kidlashicha, 11 Agadjanov S.A. Gosudarstvo Seljukidov i Srednaya Aziya. (XI-XII v.v.) M.: 1991.,48 b. 12 Movarounnahr va Xurosonning Marv va Balx kabi shaharlarida mu'taziliya ta'limotini qabul qilganlardan tashqari Abu Hanifa izdoshlarining asosiy qismi usul va furu' mavzularida islom kirib kelgan davrning dastlabki kunlaridanoq hanafiya ta'limotini qabul qilgan edilar12. Nasafiyning mazkur asaridagi “Movarounnahrda mu'taziliya ta'limotini qabul qilmagan hanafiylar” degan iborasidan, bu o‘lkada hanafiya olimlari ikki guruhga bo‘lingani ma'lum bo‘ladi: 1.Hanafiy mu'taziliylar. 2.Abu Mansur al-Moturidiy tomonidan rivojlantirilib tizimga solingan va mu'taziliya fikrlarini rad qilgan hanafiy moturidiylar. Ibn Zakariyo Yahyo ibn Is’hoqning “Sharh jumal usul ad-din” asarida bir rivoyat e'tiborga molikdir: Somoniylar davrida Movarounnahrda islom diniga yangi kirgan bir kishi musulmonlarning yetmish uch firqaga ajralib ketganini eshitadi. Shunda u qadariy-mu'taziliydan insonning fe'llari haqida so‘raydi. Mu'taziliy quyidagicha javob beradi: “Men istaganimni qila olaman va o‘zim xohlagan har narsaga kuchim yetadi”. Yangi musulmon uning fikriga raddiya berib deydi: “Men bu e'tiqodni tanlamayman. Chunki bu e'tiqod orqali Allohning xohish va qudrati chetga chiqib qolmoqda”. Shunda qadariymu'taziliy: “Agar mening fikrimni qabul qilmasang, ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, deb javob beradi. Shundan so‘ng yangi musulmon o‘zi yashayotgan joydagi jamiki firqalar vakillaridan inson fe'li haqida so‘rab chiqadi va birontasining aqidasini qabul qilmaydi. U murojaat qilgan firqalarning barchasi: “Agar bizning aqidamizni qabul qilmasang, ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, degan fikrni aytishadi. U firqalar vakillaridan ahli sunna val jamoa kimlar ekanini so‘raganida, ular quyidagicha javob beradilar: “Ular har yerda ahli sunna val jamoa nomi bilan tanilganlar. Samarqandda “Dor al-juzjoniya” va “Dor al-iyodiya” a'zolari, Buxoroda “As’hobi Abu Hafs” (Abu Hafs al-Kabir tarafdorlari), Balxda Nusayr ibn Yahyo tarafdorlaridir. Ular ahli sunna val jamoa qarashlarini tarqatayotgan ilm ahli hisoblanadilar”. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, somoniylar davrida faoliyat olib 12 Abu Jafar Muhammad at-Tabariy. Istoriya at-Tabariy. T. “Fan” 1987.,33 b. 12 Movarounnahr va Xurosonning Marv va Balx kabi shaharlarida mu'taziliya ta'limotini qabul qilganlardan tashqari Abu Hanifa izdoshlarining asosiy qismi usul va furu' mavzularida islom kirib kelgan davrning dastlabki kunlaridanoq hanafiya ta'limotini qabul qilgan edilar12. Nasafiyning mazkur asaridagi “Movarounnahrda mu'taziliya ta'limotini qabul qilmagan hanafiylar” degan iborasidan, bu o‘lkada hanafiya olimlari ikki guruhga bo‘lingani ma'lum bo‘ladi: 1.Hanafiy mu'taziliylar. 2.Abu Mansur al-Moturidiy tomonidan rivojlantirilib tizimga solingan va mu'taziliya fikrlarini rad qilgan hanafiy moturidiylar. Ibn Zakariyo Yahyo ibn Is’hoqning “Sharh jumal usul ad-din” asarida bir rivoyat e'tiborga molikdir: Somoniylar davrida Movarounnahrda islom diniga yangi kirgan bir kishi musulmonlarning yetmish uch firqaga ajralib ketganini eshitadi. Shunda u qadariy-mu'taziliydan insonning fe'llari haqida so‘raydi. Mu'taziliy quyidagicha javob beradi: “Men istaganimni qila olaman va o‘zim xohlagan har narsaga kuchim yetadi”. Yangi musulmon uning fikriga raddiya berib deydi: “Men bu e'tiqodni tanlamayman. Chunki bu e'tiqod orqali Allohning xohish va qudrati chetga chiqib qolmoqda”. Shunda qadariymu'taziliy: “Agar mening fikrimni qabul qilmasang, ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, deb javob beradi. Shundan so‘ng yangi musulmon o‘zi yashayotgan joydagi jamiki firqalar vakillaridan inson fe'li haqida so‘rab chiqadi va birontasining aqidasini qabul qilmaydi. U murojaat qilgan firqalarning barchasi: “Agar bizning aqidamizni qabul qilmasang, ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, degan fikrni aytishadi. U firqalar vakillaridan ahli sunna val jamoa kimlar ekanini so‘raganida, ular quyidagicha javob beradilar: “Ular har yerda ahli sunna val jamoa nomi bilan tanilganlar. Samarqandda “Dor al-juzjoniya” va “Dor al-iyodiya” a'zolari, Buxoroda “As’hobi Abu Hafs” (Abu Hafs al-Kabir tarafdorlari), Balxda Nusayr ibn Yahyo tarafdorlaridir. Ular ahli sunna val jamoa qarashlarini tarqatayotgan ilm ahli hisoblanadilar”. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, somoniylar davrida faoliyat olib 12 Abu Jafar Muhammad at-Tabariy. Istoriya at-Tabariy. T. “Fan” 1987.,33 b. 13 borgan sultonlarning barchasi ilm-ma'rifatga xayrixoh bo‘lganlar. Ular o‘lkada yashab ijod qilgan barcha ulamolarning ilmiy meroslariga befarq bo‘lmaganlar. Shuningdek, o‘lkada islomiy firqa va oqimlar bilan bir qatorda boshqa din vakillarining ham faoliyatlari kuzatilgan. Ayniqsa, o‘lkada nasroniylar va yahudiylarning uchrab turishi ham somoniylar davrida diniy bag‘rikenglikka katta e'tibor berilganidan dalolat beradi. Yuqoridagi ma'lumotlar hozirgi kunda ham yurtimizda boshqa din vakillariga nisbatan hurmat-ehtirom bilan muomalada bo‘lish, o‘zaro tinchlik ostida yashashga undashi tabiiy holdir. Ibn Xolliqon, Istahriy, ibn Havqal va Muqaddasiy keltirgan ma'lumotlarga qaraganda, Movarounnahrning asosiy viloyatlarida, ayniqsa Zarafshon, Farg‘ona vodiylarida, Ilaqda, Xorazmda qishloq xujaligi rivojlangan. O‘rta Osiyo shaharlari qadimdan Yaqin va O‘rta Sharq, Volga buyi va Xitoy bilan karvoi yo‘llari orqali bog‘lanib kelganlar. Bu haqda ibn Xurdodbeh, ibn Fadlan, Gardiziy asarlarida, shuningdek Xorazm va Volga buyida olib borilgan arxeologik qazilmalardan topilgan faktik materiallar mavjud. X—XII asrlarda Movarounnahrda tarix va geografiyaga qiziqish ortib, bu ilmlarga e'tibor kuchayadi. Chunki bu davrda mahalliy aholining ma'naviy hayotida o‘z ona tili va unda yozilgan tarixiy va adabiy asarlarga bo‘lgan ehtiyoj ham tobora ortib bormoqsa edi. Ayni shu davrda Gardiziyning «Zaynulaxbor» («Xabarlar ko‘rki»), Bayxaqiyning 30 jildlik tarixiy asari, Majiduddin Adnoniyning «Tarixiy mulki Turkiston», Muhammad Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» kabi asarlari fors tiliga tarjima qilinadi. Nurota, Ustrushona, Xo’jand atroflari va Zarafshon tog’larida temir, mis, qo’rg’oshin, oltin, kumush rudalari, feruza va boshqa qimmatbaho toshlar, Badaxshondan la’l va lojuvard qazib olinardi. Iloq viloyati kumush va qo’rg’oshin olinadigan yirik markazlardan edi. Undagi Qoramozor tog’idan bu ikki tur ma’dandan tashqari oltin, mis, temir rudalari va feruza kazib olinardi. Farg’ona vodiysi tog’laridan temir, qo’rg’oshin, kumush, simob, mis, qalay, feruza, novshadil qazib chiqarilardi. Farg’onada o’sha vaqtlardayoq toshko’mir va neft qazib olinib ishlatilganligi ma’lum. Neftdan qamal qilingan shaharga o’t otishda foydalanilgan. Konchilik va temirchilik davlat tasarrufida bo’lgan. Kon qazish ishlari o’z zamonasi 13 borgan sultonlarning barchasi ilm-ma'rifatga xayrixoh bo‘lganlar. Ular o‘lkada yashab ijod qilgan barcha ulamolarning ilmiy meroslariga befarq bo‘lmaganlar. Shuningdek, o‘lkada islomiy firqa va oqimlar bilan bir qatorda boshqa din vakillarining ham faoliyatlari kuzatilgan. Ayniqsa, o‘lkada nasroniylar va yahudiylarning uchrab turishi ham somoniylar davrida diniy bag‘rikenglikka katta e'tibor berilganidan dalolat beradi. Yuqoridagi ma'lumotlar hozirgi kunda ham yurtimizda boshqa din vakillariga nisbatan hurmat-ehtirom bilan muomalada bo‘lish, o‘zaro tinchlik ostida yashashga undashi tabiiy holdir. Ibn Xolliqon, Istahriy, ibn Havqal va Muqaddasiy keltirgan ma'lumotlarga qaraganda, Movarounnahrning asosiy viloyatlarida, ayniqsa Zarafshon, Farg‘ona vodiylarida, Ilaqda, Xorazmda qishloq xujaligi rivojlangan. O‘rta Osiyo shaharlari qadimdan Yaqin va O‘rta Sharq, Volga buyi va Xitoy bilan karvoi yo‘llari orqali bog‘lanib kelganlar. Bu haqda ibn Xurdodbeh, ibn Fadlan, Gardiziy asarlarida, shuningdek Xorazm va Volga buyida olib borilgan arxeologik qazilmalardan topilgan faktik materiallar mavjud. X—XII asrlarda Movarounnahrda tarix va geografiyaga qiziqish ortib, bu ilmlarga e'tibor kuchayadi. Chunki bu davrda mahalliy aholining ma'naviy hayotida o‘z ona tili va unda yozilgan tarixiy va adabiy asarlarga bo‘lgan ehtiyoj ham tobora ortib bormoqsa edi. Ayni shu davrda Gardiziyning «Zaynulaxbor» («Xabarlar ko‘rki»), Bayxaqiyning 30 jildlik tarixiy asari, Majiduddin Adnoniyning «Tarixiy mulki Turkiston», Muhammad Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» kabi asarlari fors tiliga tarjima qilinadi. Nurota, Ustrushona, Xo’jand atroflari va Zarafshon tog’larida temir, mis, qo’rg’oshin, oltin, kumush rudalari, feruza va boshqa qimmatbaho toshlar, Badaxshondan la’l va lojuvard qazib olinardi. Iloq viloyati kumush va qo’rg’oshin olinadigan yirik markazlardan edi. Undagi Qoramozor tog’idan bu ikki tur ma’dandan tashqari oltin, mis, temir rudalari va feruza kazib olinardi. Farg’ona vodiysi tog’laridan temir, qo’rg’oshin, kumush, simob, mis, qalay, feruza, novshadil qazib chiqarilardi. Farg’onada o’sha vaqtlardayoq toshko’mir va neft qazib olinib ishlatilganligi ma’lum. Neftdan qamal qilingan shaharga o’t otishda foydalanilgan. Konchilik va temirchilik davlat tasarrufida bo’lgan. Kon qazish ishlari o’z zamonasi 14 uchun ancha takomillashgan edi. Qazilma boyliklar hozirgidek ochiq usulda hamda yer osti konlaridan qazib olinardi. Qazilgan rudalar yer ostidan sixg’altaklar vositasida yuqoriga chiqarilgan. Konlarda, asosan qul, mahbus va qishloq, jamoalari zo’rlik bilan ishlatilardi. Konchilarning mehnati nihoyatda mashaqqatli va xavfli bo’lganligini arxeologik topilmalar (qorachirog’, bolta, cho’kich va hokazo)dan bilish mumkin. Somoniylar davrida (IX—X) islom dinini qabul qilganlar Movarounnahr hududida, uning vodiy va vohalariga kelib yashayverganlar. Somoniylarning harbiy qismlarida, ma’muriy lavozimlarida turklardan qanchalari hizmat qilganlar. Movarounnahrga Sirdaryoning quyi oqimidagi cho’llardan, Sharqiy Turkistondan va Yettisuvdan juda ko’p turkiy qullar olib kelingan. Bo’larning soni ko’payib Movarounnahr aholisining talabidan bir muncha oshib ketgan. Turkiy qullar boshqa mamlakatlarga savdoga chiqarilgan. Turkiy qullar (o’zining aql idroki yaxshi xizmati bilan) yer yuzidagi boshqa qullardan ustun turganligi Istaxriy asarida qayd qilingan. Sug’diyona o’lkasining taraqqiy etishida uning geografik jihatdan qulay o’rnashgan joyi ham benihoyat katta ahamiyatga ega edi. Zarafshon vohasidagi yirik shahar va qishloqlar katta tijorat yo’lida — Buyuk ipak yo’lida joylashganligidan bu o’lka aholisi bir qancha mamlakatlar, xalqlar va elatlar bilan savdo-sotiq va madaniy aloqalar olib borish imkoniyatiga ega edi. Bu muhim aloqa yo’li orqali Movarounnahrga turli mamlakat va o’lkalardan xilma-xil tovarlar keltirilgan, o’lkadan ham chetga dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari chiqarilgan. Sug’diyonani o’troq aholisining (sug’diylar) ma’lum qismi tijorat bilan shug’ullanib karvon bilan Afg’oniston, Hindiston, Eron va boshqa Old Osiyo mamlakatlariga, Yettisuv va Sharqiy Turkiston orqali sharqda, to Xitoygacha borganlar. Mahalliy tijoratchilar o’lkalarining taraqqiyoti yo’lida bevosita xizmat qilib, uning iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanib borishiga katta hissa qo’shganlar. Sug’diyonani shartli ravishda ikki viloyatga bo’lish mumkin: 1)Zarafshon vohasining o’rta va yuqori qismlari — Samarqand viloyati, manbalarda Samarqand Sug’di deyilgan. 2) Shu daryoning quyi (Karmana va undan keyingi) oqimlari — Buxoro viloyati (yoki Buxoro vohasi), Nurota ham shuning tarkibida bo’lgan. Albatta, bu shartli bo’linish. Sug’diyonaning markaziy shahri Samarqand 14 uchun ancha takomillashgan edi. Qazilma boyliklar hozirgidek ochiq usulda hamda yer osti konlaridan qazib olinardi. Qazilgan rudalar yer ostidan sixg’altaklar vositasida yuqoriga chiqarilgan. Konlarda, asosan qul, mahbus va qishloq, jamoalari zo’rlik bilan ishlatilardi. Konchilarning mehnati nihoyatda mashaqqatli va xavfli bo’lganligini arxeologik topilmalar (qorachirog’, bolta, cho’kich va hokazo)dan bilish mumkin. Somoniylar davrida (IX—X) islom dinini qabul qilganlar Movarounnahr hududida, uning vodiy va vohalariga kelib yashayverganlar. Somoniylarning harbiy qismlarida, ma’muriy lavozimlarida turklardan qanchalari hizmat qilganlar. Movarounnahrga Sirdaryoning quyi oqimidagi cho’llardan, Sharqiy Turkistondan va Yettisuvdan juda ko’p turkiy qullar olib kelingan. Bo’larning soni ko’payib Movarounnahr aholisining talabidan bir muncha oshib ketgan. Turkiy qullar boshqa mamlakatlarga savdoga chiqarilgan. Turkiy qullar (o’zining aql idroki yaxshi xizmati bilan) yer yuzidagi boshqa qullardan ustun turganligi Istaxriy asarida qayd qilingan. Sug’diyona o’lkasining taraqqiy etishida uning geografik jihatdan qulay o’rnashgan joyi ham benihoyat katta ahamiyatga ega edi. Zarafshon vohasidagi yirik shahar va qishloqlar katta tijorat yo’lida — Buyuk ipak yo’lida joylashganligidan bu o’lka aholisi bir qancha mamlakatlar, xalqlar va elatlar bilan savdo-sotiq va madaniy aloqalar olib borish imkoniyatiga ega edi. Bu muhim aloqa yo’li orqali Movarounnahrga turli mamlakat va o’lkalardan xilma-xil tovarlar keltirilgan, o’lkadan ham chetga dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari chiqarilgan. Sug’diyonani o’troq aholisining (sug’diylar) ma’lum qismi tijorat bilan shug’ullanib karvon bilan Afg’oniston, Hindiston, Eron va boshqa Old Osiyo mamlakatlariga, Yettisuv va Sharqiy Turkiston orqali sharqda, to Xitoygacha borganlar. Mahalliy tijoratchilar o’lkalarining taraqqiyoti yo’lida bevosita xizmat qilib, uning iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanib borishiga katta hissa qo’shganlar. Sug’diyonani shartli ravishda ikki viloyatga bo’lish mumkin: 1)Zarafshon vohasining o’rta va yuqori qismlari — Samarqand viloyati, manbalarda Samarqand Sug’di deyilgan. 2) Shu daryoning quyi (Karmana va undan keyingi) oqimlari — Buxoro viloyati (yoki Buxoro vohasi), Nurota ham shuning tarkibida bo’lgan. Albatta, bu shartli bo’linish. Sug’diyonaning markaziy shahri Samarqand 15 bo’lib, Buyuk Ipak yo’lining chorrahasida joylashgan edi. Manbalarda qayd etilishicha shahar bir necha dahalarga va mahallalarga bo’lingan. Samarqand o’z davrining ko’p nufuzli shaharlaridan hisoblangan. X asrda unda taxminan 100—110 ming kishi yashagan. Samarqand shahrining IX—X asrlarda Movarounnahr tarixiga, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga qo’shgan hissasi arab geograflarining asarlarida va ilmiy tadqiqotlarida kerakli darajada yoritilgan. Samarqand shaxrining atroflarida va umuman viloyat ichida ekin ekiladigan obod yerlar, mevali bog’-rog’lar, kanal va ariqlar hamda qishloqlar, qo’rg’onlar juda ko’p bo’lgan. Qishloqlarning aksariy ko’pchiligi kanal va ariq bo’ylab joylashgan edi. «So’g’dda kanal bo’ylarida joylashmagan, ekin ekilmaydigan, dehqonchilik bilan shug’ullanilmaydigan, aholi zich yashamaydigan, ulug’zor qasrlari va mustahkam obod qishloqlari bo’lmagan bironta ham kanal yuq», deb yozadi Ibn Havqal13. V.V.Bartold yirik tadqiqotlaridan birida Somoniy va Yakut asarlarida qayd etilgan Zarafshon vohasida mavjud 223 ta qishloq nomlarini keltiradi. Shulardan 101 tasi Samarqand viloyatida bo’lgan. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish joizki, arab geograflari faqat yirik qishloqlarni (asosan qaysi qishloqda jome machit va bozor bo’lgan bo’lsa) tilga olganlar. Viloyatda aholining tig’iz yashashi hisobga olinsa, Sirdaryoning o’rta oqimida yana yuzdan ortiq kichik (50—100 kishi) yashaydigan kichik qishloqlar ham bo’lganligi ehtimoldan holi bo’lmasa kerak. Zarafshon vohasining quyi oqimlaridagi shaharlar ichida eng yirigi va nufuzlisi IX—X asrlarda Buxoro shaxri edi. Buxoroda «bir korxona bor edi; unda paloslar, zarpardalar, yozgi kiyimlar, yostiq jildlari, funduqiy (jigarrang — Q Sh.) joynomozlar va ust kiyimlarni xalifa uchun to’qir edilar: bitta zarpardaga (butun) Buxoro xiroji sarf bo’lardi. Bog’doddan har yili alohida bir omil (amaldor, soliq yiguvchi — Q Sh.) kelib Buxoro xirojining evaziga shu kiyimlardan olib ketar edi 14 , deb yozgan edi. Narshaxiy. Hunarmandlarning ishini yuqori baholab, tarixchi quyidagilarni bayon etadi: 13 Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007,165 b 14 Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001., 67 b. 15 bo’lib, Buyuk Ipak yo’lining chorrahasida joylashgan edi. Manbalarda qayd etilishicha shahar bir necha dahalarga va mahallalarga bo’lingan. Samarqand o’z davrining ko’p nufuzli shaharlaridan hisoblangan. X asrda unda taxminan 100—110 ming kishi yashagan. Samarqand shahrining IX—X asrlarda Movarounnahr tarixiga, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga qo’shgan hissasi arab geograflarining asarlarida va ilmiy tadqiqotlarida kerakli darajada yoritilgan. Samarqand shaxrining atroflarida va umuman viloyat ichida ekin ekiladigan obod yerlar, mevali bog’-rog’lar, kanal va ariqlar hamda qishloqlar, qo’rg’onlar juda ko’p bo’lgan. Qishloqlarning aksariy ko’pchiligi kanal va ariq bo’ylab joylashgan edi. «So’g’dda kanal bo’ylarida joylashmagan, ekin ekilmaydigan, dehqonchilik bilan shug’ullanilmaydigan, aholi zich yashamaydigan, ulug’zor qasrlari va mustahkam obod qishloqlari bo’lmagan bironta ham kanal yuq», deb yozadi Ibn Havqal13. V.V.Bartold yirik tadqiqotlaridan birida Somoniy va Yakut asarlarida qayd etilgan Zarafshon vohasida mavjud 223 ta qishloq nomlarini keltiradi. Shulardan 101 tasi Samarqand viloyatida bo’lgan. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish joizki, arab geograflari faqat yirik qishloqlarni (asosan qaysi qishloqda jome machit va bozor bo’lgan bo’lsa) tilga olganlar. Viloyatda aholining tig’iz yashashi hisobga olinsa, Sirdaryoning o’rta oqimida yana yuzdan ortiq kichik (50—100 kishi) yashaydigan kichik qishloqlar ham bo’lganligi ehtimoldan holi bo’lmasa kerak. Zarafshon vohasining quyi oqimlaridagi shaharlar ichida eng yirigi va nufuzlisi IX—X asrlarda Buxoro shaxri edi. Buxoroda «bir korxona bor edi; unda paloslar, zarpardalar, yozgi kiyimlar, yostiq jildlari, funduqiy (jigarrang — Q Sh.) joynomozlar va ust kiyimlarni xalifa uchun to’qir edilar: bitta zarpardaga (butun) Buxoro xiroji sarf bo’lardi. Bog’doddan har yili alohida bir omil (amaldor, soliq yiguvchi — Q Sh.) kelib Buxoro xirojining evaziga shu kiyimlardan olib ketar edi 14 , deb yozgan edi. Narshaxiy. Hunarmandlarning ishini yuqori baholab, tarixchi quyidagilarni bayon etadi: 13 Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007,165 b 14 Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001., 67 b. 16 «Buxoro shahrida shunday ishga tayin qilingan ustalar bo’lar edilar; viloyatlardan savdogarlar kelib, odamlar zandonachini (Zandonachi qishloqda to’qiladigan mato — Q Sh.) olib ketganlaridek, u kiyimlardan Shom va Misrga, Rum shaharlariga olib ketar edilar. Xurosonning hech bir shahrida bunday (mato) to’qiy olmas edilar». Buxoro IX—X asrlardagi rabot (qishloqlarni) o’z ichiga olib birmuncha kengaygan, aholisi soni ko’paygan. Shu asrlardagi Buxoroni tilga olib Istaxriy uni (Buxoroni) Movarounnahr va Xurosonda eng ko’p aholi yashaydigan shahar, deb ta’riflaydi. Afsuski, aholi sonini aniq belgilab beradigan boshqa aniq ma’lumotlarga ega emasmiz. O.G.Bolshakovning taxminiy hisobiga ko’ra, Buxoroda X asrda 40—50 ming kishi bo’lgan. Uning atroflarida va rabotlarida yana 48 ming kishi yashagan. 2-BOB. Somoniylar davlatining O’rta Osiyo tasiri 2.1 Somoniylar davlatida ilm-fan, madaniy rivojlanishi IX-XI asr boshlaridan Movarounnahr va Xurosonda sodir bo‘lgan o‘ta murakkab siyosiy vaziyatning tadrijiy rivoji va u bilan chambarchas bog‘liq ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar mamlakat aholisining madaniy hayotiga ham kuchli ta'sir etdi. Ma'lumki, Movarounnahr istilo etilib, xalifalikka qo‘shib olingach, zabt etilgan o‘zga mamlakatlar qatorida, bu o‘lkada ham faqat islomgana emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning davlat hamda mafkurasi bo‘lgan islom dini tili edi. Shuningdek, hududlari kengayib jahondagi eng yirik davlatga aylangan Arab xalifaligida davlat tili fan tili ham edi. Shu boisdan kadimiy madaniy an'analarga boy Ajam va Movarounnahrda qo‘p jihatdan arab tilining mohiyati oshib, uni o‘zlashgirishta bo‘lgan intilish kuchli bo‘ldi. Islomni qabul qilgan aholining qo‘pchilikka yod arab tili bilan muloqoti, garchi faqat ibodat vaqtlarida Kur'oni Karimning qisqa suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lsa-da, ammo mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma'murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy faoliyatini tiklab, uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar, uni 16 «Buxoro shahrida shunday ishga tayin qilingan ustalar bo’lar edilar; viloyatlardan savdogarlar kelib, odamlar zandonachini (Zandonachi qishloqda to’qiladigan mato — Q Sh.) olib ketganlaridek, u kiyimlardan Shom va Misrga, Rum shaharlariga olib ketar edilar. Xurosonning hech bir shahrida bunday (mato) to’qiy olmas edilar». Buxoro IX—X asrlardagi rabot (qishloqlarni) o’z ichiga olib birmuncha kengaygan, aholisi soni ko’paygan. Shu asrlardagi Buxoroni tilga olib Istaxriy uni (Buxoroni) Movarounnahr va Xurosonda eng ko’p aholi yashaydigan shahar, deb ta’riflaydi. Afsuski, aholi sonini aniq belgilab beradigan boshqa aniq ma’lumotlarga ega emasmiz. O.G.Bolshakovning taxminiy hisobiga ko’ra, Buxoroda X asrda 40—50 ming kishi bo’lgan. Uning atroflarida va rabotlarida yana 48 ming kishi yashagan. 2-BOB. Somoniylar davlatining O’rta Osiyo tasiri 2.1 Somoniylar davlatida ilm-fan, madaniy rivojlanishi IX-XI asr boshlaridan Movarounnahr va Xurosonda sodir bo‘lgan o‘ta murakkab siyosiy vaziyatning tadrijiy rivoji va u bilan chambarchas bog‘liq ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar mamlakat aholisining madaniy hayotiga ham kuchli ta'sir etdi. Ma'lumki, Movarounnahr istilo etilib, xalifalikka qo‘shib olingach, zabt etilgan o‘zga mamlakatlar qatorida, bu o‘lkada ham faqat islomgana emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning davlat hamda mafkurasi bo‘lgan islom dini tili edi. Shuningdek, hududlari kengayib jahondagi eng yirik davlatga aylangan Arab xalifaligida davlat tili fan tili ham edi. Shu boisdan kadimiy madaniy an'analarga boy Ajam va Movarounnahrda qo‘p jihatdan arab tilining mohiyati oshib, uni o‘zlashgirishta bo‘lgan intilish kuchli bo‘ldi. Islomni qabul qilgan aholining qo‘pchilikka yod arab tili bilan muloqoti, garchi faqat ibodat vaqtlarida Kur'oni Karimning qisqa suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lsa-da, ammo mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma'murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy faoliyatini tiklab, uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar, uni 17 o‘zlashtirishga astoydil kirishadilar. Arab tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movarounnahrda ham hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini yaxshiroq o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ladi. O‘z navbatida, chegaralari borgan sari kengayib ulkanlashib borayotgan xalifalik uchun ham ilm va ilm ahli suv va havodek zarur edi. Davlatni boshqarishda abbosiylar ma'muriyati ayniqsa ko‘plab bilimdon siymolarga muhtoj edi. Chunki arablar orasida bu paytda davlat ishiga yaroqli bo‘lgan bilimdonlar hali oz, bori ham zaif edi15. Shu boisdan Movarounnahr, Xorazm va Xurosonda mahalliy tillarda yozilgan asarlar yo‘q etilib, yerli bilimdonlar quvg‘in ostiga olib turilgan bir paytda bu mamlakatning ko‘pgina tolibi ilmlari xalifalikning markaziy shaharlari — Damashq, Qohira, Bag‘dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod qilishga majbur bo‘ladilar. Bu davrda ayniqsa Bag‘dod shahri Sharqning yirik ilm va madaniyat markazi edi. IX asrda bu shaharda Sharqning o‘ziga xos Fanlar Akademiyasi «Bayt ul-hikma» («Donishmandlar uyi») tashkil etilgan edi. «Bayt ul- hikma» da katta kutubxona hamda Bag‘dodda va Damashqsa astronomik kuzatishlar olib boriladigan rasadhonalar mavjud edi. Bu ilm dargohiga jalb etilgan tolibi ilmlar tadqiqotlar bilan bir qatorda qadimgi yunon, fors va hind olimlarining ulkan merosini to‘plash, asrash va ularni arab tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullanadilar. Qariyb ikki asr mobaynida faoliyat ko‘rsatgan jahonga mashhur bu ilmiy dargohning ko‘p sonli olimu fuzalolari orasida Masarjavayh, Muhammad Fazoriy, Fazl Navbaxt, Yoqub Kindiy va ko‘pgina boshqalar kabi bir nechta chet tillarni mukammal biladigan yetuk tarjimonlar faoliyat ko‘rsatganlar. Bu davrda «Bayt ul- hikma»da Muso Xorazmiy, Yahyo ibn Abu Mansur, Xolid Marvarudiy, Ahmad Farg‘oniy, Abdulloh at-Turk, Abu Xolid Sog‘uniy, Qaffol Shoshiy kabi Movarounnahr va xurosonlik olimlar ijod qilib, o‘rta asrlar ilmu fani, xususan, matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot, kimyo va huquqshunoslik fanlarining taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shadilar16. 15 Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007,171 b. 16 Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997,167 b. 17 o‘zlashtirishga astoydil kirishadilar. Arab tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movarounnahrda ham hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini yaxshiroq o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ladi. O‘z navbatida, chegaralari borgan sari kengayib ulkanlashib borayotgan xalifalik uchun ham ilm va ilm ahli suv va havodek zarur edi. Davlatni boshqarishda abbosiylar ma'muriyati ayniqsa ko‘plab bilimdon siymolarga muhtoj edi. Chunki arablar orasida bu paytda davlat ishiga yaroqli bo‘lgan bilimdonlar hali oz, bori ham zaif edi15. Shu boisdan Movarounnahr, Xorazm va Xurosonda mahalliy tillarda yozilgan asarlar yo‘q etilib, yerli bilimdonlar quvg‘in ostiga olib turilgan bir paytda bu mamlakatning ko‘pgina tolibi ilmlari xalifalikning markaziy shaharlari — Damashq, Qohira, Bag‘dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod qilishga majbur bo‘ladilar. Bu davrda ayniqsa Bag‘dod shahri Sharqning yirik ilm va madaniyat markazi edi. IX asrda bu shaharda Sharqning o‘ziga xos Fanlar Akademiyasi «Bayt ul-hikma» («Donishmandlar uyi») tashkil etilgan edi. «Bayt ul- hikma» da katta kutubxona hamda Bag‘dodda va Damashqsa astronomik kuzatishlar olib boriladigan rasadhonalar mavjud edi. Bu ilm dargohiga jalb etilgan tolibi ilmlar tadqiqotlar bilan bir qatorda qadimgi yunon, fors va hind olimlarining ulkan merosini to‘plash, asrash va ularni arab tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullanadilar. Qariyb ikki asr mobaynida faoliyat ko‘rsatgan jahonga mashhur bu ilmiy dargohning ko‘p sonli olimu fuzalolari orasida Masarjavayh, Muhammad Fazoriy, Fazl Navbaxt, Yoqub Kindiy va ko‘pgina boshqalar kabi bir nechta chet tillarni mukammal biladigan yetuk tarjimonlar faoliyat ko‘rsatganlar. Bu davrda «Bayt ul- hikma»da Muso Xorazmiy, Yahyo ibn Abu Mansur, Xolid Marvarudiy, Ahmad Farg‘oniy, Abdulloh at-Turk, Abu Xolid Sog‘uniy, Qaffol Shoshiy kabi Movarounnahr va xurosonlik olimlar ijod qilib, o‘rta asrlar ilmu fani, xususan, matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot, kimyo va huquqshunoslik fanlarining taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shadilar16. 15 Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007,171 b. 16 Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997,167 b. 18 Muhammad Ibn Muso Xorazmiy (783—850) qadimgi Xorazm diyorida tug‘ilib voyaga yetadi. Dastlabki savod va turli sohadagi bilimlarni u o‘z ona yurti Xorazm va Movarounnahr shaharlarida ko‘pgina ustozlardan oladi. So‘ngra u xalifa Xorun ar-Rashidning Xuroson va Movarounnahrdagi noibi, keyinchalik Xalif Abdulloh ibn Xorun ar-Rashid Ma'mun zamonida (813—833) «Bayt ul-hikma» nomi bilan shuhrat topgan Ma'mun Akademiyasida mudir sifatida fao-liyat ko‘rsatadi. Bag‘dodda u Suriya, Iroq, Eron, Xuroson va movarounnahrlik olimlar bilan ijod qiladi. Ular orasida Xorazmiy bilan bir qatorda Yahyo ibn Mansur Marvaziy, Ahmad Farg‘oniy, Xabash al-Marvaziy, Xolid ibn Abdumalik al- Marvarrudiy, Abul Abbos al-Javhariy va boshqalarbor edi. Xorazmiy zamondosh olimlar bilan birgalikda yer aylanasini, uzunligi va radiusini aniqlash hamda geografik xaritalar tuzish kabi masalalar bilan mashg‘ul bo‘ladi. Zamonasining mashhur matematigi, astronomi va geografi sifatida fanga ulkan hissa qo‘shadi. Xorazmiy 20 dan ortiq asarlar yozadi. Ulardan faqat 10 tasigina bizgacha yetib kelgan. Bu kitoblar «Aljabr va al-muqobala» hisobi hakida qisqacha kitob, «Hind hisobi haqida» yoki «Ko‘shish va ayirish haqida kitob», ya'ni arifmetik asar; «Kitob surat ul-arz» — «er surati» haqida geografiyaga oid kitob; «Zij», «Usturlob bilan ishlash haqida kitob», «Usturlob yasash haqida kitob», «Usturlob yordamida azimutni aniqlash haqida» kabi astronomiyaga oid asarlar; shuningdek, «Kitob ar-ruhoma», «Kitob at-tarix», «Yahudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola» nomlari bilan atalgan. Xorazmiy merosidan, ayniqsa, «Aljabr va al-muqobala» kitobi-ning ilmiy ahamiyati nihoyatda buyukdir. U bu kitobi bilan matematika tarixida birinchi bo‘lib algebra faniga asos sodsi. Hatto «al-gebra» atamasi ushbu kitobning qisqacha «al- jabr» deb yuritilgan qisqacha nomining aynan ifodasidir. Xorazmiy nomi esa matematika faniga «algaritm» atamasi shaklida o‘z ifodasini topdi. Uning «Aljabr» asari asrlar davomida avlodlar qo‘lida yer o‘lchash, ariq chiqarish, bino qurish, merosni taqsimlash va boshqa turli hisob va o‘lchov ishlarida dasturilamal bo‘lib xizmat qildi. 18 Muhammad Ibn Muso Xorazmiy (783—850) qadimgi Xorazm diyorida tug‘ilib voyaga yetadi. Dastlabki savod va turli sohadagi bilimlarni u o‘z ona yurti Xorazm va Movarounnahr shaharlarida ko‘pgina ustozlardan oladi. So‘ngra u xalifa Xorun ar-Rashidning Xuroson va Movarounnahrdagi noibi, keyinchalik Xalif Abdulloh ibn Xorun ar-Rashid Ma'mun zamonida (813—833) «Bayt ul-hikma» nomi bilan shuhrat topgan Ma'mun Akademiyasida mudir sifatida fao-liyat ko‘rsatadi. Bag‘dodda u Suriya, Iroq, Eron, Xuroson va movarounnahrlik olimlar bilan ijod qiladi. Ular orasida Xorazmiy bilan bir qatorda Yahyo ibn Mansur Marvaziy, Ahmad Farg‘oniy, Xabash al-Marvaziy, Xolid ibn Abdumalik al- Marvarrudiy, Abul Abbos al-Javhariy va boshqalarbor edi. Xorazmiy zamondosh olimlar bilan birgalikda yer aylanasini, uzunligi va radiusini aniqlash hamda geografik xaritalar tuzish kabi masalalar bilan mashg‘ul bo‘ladi. Zamonasining mashhur matematigi, astronomi va geografi sifatida fanga ulkan hissa qo‘shadi. Xorazmiy 20 dan ortiq asarlar yozadi. Ulardan faqat 10 tasigina bizgacha yetib kelgan. Bu kitoblar «Aljabr va al-muqobala» hisobi hakida qisqacha kitob, «Hind hisobi haqida» yoki «Ko‘shish va ayirish haqida kitob», ya'ni arifmetik asar; «Kitob surat ul-arz» — «er surati» haqida geografiyaga oid kitob; «Zij», «Usturlob bilan ishlash haqida kitob», «Usturlob yasash haqida kitob», «Usturlob yordamida azimutni aniqlash haqida» kabi astronomiyaga oid asarlar; shuningdek, «Kitob ar-ruhoma», «Kitob at-tarix», «Yahudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola» nomlari bilan atalgan. Xorazmiy merosidan, ayniqsa, «Aljabr va al-muqobala» kitobi-ning ilmiy ahamiyati nihoyatda buyukdir. U bu kitobi bilan matematika tarixida birinchi bo‘lib algebra faniga asos sodsi. Hatto «al-gebra» atamasi ushbu kitobning qisqacha «al- jabr» deb yuritilgan qisqacha nomining aynan ifodasidir. Xorazmiy nomi esa matematika faniga «algaritm» atamasi shaklida o‘z ifodasini topdi. Uning «Aljabr» asari asrlar davomida avlodlar qo‘lida yer o‘lchash, ariq chiqarish, bino qurish, merosni taqsimlash va boshqa turli hisob va o‘lchov ishlarida dasturilamal bo‘lib xizmat qildi. 19 Xorazmiyning bu risolasi XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilinadi va qayta ishlanadi. Keyinchalik esa asrlar davomida yevropa olimlari Xorazmiy asarini qayta-qayta ishlab, uning asosida darsliklar yozadilar. Xorazmiyning arifmetik risolasi hind raqamlariga asoslangan o‘nlik pozitsion hisoblash sistemasining yevropada, qolaversa butun dunyoda tarqalishida buyuk ahamiyat kasb etadi. Shunday kilib, buyuk vatandoshimiz Xorazmiy matematika faniga asos sol-di, tarixda o‘zidan o‘chmas iz qoldirdi. IX asr boshlarida «Bayt ul-hikma» da ijod qilgan olimlardan yana biri marvlik Yahyo ibn Abu Mansur edi. U 828 yilda xalifa Ma'mun farmoni bilan Bag‘dodning Ash-sha-mosiya mahallasida rasadxona qurilishida boshchilik kiladi. Rasadxona ishlari va unda olib borilayotgan quzatishlar na-tijalari haqida «Bayt ul-hikma» ning mudiri Xorazmiygahisobot berib turadi. Yahyo ibn Abu Mansur «Az-Zij al-Ma'muni al-mumtaxan» («Sinalgan zich») nomli astronomik asar yozib qodsirgan. U 831 yilda Bag‘dodda vafot etgan. «Bayt ul-hikma» ning olimlaridan Xolid ibn Abdumalik al-Marvaziy esa 831 yidda Damashq yaqinidagi Qisiyon tog‘ida barpo etilgan rasadxonani boshqargan. U ham o‘z «Zij» ini tuzadi. yer meridianining uzunligini o‘lchash ishlariga boshchilik qiladi. Bag‘dodda Xorazmiy bilan hamkorlikda ishlagan matematik Ahmad ibn Adbulloh al-Marvaziy zamondosh olimlar o‘rtasida Habash al-Hosib («Hisobchi habash») laqabi bilan mashhur edi. U ikkita «Zij» tuzadi. Uning zijlaridan o‘rta asr astronomlari keng foydalanganlar. Tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, Habash al- Marvaziy handasa fani (geometriya)ga tangens, kotangens, kosekans funksiyalarini kiritib, ularning jadvallarini keltirgan. «Bayt ul-hikma»da faoliyat ko‘rsatgan olimlardan yana biri buyuk astronom, matematik va geograf Ahmad Farg‘oniy (taxminan 797—8-b5)dir. Uning to‘liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniydir. U Farg‘o-nada tavallud topgani uchun Sharqsa al-Farg‘oniy, yevropada esa Alfraganus taxallusi bilan shuhrat topgan. Ahmad Farg‘oniy xalifa Ma'mun (813—833), Mu'tasim (833—842) va Mutavakkil (846-861) hukmronlik qilgan davrda yashadi. U avval 19 Xorazmiyning bu risolasi XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilinadi va qayta ishlanadi. Keyinchalik esa asrlar davomida yevropa olimlari Xorazmiy asarini qayta-qayta ishlab, uning asosida darsliklar yozadilar. Xorazmiyning arifmetik risolasi hind raqamlariga asoslangan o‘nlik pozitsion hisoblash sistemasining yevropada, qolaversa butun dunyoda tarqalishida buyuk ahamiyat kasb etadi. Shunday kilib, buyuk vatandoshimiz Xorazmiy matematika faniga asos sol-di, tarixda o‘zidan o‘chmas iz qoldirdi. IX asr boshlarida «Bayt ul-hikma» da ijod qilgan olimlardan yana biri marvlik Yahyo ibn Abu Mansur edi. U 828 yilda xalifa Ma'mun farmoni bilan Bag‘dodning Ash-sha-mosiya mahallasida rasadxona qurilishida boshchilik kiladi. Rasadxona ishlari va unda olib borilayotgan quzatishlar na-tijalari haqida «Bayt ul-hikma» ning mudiri Xorazmiygahisobot berib turadi. Yahyo ibn Abu Mansur «Az-Zij al-Ma'muni al-mumtaxan» («Sinalgan zich») nomli astronomik asar yozib qodsirgan. U 831 yilda Bag‘dodda vafot etgan. «Bayt ul-hikma» ning olimlaridan Xolid ibn Abdumalik al-Marvaziy esa 831 yidda Damashq yaqinidagi Qisiyon tog‘ida barpo etilgan rasadxonani boshqargan. U ham o‘z «Zij» ini tuzadi. yer meridianining uzunligini o‘lchash ishlariga boshchilik qiladi. Bag‘dodda Xorazmiy bilan hamkorlikda ishlagan matematik Ahmad ibn Adbulloh al-Marvaziy zamondosh olimlar o‘rtasida Habash al-Hosib («Hisobchi habash») laqabi bilan mashhur edi. U ikkita «Zij» tuzadi. Uning zijlaridan o‘rta asr astronomlari keng foydalanganlar. Tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, Habash al- Marvaziy handasa fani (geometriya)ga tangens, kotangens, kosekans funksiyalarini kiritib, ularning jadvallarini keltirgan. «Bayt ul-hikma»da faoliyat ko‘rsatgan olimlardan yana biri buyuk astronom, matematik va geograf Ahmad Farg‘oniy (taxminan 797—8-b5)dir. Uning to‘liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniydir. U Farg‘o-nada tavallud topgani uchun Sharqsa al-Farg‘oniy, yevropada esa Alfraganus taxallusi bilan shuhrat topgan. Ahmad Farg‘oniy xalifa Ma'mun (813—833), Mu'tasim (833—842) va Mutavakkil (846-861) hukmronlik qilgan davrda yashadi. U avval 20 Marvda, so‘ngra Bag‘dod, Damashq va Qohira shaharlarida astronomiya, matematika va geografiya fanlari bilan shug‘ullandi va qator ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirdi. U asosan Damashqsaga rasadxonada osmon jismlari hara-katini va o‘rnini aniqlashning yangicha «Zij»ini yaratish ishlariga rahbarlik qiladi. 832—833 yillarda Suriyaning shimolidagi Sanjar dashtida va Ar-Raqqa oralig‘ida yer meridianining bir darajasining uzunligini o‘lchashda qatnashadi. 861 yilda uning rahbarligida Fustat (Qohira) shahri yaqinida joylashgan Ravzo orolida Nil daryosi sohilida qurilgan qadimgi Nilometr — daryo oqimi sathini o‘lchagich inshooti Miqyos an-Nil va uning darajoti tiklanadi. Ahmad Farg‘oniy tarixda birinchilardan bo‘lib yerning yumaloqligini isbotlab bergan olimdir. Bizning davrimizgacha Ahmad Farg‘oniyning 8 ta asari saqla nib, ularning birortasi ham hozirgi zamon tillarigatarjima qilinmagan edi. Ahmad Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligi munosabati bilan uning ayrim risolalari o‘zbek va rus tillarida nashr ztildi. Ularning orasida uning «Kitob ul-harakat as-samoviya va javomi' ilm an-nujum» («Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum — astronomiya asoslari kitobi») ham bordir. Bu kitob XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilinib, nafaqat musulmon Sharqidagi, balki Ispaniya orqali yevropa mamlakatlaridagi astrono-miya ilmining rivojini boshlab berdi. Shundan so‘ng Ahmad Farg‘oniy nomi lotinlashtirilib, «Alfraganus» shaklida G‘arbda shuhrat topdi. Uning «Astronomiya asoslari» nomli kitobi bir necha asrlar davomida yevropa universitetlarida astronomiya fani bo‘yicha asosiy darslik sifatida foydalanibkelindi17. 17 Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010.,177 b. 20 Marvda, so‘ngra Bag‘dod, Damashq va Qohira shaharlarida astronomiya, matematika va geografiya fanlari bilan shug‘ullandi va qator ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirdi. U asosan Damashqsaga rasadxonada osmon jismlari hara-katini va o‘rnini aniqlashning yangicha «Zij»ini yaratish ishlariga rahbarlik qiladi. 832—833 yillarda Suriyaning shimolidagi Sanjar dashtida va Ar-Raqqa oralig‘ida yer meridianining bir darajasining uzunligini o‘lchashda qatnashadi. 861 yilda uning rahbarligida Fustat (Qohira) shahri yaqinida joylashgan Ravzo orolida Nil daryosi sohilida qurilgan qadimgi Nilometr — daryo oqimi sathini o‘lchagich inshooti Miqyos an-Nil va uning darajoti tiklanadi. Ahmad Farg‘oniy tarixda birinchilardan bo‘lib yerning yumaloqligini isbotlab bergan olimdir. Bizning davrimizgacha Ahmad Farg‘oniyning 8 ta asari saqla nib, ularning birortasi ham hozirgi zamon tillarigatarjima qilinmagan edi. Ahmad Farg‘oniy tavalludining 1200 yilligi munosabati bilan uning ayrim risolalari o‘zbek va rus tillarida nashr ztildi. Ularning orasida uning «Kitob ul-harakat as-samoviya va javomi' ilm an-nujum» («Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum — astronomiya asoslari kitobi») ham bordir. Bu kitob XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilinib, nafaqat musulmon Sharqidagi, balki Ispaniya orqali yevropa mamlakatlaridagi astrono-miya ilmining rivojini boshlab berdi. Shundan so‘ng Ahmad Farg‘oniy nomi lotinlashtirilib, «Alfraganus» shaklida G‘arbda shuhrat topdi. Uning «Astronomiya asoslari» nomli kitobi bir necha asrlar davomida yevropa universitetlarida astronomiya fani bo‘yicha asosiy darslik sifatida foydalanibkelindi17. 17 Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010.,177 b. 21 2.2. Samoniylar davlatida diniy sohadagi bilimlarning ahamiyati Dunyoviy fan olimlari bilan bir qatorda bu davrda Islom ta'limoti va mafkurasining takomili yo‘lida movarounnahrlik muhandis ulamolarning ham xizmati katta bo‘ldi. Bu borada ayniqsa Ismoil a l-Buxoriy va uning zamondoshi va shogirdi Iso at-Termiziylarning hissasi nihoyatda buyuqdir. Ismoil al- Buxoriyning to‘liq ismi Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al- Buxoriydir. U 810 yilda Buxoroda tug‘ilgan, kuchli qobiliyat va xotiraga ega bo‘lgan. Yoshligidanoq hadislarni o‘rganishga kirishib, butun umrini hadis ilmiga bag‘ishlagan. U hadis va tafsir olimi, tarixchi bo‘lib yetishgan. Hijoz, Misr, Iroq, Xuroson va boshqa o‘lkalarda yashab 600 mingdan ortiq hadis to‘plagan. Ulardan eng ishonchlilarini saralab, 4 jildli «Al-jome as-sahih» («Sahihi Buxoriy») to‘plamini tuzgan. Bu asar islom dunyosida Kur'ondan keyin ikkinchi manba sanaladi va islom dorilfununlarida asosiy darslik sifatida o‘rganiladi. Bu bebaho asarga kiritilgan 7275 hadis va ularga berilgan ko‘pdan-ko‘p sharhlarda faqat shariat ahkomlariga oid qoidalargina 21 2.2. Samoniylar davlatida diniy sohadagi bilimlarning ahamiyati Dunyoviy fan olimlari bilan bir qatorda bu davrda Islom ta'limoti va mafkurasining takomili yo‘lida movarounnahrlik muhandis ulamolarning ham xizmati katta bo‘ldi. Bu borada ayniqsa Ismoil a l-Buxoriy va uning zamondoshi va shogirdi Iso at-Termiziylarning hissasi nihoyatda buyuqdir. Ismoil al- Buxoriyning to‘liq ismi Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al- Buxoriydir. U 810 yilda Buxoroda tug‘ilgan, kuchli qobiliyat va xotiraga ega bo‘lgan. Yoshligidanoq hadislarni o‘rganishga kirishib, butun umrini hadis ilmiga bag‘ishlagan. U hadis va tafsir olimi, tarixchi bo‘lib yetishgan. Hijoz, Misr, Iroq, Xuroson va boshqa o‘lkalarda yashab 600 mingdan ortiq hadis to‘plagan. Ulardan eng ishonchlilarini saralab, 4 jildli «Al-jome as-sahih» («Sahihi Buxoriy») to‘plamini tuzgan. Bu asar islom dunyosida Kur'ondan keyin ikkinchi manba sanaladi va islom dorilfununlarida asosiy darslik sifatida o‘rganiladi. Bu bebaho asarga kiritilgan 7275 hadis va ularga berilgan ko‘pdan-ko‘p sharhlarda faqat shariat ahkomlariga oid qoidalargina 22 ifodalanmaydi, balki inson ma'naviy kamolotining ramzi hisoblangan mehr- muhabbat, hurmatu izzat, muruvvatu himmat, halolligu mehnatsevarlik, saxiyligu ochiqko‘ngillik hamda o‘zaro tinch-totuvlik kabi insoniy fazilatlar haqida bayon etilgan18. Imom al-Buxoriy «Al-adab ul-mufrad» («Adab durdo-nalari»), «Tarix al- Buxoro» («Buxoro tarixi»), «Al Jo-mi' al-sag‘ir» («Muxtasar to‘plam») nomli asarlar yozgan. Uatrofiga ko‘plab shogird va izdoshlarini to‘plagan. Uning eng mashhur shogirdlaridan biri Imom at-Termiziy edi. Imom atTermiziy 824 yilda Termiz shahridan 6 farsax (36 km) shimolda joylashgan Bug‘ qishlog‘ida dunyoga kelgan. Islom olamida mashhur bu muhaddis olimning to‘liq ismi Abu Iso Muhammad bin Iso bin Savra bin Muso bin az-Zahhok az-Zarir at-Termiziy al- Bug‘iydir. Samarqand, Buxoro, Marv va boshqa shaharlarda mashhur muhaddislar asarlarini o‘rganib, islom dunyosining turli shahar va mamlakatlariga safar qilib, Xuroson, Iroq, Hijozning mashhur muhaddis ulamolari bilan muloqotda bo‘lgan. Imom at-Termiziy hadislar to‘plab, bir qancha asarlar yozgan, «Jome as - Sahih» yoki «Sunani Termiziy», «Kitob Ilal», «Kitob at-Tarix», «Kitob at- Shamoil an- Naboviya», «Kitob az-Zuhd» va boshqalar shular jumlasidandir. Bu davrda islomning nazariy asoslari mustahkamlandi. Bu borada ham Movarounnahr olimlari ulkan hissa qo‘shdilar. Bu dawning islom nazariyachilaridan biri Hakim Ter-miziy edi. Uning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn Husayn ibn Bashir al- Hakim at-Termiziydir. U 820 yidda Termiz shahrida dunyoga keladi. Umr bo‘yi ilm bilan shug‘ullanib, tasavvufni targ‘ib qiladi. 80 dan ortiq muhim asarlar yozadi: «Kitob an-nahi» («Yo‘riqnoma kitobi»), «Kitob al-Furuh» («Ollohdan qo‘rquvchilar haqida kitob») shular jumlasidandir. Ayniqsa uning «Ilal ash-Shariat va hatm ul- avliyotun» nomli kitobi islom nazariyachi-lari tomonidan eng ko‘p qayd etiladigan asardir. Asarlari va ularda berilgan teran fikr-mulohazalar, g‘oyalar bilan 18 Мухаммаджонов А.Р. Узбекистон тарихи. -Т.: Fафур Fулом нашриёти, 2004,138 b. 22 ifodalanmaydi, balki inson ma'naviy kamolotining ramzi hisoblangan mehr- muhabbat, hurmatu izzat, muruvvatu himmat, halolligu mehnatsevarlik, saxiyligu ochiqko‘ngillik hamda o‘zaro tinch-totuvlik kabi insoniy fazilatlar haqida bayon etilgan18. Imom al-Buxoriy «Al-adab ul-mufrad» («Adab durdo-nalari»), «Tarix al- Buxoro» («Buxoro tarixi»), «Al Jo-mi' al-sag‘ir» («Muxtasar to‘plam») nomli asarlar yozgan. Uatrofiga ko‘plab shogird va izdoshlarini to‘plagan. Uning eng mashhur shogirdlaridan biri Imom at-Termiziy edi. Imom atTermiziy 824 yilda Termiz shahridan 6 farsax (36 km) shimolda joylashgan Bug‘ qishlog‘ida dunyoga kelgan. Islom olamida mashhur bu muhaddis olimning to‘liq ismi Abu Iso Muhammad bin Iso bin Savra bin Muso bin az-Zahhok az-Zarir at-Termiziy al- Bug‘iydir. Samarqand, Buxoro, Marv va boshqa shaharlarda mashhur muhaddislar asarlarini o‘rganib, islom dunyosining turli shahar va mamlakatlariga safar qilib, Xuroson, Iroq, Hijozning mashhur muhaddis ulamolari bilan muloqotda bo‘lgan. Imom at-Termiziy hadislar to‘plab, bir qancha asarlar yozgan, «Jome as - Sahih» yoki «Sunani Termiziy», «Kitob Ilal», «Kitob at-Tarix», «Kitob at- Shamoil an- Naboviya», «Kitob az-Zuhd» va boshqalar shular jumlasidandir. Bu davrda islomning nazariy asoslari mustahkamlandi. Bu borada ham Movarounnahr olimlari ulkan hissa qo‘shdilar. Bu dawning islom nazariyachilaridan biri Hakim Ter-miziy edi. Uning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn Husayn ibn Bashir al- Hakim at-Termiziydir. U 820 yidda Termiz shahrida dunyoga keladi. Umr bo‘yi ilm bilan shug‘ullanib, tasavvufni targ‘ib qiladi. 80 dan ortiq muhim asarlar yozadi: «Kitob an-nahi» («Yo‘riqnoma kitobi»), «Kitob al-Furuh» («Ollohdan qo‘rquvchilar haqida kitob») shular jumlasidandir. Ayniqsa uning «Ilal ash-Shariat va hatm ul- avliyotun» nomli kitobi islom nazariyachi-lari tomonidan eng ko‘p qayd etiladigan asardir. Asarlari va ularda berilgan teran fikr-mulohazalar, g‘oyalar bilan 18 Мухаммаджонов А.Р. Узбекистон тарихи. -Т.: Fафур Fулом нашриёти, 2004,138 b. 23 at-Termiziy o‘z zamonining ma'naviy hayotiga katta hissa qo‘shadi. Shu boisdan zamondoshlari uni «Al-hakim» degan nom bilan ulug‘lashgan19. Bu davrda kalom ilmiga asos solib, islom ta'limoti va mafkurasi takomiliga katta hissa qushgan. buyuk allomalardan yana biri Abu Mansur al- Moturidiydir. Uning to‘liq ismi Abu Mansur ibn Muhammad ibn Mahmud al- Hanafiy al- Moturidiy as-Samarqandiydir. U taxminan 870 yilda Samarqand yaqinidagi Moturid qishlog‘ida dunyoga keladi. Uning hayoti haqida ma'lumotlar juda oz. U 944 yilda Samarqand shahrida vafot etgan va Chokardiza qabristoniga dafn etilgan. Yoshligida otasidan turli ilmlardan saboq olgan. So‘ngra Samarqanddagi Raboti G‘oziyon masjidi qoshidaga madrasada tahsil ko‘rib, ustozlari Abu Bakr Ahmad al- Juzjoniy va Abu Nasr Ahmad al-Ibodiylardan faqih va kalom ilmlaridan dars olgan. O‘rta asrlarning mashhur ilohiyotshunos olimi bo‘lib yetishgan Abu Mansur al- Moturidiy islomiy odob qoidalari, shariat qonunlari, ma'naviy-axloqiy kamolot sirlaridan ta'lim berishga mo‘ljallangan qator asarlar yozgan. Ammo uning ko‘pgina kitoblari bizning zamonimizgacha saqlanib qolmagan. Uning bizgacha yetib kelgan muhim asarlarvdan biri «Kitob at-Tavhid» («Ollohning yakka-yagonaligi haqidagi kitob»), ikkinchisi «Ta'viylot al Kur'on» («Qur'oni Karimning sharhlari») nomi bilan ataladi. Bu kitoblar ilohiyat ta'limotiga bag‘ishlangan eng qadimiy asarlardan bo‘lib, islomshunoslikda ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyatga ega muhim manbalardan birvdir. Ularda diniy ta'limot va islomiy urf-odatlar insonning ruhiy kamoloti, uning dunyoqarashining shakllanishvdagi mohiyati talqin etiladi. Abu Mansur al- Moturvdiy asos solgan talimot kishilarni yaxshilikka, rostgo‘ylikka, sabru-qanoatga, sharm-hayoga, oliyhimmatlikka, Vatanni sevmoqlikka chorlaydi. Bu davrda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmdan xalifalikning markaziy shaharlariga borib fanning turli sohalarida ijod qilgan olimlardan tashqari madaniyatning deyarli barcha sohalari bo‘yicha ham yetuk ustozu shogirdlarning soni Bag‘dod shahrvda oz emas edi. Bu yerda ular o‘z Vatanlaridagi ilmiy va madaniy an'analarni arab tilida islom mafkurasiga moslashtirilgan holda taraqkiy 19 Уватов У. Донолардан сабоклар. -Т.: А.Кoдирий, 1994,21 b. 23 at-Termiziy o‘z zamonining ma'naviy hayotiga katta hissa qo‘shadi. Shu boisdan zamondoshlari uni «Al-hakim» degan nom bilan ulug‘lashgan19. Bu davrda kalom ilmiga asos solib, islom ta'limoti va mafkurasi takomiliga katta hissa qushgan. buyuk allomalardan yana biri Abu Mansur al- Moturidiydir. Uning to‘liq ismi Abu Mansur ibn Muhammad ibn Mahmud al- Hanafiy al- Moturidiy as-Samarqandiydir. U taxminan 870 yilda Samarqand yaqinidagi Moturid qishlog‘ida dunyoga keladi. Uning hayoti haqida ma'lumotlar juda oz. U 944 yilda Samarqand shahrida vafot etgan va Chokardiza qabristoniga dafn etilgan. Yoshligida otasidan turli ilmlardan saboq olgan. So‘ngra Samarqanddagi Raboti G‘oziyon masjidi qoshidaga madrasada tahsil ko‘rib, ustozlari Abu Bakr Ahmad al- Juzjoniy va Abu Nasr Ahmad al-Ibodiylardan faqih va kalom ilmlaridan dars olgan. O‘rta asrlarning mashhur ilohiyotshunos olimi bo‘lib yetishgan Abu Mansur al- Moturidiy islomiy odob qoidalari, shariat qonunlari, ma'naviy-axloqiy kamolot sirlaridan ta'lim berishga mo‘ljallangan qator asarlar yozgan. Ammo uning ko‘pgina kitoblari bizning zamonimizgacha saqlanib qolmagan. Uning bizgacha yetib kelgan muhim asarlarvdan biri «Kitob at-Tavhid» («Ollohning yakka-yagonaligi haqidagi kitob»), ikkinchisi «Ta'viylot al Kur'on» («Qur'oni Karimning sharhlari») nomi bilan ataladi. Bu kitoblar ilohiyat ta'limotiga bag‘ishlangan eng qadimiy asarlardan bo‘lib, islomshunoslikda ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyatga ega muhim manbalardan birvdir. Ularda diniy ta'limot va islomiy urf-odatlar insonning ruhiy kamoloti, uning dunyoqarashining shakllanishvdagi mohiyati talqin etiladi. Abu Mansur al- Moturvdiy asos solgan talimot kishilarni yaxshilikka, rostgo‘ylikka, sabru-qanoatga, sharm-hayoga, oliyhimmatlikka, Vatanni sevmoqlikka chorlaydi. Bu davrda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmdan xalifalikning markaziy shaharlariga borib fanning turli sohalarida ijod qilgan olimlardan tashqari madaniyatning deyarli barcha sohalari bo‘yicha ham yetuk ustozu shogirdlarning soni Bag‘dod shahrvda oz emas edi. Bu yerda ular o‘z Vatanlaridagi ilmiy va madaniy an'analarni arab tilida islom mafkurasiga moslashtirilgan holda taraqkiy 19 Уватов У. Донолардан сабоклар. -Т.: А.Кoдирий, 1994,21 b. 24 ettirishga va ularni jahon ilmu madaniyatiga qo‘shishga muyassar bo‘ladilar. IX asrning ikkinchi yarmvda Movarounnahrning madaniy haetvda yangi davr boshlanadi. Xalifalik hukmronligi tugab, mustaqil Somoniylar davlatining qaror topishi bilan madaniy hayotning jonlanishi uchun keng yo‘l ochiladi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv va Nishopur kabi shaharlar ilmiy va madaniy markaz sifatida taraqkiy qila boshlaydi. Bu dawning zakovatli shoirlaridan yana biri Daqiqiy edi. Avval u Chag‘oniyon hukmdorlari, so‘ngra somoniylar saroyiga taklif etiladi. Daqiqiy an'anaviy saroy poeziyasidan farqli o‘laroq, xalq rivoyatlari va epik dostonlar asosida yangi poetik yo‘nalishda ijod qiladi. Umrining oxirida u «Shohnoma» nomli poetik asarini yozishga kirishadi. Biroq shoirning fojiali o‘limi oqibatida asar boshlanganicha qoladi. Bu buyuk ish keyinchalik Abulqosim Firdavsiy tomonidan davom ettiriladi. Abulqosim Firdavsiy (934-1012) fors adabiyotining klassik shoiri. U dunyoga mashhur she'riy «Shohnoma» asarini yaratadi. Bu doston Eron va Turon xalqlarining qahramono na o‘tmishiga bag‘ishlangan20. U ashaddiy vatanparvarlik ruhida yozilgan asar. «Shohnoma» jahon adabiyoti xazinasining noyob durdonalaridan hisoblanadi. Asar juda ko‘p tillarga, shu jumladan, o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan. IX-X asrlarda fors adabiy tili ancha rivoj topgan bo‘lsa-' da, ammo ilm- fan va adabiyotda hali arab tili muhim o‘ringa ega edi. Saolabiyning «Yatimat ul-bahr» nomli asarida qayd etilishicha, Buxoro, Xorazm va Xurosonda 119 arabiy zabon shoirlar ijod qilgan. Ularning deyarli barchasi saroy ahli, hukmron xonadon a'zolari va boshqa oliy tabaqa vakillaridan iborat bo‘lgan. Tilshunoslik, fiqh, musiqa, falsafa, matematika, tabobat, astronomiya, tarix va boshqa fanlar bo‘yicha ilmiy asarlar asosan arab tilida yozilgan21. Buxoro va boshqa markaziy shaharlarda islom dini ta'limotining asosiy manbalari va shariat bilimlarini o‘qitish uchun madrasalar ochilgan edi. Bunday 20 Негматов Н. Государство Саманидов, -Душанбе,: “Дониш”, 1997,200 b. 21 Абу Мансур ас-Саолибий. Йатимат ад-дахр. -Т.: 1976,18 b. 24 ettirishga va ularni jahon ilmu madaniyatiga qo‘shishga muyassar bo‘ladilar. IX asrning ikkinchi yarmvda Movarounnahrning madaniy haetvda yangi davr boshlanadi. Xalifalik hukmronligi tugab, mustaqil Somoniylar davlatining qaror topishi bilan madaniy hayotning jonlanishi uchun keng yo‘l ochiladi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv va Nishopur kabi shaharlar ilmiy va madaniy markaz sifatida taraqkiy qila boshlaydi. Bu dawning zakovatli shoirlaridan yana biri Daqiqiy edi. Avval u Chag‘oniyon hukmdorlari, so‘ngra somoniylar saroyiga taklif etiladi. Daqiqiy an'anaviy saroy poeziyasidan farqli o‘laroq, xalq rivoyatlari va epik dostonlar asosida yangi poetik yo‘nalishda ijod qiladi. Umrining oxirida u «Shohnoma» nomli poetik asarini yozishga kirishadi. Biroq shoirning fojiali o‘limi oqibatida asar boshlanganicha qoladi. Bu buyuk ish keyinchalik Abulqosim Firdavsiy tomonidan davom ettiriladi. Abulqosim Firdavsiy (934-1012) fors adabiyotining klassik shoiri. U dunyoga mashhur she'riy «Shohnoma» asarini yaratadi. Bu doston Eron va Turon xalqlarining qahramono na o‘tmishiga bag‘ishlangan20. U ashaddiy vatanparvarlik ruhida yozilgan asar. «Shohnoma» jahon adabiyoti xazinasining noyob durdonalaridan hisoblanadi. Asar juda ko‘p tillarga, shu jumladan, o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan. IX-X asrlarda fors adabiy tili ancha rivoj topgan bo‘lsa-' da, ammo ilm- fan va adabiyotda hali arab tili muhim o‘ringa ega edi. Saolabiyning «Yatimat ul-bahr» nomli asarida qayd etilishicha, Buxoro, Xorazm va Xurosonda 119 arabiy zabon shoirlar ijod qilgan. Ularning deyarli barchasi saroy ahli, hukmron xonadon a'zolari va boshqa oliy tabaqa vakillaridan iborat bo‘lgan. Tilshunoslik, fiqh, musiqa, falsafa, matematika, tabobat, astronomiya, tarix va boshqa fanlar bo‘yicha ilmiy asarlar asosan arab tilida yozilgan21. Buxoro va boshqa markaziy shaharlarda islom dini ta'limotining asosiy manbalari va shariat bilimlarini o‘qitish uchun madrasalar ochilgan edi. Bunday 20 Негматов Н. Государство Саманидов, -Душанбе,: “Дониш”, 1997,200 b. 21 Абу Мансур ас-Саолибий. Йатимат ад-дахр. -Т.: 1976,18 b. 25 ilmgohlardan yetishib chiqadigan ilm ahlining hammasi ham qozi yoki a'lam bo‘lavermay, ular orasidan dunyoviy ilmlar: tabobat, handasa, matematika, kimyo, falakiyot, falsafa, mantiq, tarix va boshqa sohalar bo‘yicha puxtagina bilim orttirgan olimlar ham yetishib chiqar edi. Bunday bilim egalari xalq o‘rtasida baobro‘ va e'tiborli bo‘lib, ular atrofida, shubhasiz, shogirdlar to‘planar edi. Shogirdpeshalariga ular ma'lum soha bo‘yicha o‘z bilganlaridan ta'lim berar edilar. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Balx, Nishopur kabi markaziy shahar bozorlarida alohida kitobfurushlik rastalari bo‘lgan. Ularda diniy va dunyoviy ilmlarning turli sohalari bo‘yicha turli tillardagi qo‘lyozma kitoblar sotilgan. Ibn Sinoning yozishicha, u Buxoro bozoridan Abu Nasr Forobiyning «Aristotel metafizikasiga sharh»lar nomli kitobini uc h dirhamga sotib olgan. Bu kitobni o‘qib chiqqach Ibn Sino qadimgi yunon faylasufi Aristotel ta'limoti va falsafasining mohiyatiga tushunib yetgan. Shahar madaniyatining ravnaqi, o‘rta asrlar jamiyati, ziyolilari davrasining kengayib borishi shubhasiz somoniy hukmdorlarni ilm ahli bilan yaqinlashtirdi. Mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta san'atkorlarni va turli sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim va shoirlar kutubxonalardagi nodir ko‘lyozma asarlar bilan mag‘rurlanardilar. Mustaqil Somoniylar davlatining tashkil topishi, siyosiy barkarorlik va iqtisodiy ko‘tarilish madaniy hayotning ravnakiga imkon berdi. Bu davr Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Beruniy, Abu Abdulloh Xorazmiy va Abu Bakr Muhammad Narshaxiy kabi jahon fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk siymolarni o‘z bag‘rida tarbiyalab kamolotga yetkazdi. Abu Nasr Forobiy 873 yilda Aris suvining Sirdaryoga quyilishida joylashgan Forob (O‘tror) shahrida tug‘ilgan. U avval ona shahrida, so‘ngra Samarqand, Buxoro va Bag‘dodda bilim olgan. Umrining oxirida Xalab va Damashq shaharlarida yashagan, 950 yilda vafot etgan. Forobiy riyoziyot, fa- lakiyot, tabobat, musiqa, mantiq, falsafa, tilshunoslik va adabiyot sohalarida ijod etgan. U 160 dan ortiq asar 25 ilmgohlardan yetishib chiqadigan ilm ahlining hammasi ham qozi yoki a'lam bo‘lavermay, ular orasidan dunyoviy ilmlar: tabobat, handasa, matematika, kimyo, falakiyot, falsafa, mantiq, tarix va boshqa sohalar bo‘yicha puxtagina bilim orttirgan olimlar ham yetishib chiqar edi. Bunday bilim egalari xalq o‘rtasida baobro‘ va e'tiborli bo‘lib, ular atrofida, shubhasiz, shogirdlar to‘planar edi. Shogirdpeshalariga ular ma'lum soha bo‘yicha o‘z bilganlaridan ta'lim berar edilar. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Balx, Nishopur kabi markaziy shahar bozorlarida alohida kitobfurushlik rastalari bo‘lgan. Ularda diniy va dunyoviy ilmlarning turli sohalari bo‘yicha turli tillardagi qo‘lyozma kitoblar sotilgan. Ibn Sinoning yozishicha, u Buxoro bozoridan Abu Nasr Forobiyning «Aristotel metafizikasiga sharh»lar nomli kitobini uc h dirhamga sotib olgan. Bu kitobni o‘qib chiqqach Ibn Sino qadimgi yunon faylasufi Aristotel ta'limoti va falsafasining mohiyatiga tushunib yetgan. Shahar madaniyatining ravnaqi, o‘rta asrlar jamiyati, ziyolilari davrasining kengayib borishi shubhasiz somoniy hukmdorlarni ilm ahli bilan yaqinlashtirdi. Mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta san'atkorlarni va turli sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim va shoirlar kutubxonalardagi nodir ko‘lyozma asarlar bilan mag‘rurlanardilar. Mustaqil Somoniylar davlatining tashkil topishi, siyosiy barkarorlik va iqtisodiy ko‘tarilish madaniy hayotning ravnakiga imkon berdi. Bu davr Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Beruniy, Abu Abdulloh Xorazmiy va Abu Bakr Muhammad Narshaxiy kabi jahon fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk siymolarni o‘z bag‘rida tarbiyalab kamolotga yetkazdi. Abu Nasr Forobiy 873 yilda Aris suvining Sirdaryoga quyilishida joylashgan Forob (O‘tror) shahrida tug‘ilgan. U avval ona shahrida, so‘ngra Samarqand, Buxoro va Bag‘dodda bilim olgan. Umrining oxirida Xalab va Damashq shaharlarida yashagan, 950 yilda vafot etgan. Forobiy riyoziyot, fa- lakiyot, tabobat, musiqa, mantiq, falsafa, tilshunoslik va adabiyot sohalarida ijod etgan. U 160 dan ortiq asar 26 yozib, o‘rta asr fan va madaniyatiga ulkan hissa qo‘shdi. Bular orasida <Aristotel (Arastu)ning «Metofizika» asari maqsad-lari haqida», «Musiqa kitobi», «Baxt- saodatga erishuv haqida», «Tirik mavjudot a'zolari haqida», «Siyosati al-madaniya» («Shaharlar ustida siyosat yurgizish») va boshqa ko‘pgina asarlari bo‘lgan. Forobiy bilimi, ma'rifati, fikr- mulohazalarining kengligi va mantigining teranligi tufayli Sharqda Aristotel (Arastu) dan keyingi yirik mutafakkir — «Muallimus-soniy» («Ikkinchi muallim») nomi bilan shuhrat topdi. Forobiy ilk o‘rta asr sharoitidaaql va ilm tantanasi, ma'naviy ozodlik, inson takomili va adolatli jamiyat uchun kurashgan buyuk siymo edi. Bu davrning ulug‘ mutafakkirlaridan yana biri Abu Ali ibn Sino edi. U 980 yidda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida mahalliy amaldor oilasida dunyoga keladi. Besh, o‘n yoshlarida maktabda ta'lim oladi. Maktabni bitirgach, ustozi Abu Abdulloh an-Natiliydan mantiq, falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o‘rganadi. O‘n olti yoshidan boshlab turli fanlar bo‘yicha Sharq va G‘arb olimlarining ilmiy asarlarini mustaqil o‘rganadi. Ayniqsa u tabobat ilmining qadimgi allomalari Gippokrat va Golen hamda o‘rta asr Sharqining buyuk hakimi va mutafakkiri Abu Bakr ar-Roziy (864—925) ning asarlarini puxta o‘rganadi. Ibn Sino o‘n yetti yoshidayoq e'tiborli hakim va olim bo‘lib yetishadi. U amir Nuh ibn Mansurni davolab tuzatgach, somoniylarning saroy kutubxonasidan foydalanishga ruxsat oladi. Kutubxonada u bir yil davomida turli sohalardagi ilmiy asarlarni mutolaa qilib, bilimini chuqurlashtiradi. IX asr oxiri — XI asr boshlarida Movarounnahr va Xurosondagi murakkab siyosiy vaziyat oqibatida yuzaga kelgan og‘ir sharoitda Ibn Sino o‘z ona shahri Buxoroni tark etib, avvalo Xorazmshoh Ma'mun saroyidagi olimlar qatoridan joy oladi. So‘ngra Mahmud G‘aznaviyning tazyiqi tufayli Xorazmdan ham chiqib ketadi. U umrining oxirigacha Obivard, Gurgon, Ray, Kazvin, Isfaxon va Hamadon shaharla-rida hukmdorlar qo‘l ostida tabiblik va vazirlik qiladi. 1037 yilda Hamadonda vafot etadi22. 22 Беруний билан Ибн Синонинг савол-жавоблари. -Т.: Фан, 1950.14б b. 26 yozib, o‘rta asr fan va madaniyatiga ulkan hissa qo‘shdi. Bular orasida <Aristotel (Arastu)ning «Metofizika» asari maqsad-lari haqida», «Musiqa kitobi», «Baxt- saodatga erishuv haqida», «Tirik mavjudot a'zolari haqida», «Siyosati al-madaniya» («Shaharlar ustida siyosat yurgizish») va boshqa ko‘pgina asarlari bo‘lgan. Forobiy bilimi, ma'rifati, fikr- mulohazalarining kengligi va mantigining teranligi tufayli Sharqda Aristotel (Arastu) dan keyingi yirik mutafakkir — «Muallimus-soniy» («Ikkinchi muallim») nomi bilan shuhrat topdi. Forobiy ilk o‘rta asr sharoitidaaql va ilm tantanasi, ma'naviy ozodlik, inson takomili va adolatli jamiyat uchun kurashgan buyuk siymo edi. Bu davrning ulug‘ mutafakkirlaridan yana biri Abu Ali ibn Sino edi. U 980 yidda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida mahalliy amaldor oilasida dunyoga keladi. Besh, o‘n yoshlarida maktabda ta'lim oladi. Maktabni bitirgach, ustozi Abu Abdulloh an-Natiliydan mantiq, falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o‘rganadi. O‘n olti yoshidan boshlab turli fanlar bo‘yicha Sharq va G‘arb olimlarining ilmiy asarlarini mustaqil o‘rganadi. Ayniqsa u tabobat ilmining qadimgi allomalari Gippokrat va Golen hamda o‘rta asr Sharqining buyuk hakimi va mutafakkiri Abu Bakr ar-Roziy (864—925) ning asarlarini puxta o‘rganadi. Ibn Sino o‘n yetti yoshidayoq e'tiborli hakim va olim bo‘lib yetishadi. U amir Nuh ibn Mansurni davolab tuzatgach, somoniylarning saroy kutubxonasidan foydalanishga ruxsat oladi. Kutubxonada u bir yil davomida turli sohalardagi ilmiy asarlarni mutolaa qilib, bilimini chuqurlashtiradi. IX asr oxiri — XI asr boshlarida Movarounnahr va Xurosondagi murakkab siyosiy vaziyat oqibatida yuzaga kelgan og‘ir sharoitda Ibn Sino o‘z ona shahri Buxoroni tark etib, avvalo Xorazmshoh Ma'mun saroyidagi olimlar qatoridan joy oladi. So‘ngra Mahmud G‘aznaviyning tazyiqi tufayli Xorazmdan ham chiqib ketadi. U umrining oxirigacha Obivard, Gurgon, Ray, Kazvin, Isfaxon va Hamadon shaharla-rida hukmdorlar qo‘l ostida tabiblik va vazirlik qiladi. 1037 yilda Hamadonda vafot etadi22. 22 Беруний билан Ибн Синонинг савол-жавоблари. -Т.: Фан, 1950.14б b. 27 Ibn Sino arab va fors tillarida fanning turli sohalari bo‘yicha 300 dan ortiq asarlar yozadi. Nazm va nasrda qalam yuritadi. Uning besh jildlik «Al-Qonun fit- tib», «Kitob ush-shifo», «Donishnoma», «Salamon va Ibsol», «Risolat at- tayr» va ko‘pgina boshqa asarlari shular jumlasidandir. Uning tabobatga doir asarlarida kasalliklarning kelib chiqish sabablari va manbalari, diagnostika, muolaja usullari, dorivor o‘simliklar va dorivor o‘simliklar xususiyatlari, parhyez, inson salomatligi uchun jismoniy tarbiyaning ahamiyati kabi tabobatning ko‘pgina g‘oyat muhim masalalariga alohida e'tibor berilgan. Uning «Al-Qonun fit-tib» asari XII asrdayoq lotinchaga tarjima qilinib, to XVII asrgacha yevropa tabobatida asosiy qo‘llanma sifatida foydalanilgan. O‘rta asrning bu buyuk allomasi Sharqda «Shayxur-rais», G‘arbda «Avitsenna» nomlari bilan shuhrat topdi. Bu davrda Xorazm poytaxti Urganch ham obod va madaniy shahar edi. Xorazmshoh Abul Abbos Ma'mun ancha bilimli hukmdor bo‘lib, olim, shoir, san'atkor, naqqosh va musavvirlarga homiylik qilar edi. Urganchda xorazmshohlar saroyida zamonasining yirik mutafakkirlari Ibn Sino va Beruniydan tashqari, tarixchi Miskavayx, matematik Abu Nasr Arroq, faylasuf Abu Sahl Masihiy, tabib Ibn Hammorlar to‘plangan edilar. Bu yerda «Bilimdonlar uyi» — «Ma'mun akademiyasi» tashkil etilib, u yerda Xorazmshoh homiyligida falsafa, matematika, tib ilmiga oid masalalar muhokama qilinar edi. Ammo Urganchdagi bu ilmiy muhit uzoq yashamadi. Mahmud G‘aznaviyning tazyiqi ostida u tezda tarqalib ketdi. O‘sha zamonda Urganchda yashab ijod qilgan ulug‘ mutafakkirlardan biri Abu Rayhon Beruniy (973-1048) edi. U Xorazmda tug‘iddi, dastlab Urganchda ta'lim oldi. Uzoq yillar Gurgonda yashadi. So‘ngra Xorazmshoh Ma'mun saroyida ijod qildi. 1017 yilda Mahmud G‘aznaviyning talabi bilan G‘azna shahriga bordi va umrining oxirigacha shu yerda ijod qildi. Beruniy 1048 yilda G‘aznada vafot etdi. U falakiyot, geografiya, matematika va tarix fanlari bo‘yicha 154 ta ilmiy asar yozdi. Beruniyning «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Geodeziya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. U o‘zining falakiyotga oid asarlarida n Koperniqdan qariyb 5 27 Ibn Sino arab va fors tillarida fanning turli sohalari bo‘yicha 300 dan ortiq asarlar yozadi. Nazm va nasrda qalam yuritadi. Uning besh jildlik «Al-Qonun fit- tib», «Kitob ush-shifo», «Donishnoma», «Salamon va Ibsol», «Risolat at- tayr» va ko‘pgina boshqa asarlari shular jumlasidandir. Uning tabobatga doir asarlarida kasalliklarning kelib chiqish sabablari va manbalari, diagnostika, muolaja usullari, dorivor o‘simliklar va dorivor o‘simliklar xususiyatlari, parhyez, inson salomatligi uchun jismoniy tarbiyaning ahamiyati kabi tabobatning ko‘pgina g‘oyat muhim masalalariga alohida e'tibor berilgan. Uning «Al-Qonun fit-tib» asari XII asrdayoq lotinchaga tarjima qilinib, to XVII asrgacha yevropa tabobatida asosiy qo‘llanma sifatida foydalanilgan. O‘rta asrning bu buyuk allomasi Sharqda «Shayxur-rais», G‘arbda «Avitsenna» nomlari bilan shuhrat topdi. Bu davrda Xorazm poytaxti Urganch ham obod va madaniy shahar edi. Xorazmshoh Abul Abbos Ma'mun ancha bilimli hukmdor bo‘lib, olim, shoir, san'atkor, naqqosh va musavvirlarga homiylik qilar edi. Urganchda xorazmshohlar saroyida zamonasining yirik mutafakkirlari Ibn Sino va Beruniydan tashqari, tarixchi Miskavayx, matematik Abu Nasr Arroq, faylasuf Abu Sahl Masihiy, tabib Ibn Hammorlar to‘plangan edilar. Bu yerda «Bilimdonlar uyi» — «Ma'mun akademiyasi» tashkil etilib, u yerda Xorazmshoh homiyligida falsafa, matematika, tib ilmiga oid masalalar muhokama qilinar edi. Ammo Urganchdagi bu ilmiy muhit uzoq yashamadi. Mahmud G‘aznaviyning tazyiqi ostida u tezda tarqalib ketdi. O‘sha zamonda Urganchda yashab ijod qilgan ulug‘ mutafakkirlardan biri Abu Rayhon Beruniy (973-1048) edi. U Xorazmda tug‘iddi, dastlab Urganchda ta'lim oldi. Uzoq yillar Gurgonda yashadi. So‘ngra Xorazmshoh Ma'mun saroyida ijod qildi. 1017 yilda Mahmud G‘aznaviyning talabi bilan G‘azna shahriga bordi va umrining oxirigacha shu yerda ijod qildi. Beruniy 1048 yilda G‘aznada vafot etdi. U falakiyot, geografiya, matematika va tarix fanlari bo‘yicha 154 ta ilmiy asar yozdi. Beruniyning «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Geodeziya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. U o‘zining falakiyotga oid asarlarida n Koperniqdan qariyb 5 28 asr muqaddam yerning quyosh atrofida aylanishi haqidagi fikrni o‘rta asrlarda birinchi bo‘lib ilgari surdi. yerning dumaloq shaklda ekanligini asoslab berdi. U dunyoning geografik xaritasini tuzdi. Beruniyning fan olamida shuhrat qozontirgan katta asarlari «Hindiston» hamda «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar» nomli kitoblaridir. Ulardan birinchisida u Hindistonning geografiyasi, aholisining mifologik tasavvurlari haqida ma'lumot beradi. Ikkinchi kitobida esa yunonlar, rumoliklar, sug‘dlar, xorazmliklar, nasorolar, yahudiylar, arablarning islomgacha bo‘lgan urf-odatlari, diniy e'tiqodlari, matematik va geografik tushunchalari to‘g‘risida qimmatli tarixiy ma'lumotlarni bayon qiladi. Beruniyning ilmiy va falsafiy merosi, shubhasiz, jahon fani va madaniyati xazinasiga qo‘shilgan katta hissa bo‘ldi. IX-XI asrlarning qomusiy olimlaridan ikkinchisi Abu Abdulloh al- Xorazmiy edi. Xorazmlik bu olimning hayoti haqida juda oz ma'lumot bizgacha yetib kelgan, hatto uning na tavallud topgan, na vafot etgan sanasi ma'lum. Olimning to‘liq ismi Abu Abdulloh ibn Ahmad ibn Yusuf al-Xorazmiydir. Uning yoshligi Xiva, Zamahshar va kindik qoni to‘kilgan Kat shahrida o‘tgan. Bu shaharda Abu Abdulloh al-Xorazmiy yashadi, savod chiqardi va fanning turli sohalari bo‘yicha bilimlarga ega bo‘ddi. Ma'lum bir vaqt u Xurosonda istiqomat qiladi. Nishopur shahrida kotiblik, Somoniylar davlati poytaxti Buxoroda Nuh ibn Mansur (976- 997) saroyida hatto vazirlik lavozimida faoliyat ko‘rsata-i. Saroydagi hayot unga Buxoro shahridagi nihoyatda boy amir kutubxonasidan foydalanish imkonini beradi. Abu Abdulloh Xorazmiydan bizgacha arab tilida yozilgan yagona asar — «Mafotih ul-ulum» («Fanlar kalitlari») yetib kelgan. Bu kitob fanlarning rivoji tarixi va ularnint tasnifiga bashshlangan. Unda o‘rta asrlardagi fanlar borasida ma'lumotlar qomusiy uslubda berilgan. Aruz, arifmetika, geometriya, kimyo kabi fanlarning asoslari bayon etilgan. Abu Abdulloh al-Xorazmiy o‘z asarida aniq fanlar to‘g‘risida tushunchalar beribgina qolmay, yutuqlarga erishgan. X-XII asrlarda Movarounnahrda tarix va geografiyaga qiziqish ortib, bu ilmlarga e'tibor kuchayadi. Chunki bu davrda mahalliy aholining ma'naviy hayotida o‘z ona tili va unda yozilgan tarixiy va adabiy asarlarga bo‘lgan ehtiyoj ham tobora ortib bormoqsa edi. Ayni shu davrda Gardiziyning «Zaynulaxbor» 28 asr muqaddam yerning quyosh atrofida aylanishi haqidagi fikrni o‘rta asrlarda birinchi bo‘lib ilgari surdi. yerning dumaloq shaklda ekanligini asoslab berdi. U dunyoning geografik xaritasini tuzdi. Beruniyning fan olamida shuhrat qozontirgan katta asarlari «Hindiston» hamda «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar» nomli kitoblaridir. Ulardan birinchisida u Hindistonning geografiyasi, aholisining mifologik tasavvurlari haqida ma'lumot beradi. Ikkinchi kitobida esa yunonlar, rumoliklar, sug‘dlar, xorazmliklar, nasorolar, yahudiylar, arablarning islomgacha bo‘lgan urf-odatlari, diniy e'tiqodlari, matematik va geografik tushunchalari to‘g‘risida qimmatli tarixiy ma'lumotlarni bayon qiladi. Beruniyning ilmiy va falsafiy merosi, shubhasiz, jahon fani va madaniyati xazinasiga qo‘shilgan katta hissa bo‘ldi. IX-XI asrlarning qomusiy olimlaridan ikkinchisi Abu Abdulloh al- Xorazmiy edi. Xorazmlik bu olimning hayoti haqida juda oz ma'lumot bizgacha yetib kelgan, hatto uning na tavallud topgan, na vafot etgan sanasi ma'lum. Olimning to‘liq ismi Abu Abdulloh ibn Ahmad ibn Yusuf al-Xorazmiydir. Uning yoshligi Xiva, Zamahshar va kindik qoni to‘kilgan Kat shahrida o‘tgan. Bu shaharda Abu Abdulloh al-Xorazmiy yashadi, savod chiqardi va fanning turli sohalari bo‘yicha bilimlarga ega bo‘ddi. Ma'lum bir vaqt u Xurosonda istiqomat qiladi. Nishopur shahrida kotiblik, Somoniylar davlati poytaxti Buxoroda Nuh ibn Mansur (976- 997) saroyida hatto vazirlik lavozimida faoliyat ko‘rsata-i. Saroydagi hayot unga Buxoro shahridagi nihoyatda boy amir kutubxonasidan foydalanish imkonini beradi. Abu Abdulloh Xorazmiydan bizgacha arab tilida yozilgan yagona asar — «Mafotih ul-ulum» («Fanlar kalitlari») yetib kelgan. Bu kitob fanlarning rivoji tarixi va ularnint tasnifiga bashshlangan. Unda o‘rta asrlardagi fanlar borasida ma'lumotlar qomusiy uslubda berilgan. Aruz, arifmetika, geometriya, kimyo kabi fanlarning asoslari bayon etilgan. Abu Abdulloh al-Xorazmiy o‘z asarida aniq fanlar to‘g‘risida tushunchalar beribgina qolmay, yutuqlarga erishgan. X-XII asrlarda Movarounnahrda tarix va geografiyaga qiziqish ortib, bu ilmlarga e'tibor kuchayadi. Chunki bu davrda mahalliy aholining ma'naviy hayotida o‘z ona tili va unda yozilgan tarixiy va adabiy asarlarga bo‘lgan ehtiyoj ham tobora ortib bormoqsa edi. Ayni shu davrda Gardiziyning «Zaynulaxbor» 29 («Xabarlar ko‘rki»), Bayxaqiyning 30 jildlik tarixiy asari, Majiduddin Adnoniyning «Tari-xiy mulki Turkiston», Muhammad Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» kabi asarlari fors tiliga tarjima qilinadi. Xulosa O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar sulolasining hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi. Arablarga qarshi olib borilgan kurashlar natijasida IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar tashkil topdi. Bunday davlatlarning eng kattasi Somoniylar davlati edi. U Movarounnahr va Xurosondan Ray va Kavzingacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan. Ismoil ibn Ahmad (892-907) davrida mazkur sulolaning ko‘zga ko‘ringan namoyandalari, Somoniylar markaziy davlat apparatini mustahkamlashdan manfaatdor bo‘lgan feodal zodagonlar, din peshvolari, barcha badavlat dehqon tabaqalarining qo‘llab- 29 («Xabarlar ko‘rki»), Bayxaqiyning 30 jildlik tarixiy asari, Majiduddin Adnoniyning «Tari-xiy mulki Turkiston», Muhammad Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» kabi asarlari fors tiliga tarjima qilinadi. Xulosa O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar sulolasining hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi. Arablarga qarshi olib borilgan kurashlar natijasida IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar tashkil topdi. Bunday davlatlarning eng kattasi Somoniylar davlati edi. U Movarounnahr va Xurosondan Ray va Kavzingacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan. Ismoil ibn Ahmad (892-907) davrida mazkur sulolaning ko‘zga ko‘ringan namoyandalari, Somoniylar markaziy davlat apparatini mustahkamlashdan manfaatdor bo‘lgan feodal zodagonlar, din peshvolari, barcha badavlat dehqon tabaqalarining qo‘llab- 30 quvvatlashlari bilan xorijiylarning yetakchilaridan Amir Husaynni ag‘darib tashlashga, Buxoroning Barnod va Romiton tumanlarida boshlangan dehqonlar harakatini bostirishga hamda teskarichi boyonlarni davlat ishlaridan chetlashtirib tashlashga muvaffaq bo‘ldilar. 893 yili qadimiy Usrushonaning mahalliy hokimiyatini ag‘darib tashladilar hamda iqtisodiy va siyosiy jihatdan ahamiyatga molik bo‘lgan bu hududni o‘z tasarruflariga olishga muvaffaq bo‘ldilar. Turk- qorluqlarning Sirdaryo bo‘yidagi yerlarga qilib turgan bosqinini to‘xtatib, Tarozni bosib oldilar (893) hamda u yerdagi aholini musulmon diniga kirgizdilar. Abbosiylar xalifaligi davrida bir butun bo‘lgan mazkur shahar va viloyatlar X asrning biriichi choragida undan ajralib chiqdi. Bu bo‘linish to 935 yillargacha davom etdi. Natijada Mesopotamiya hamdoniylar (905-1004), Misr bilan Suriya ixshidiylar (935-969) qul ostiga, G‘arbiy Eron buvayxiylarga, Tabariston bilan Gurgon mahalliy daylimiylar sulolasi bo‘lmish ziyoriylarga, Movarounnahr bilan Xuroson somoniylar qo‘liga utib qoldi. Tarixchilar o‘xshatib aytganlaridek, xalifaga Bag‘dod bilan Vaviloniyaning bir qismigina qoldi, xulos. To‘g‘ri, maxalliy hukmdorlar (mulk at-tavoif) hali ham xalifa hokimiyatini tan olar, uning nomini xutbaga qo‘shib uqitar, tangalarda uning nomini o‘z nomlari bilan bir qatorda zarb etar, vaqt-vaqti bilan xalifaga hadyalar yuborib turar edilar. Ammo ular Bardodga shunchaki qaram edilar, xolos. Xalifa nomigagina davlat boshlig‘i bo‘lib, hyech kanday real hokimiyatga ega emas edi. Somoniylar Movarounnaxr va Xurosonda mustakil davlat tuzish uchun avvalambor, kuchli markazlashgan xokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu ayniqsa Ismoil Somoniy xukmronligi davrida kunning dolzarb masalasiga aylandi. Chunki Ismoil Somoniy Movarounnaxr va Xurosonni birlashtirishga va yagona markazlashgan davlat tuzishga muvaffak buldi. Endi bu davlatni idora kilish lozim edi. Ismoil Somoniy davlatning majmuini tashkil etishda Sosoniylar Eroni va Arab xalifaligida kabul qilingan tajribalardan foydalandi va uni zamon talabiga karab mukammallashtirdi. Xokimiyatning eng yuqori pogonasida somoniylar turib, ular amir unvoni bilan idora qilganlar. Davlat majmuini mustaxkamlashda, Nasr II Somoniyning ma'rifatli vazirlari Abuabdullo Muxammad Jayxoniy va Abufazl Muxammad Balamiylarning xizmatlari katta 30 quvvatlashlari bilan xorijiylarning yetakchilaridan Amir Husaynni ag‘darib tashlashga, Buxoroning Barnod va Romiton tumanlarida boshlangan dehqonlar harakatini bostirishga hamda teskarichi boyonlarni davlat ishlaridan chetlashtirib tashlashga muvaffaq bo‘ldilar. 893 yili qadimiy Usrushonaning mahalliy hokimiyatini ag‘darib tashladilar hamda iqtisodiy va siyosiy jihatdan ahamiyatga molik bo‘lgan bu hududni o‘z tasarruflariga olishga muvaffaq bo‘ldilar. Turk- qorluqlarning Sirdaryo bo‘yidagi yerlarga qilib turgan bosqinini to‘xtatib, Tarozni bosib oldilar (893) hamda u yerdagi aholini musulmon diniga kirgizdilar. Abbosiylar xalifaligi davrida bir butun bo‘lgan mazkur shahar va viloyatlar X asrning biriichi choragida undan ajralib chiqdi. Bu bo‘linish to 935 yillargacha davom etdi. Natijada Mesopotamiya hamdoniylar (905-1004), Misr bilan Suriya ixshidiylar (935-969) qul ostiga, G‘arbiy Eron buvayxiylarga, Tabariston bilan Gurgon mahalliy daylimiylar sulolasi bo‘lmish ziyoriylarga, Movarounnahr bilan Xuroson somoniylar qo‘liga utib qoldi. Tarixchilar o‘xshatib aytganlaridek, xalifaga Bag‘dod bilan Vaviloniyaning bir qismigina qoldi, xulos. To‘g‘ri, maxalliy hukmdorlar (mulk at-tavoif) hali ham xalifa hokimiyatini tan olar, uning nomini xutbaga qo‘shib uqitar, tangalarda uning nomini o‘z nomlari bilan bir qatorda zarb etar, vaqt-vaqti bilan xalifaga hadyalar yuborib turar edilar. Ammo ular Bardodga shunchaki qaram edilar, xolos. Xalifa nomigagina davlat boshlig‘i bo‘lib, hyech kanday real hokimiyatga ega emas edi. Somoniylar Movarounnaxr va Xurosonda mustakil davlat tuzish uchun avvalambor, kuchli markazlashgan xokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu ayniqsa Ismoil Somoniy xukmronligi davrida kunning dolzarb masalasiga aylandi. Chunki Ismoil Somoniy Movarounnaxr va Xurosonni birlashtirishga va yagona markazlashgan davlat tuzishga muvaffak buldi. Endi bu davlatni idora kilish lozim edi. Ismoil Somoniy davlatning majmuini tashkil etishda Sosoniylar Eroni va Arab xalifaligida kabul qilingan tajribalardan foydalandi va uni zamon talabiga karab mukammallashtirdi. Xokimiyatning eng yuqori pogonasida somoniylar turib, ular amir unvoni bilan idora qilganlar. Davlat majmuini mustaxkamlashda, Nasr II Somoniyning ma'rifatli vazirlari Abuabdullo Muxammad Jayxoniy va Abufazl Muxammad Balamiylarning xizmatlari katta 31 bulgan. Umuman, Somoniylar xukmdorligi davrida vazirlik mansabiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlanganlar. Umuman somoniylar davrida Xuroson va Movarounnaxr qishloq xujaligini turli tarmoklari xususan, dexonchilik yaxshi rivojlangan. Somoniylar davrida dexkonchilik bilan bir katorda xunarmandchilik xam keng sur'atlar bilan taraqqiy qildi. Shaxar axolisining ko’p kismi xunarmandchilikning turli soxalari bilan mashg’ul bo’lishgan. Manbalarda qayd qilinishicha Movarounnahrda, ayniqsa, to’qimachilik yaxshi taraqqiy qilgan. Bu yerda ipak va jundan tayyorlangan turli-tuman gazlamalar o’zining yuqori sifatliligi, bejirim va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vedar va Surxon daryodagi Darzangi tukimachilarining maxsulotlari faqatgina Movarounnaxr va Xurosondagina emas, balki Iroq, Eron va Hindistonlarda xam ma'lum bulgan. Xususan, Narshaxiyning yozishicha, Zandanada tayyorlangan gazlamalarga Shark bozorida extiyoj juda katta bulgan. Ibn Xavkal va Mukaddasiyning qayd etishicha Vedarda tayyorlangan yuqori sifatli gazlamalar axolining yuqori tabakalari orasida juda kadrlangan. Bu gazlamalardan asosan amirlar, vazirlar, turli amaldorlar, qozilar uzlariga liboslar tiktirganlar. Vedar gazlamasi xatto Xuroson parchasi xam deb atalgan. Gazlamalarning turli navlari bundan tashkari Keshda, Nasafda, Binketda, Dabusiyada va ko’pgina boshka shaxarlarda xam tayyorlangan. Somoniylar davrida kuchli va mustakil davlatning paydo bulishi dexonchilik, xunarmandchilikning rivojlanishi, shaxarlarning taraqqiyoti uz navbatida ichki va tashki savdoni yanada uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo shaxar va qishloqlar o’rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shaxar va qishloqlarni kuchmanchi xalklar va boshka davlatlar bilan alokasi rivojlandi. Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida ham Somoniylar davlati (1X-X asrlar) katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu davr ilmfan va ma'rifatning rivojlangan davri bo‘ldi hamda Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ismoil Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband kabi ulug‘ mutafakkir olimlar va allomalar yetishib chiqishida muhim bosqich bo‘ldi. Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda muhim o‘zgarishlar yuz bergani va bir necha 31 bulgan. Umuman, Somoniylar xukmdorligi davrida vazirlik mansabiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlanganlar. Umuman somoniylar davrida Xuroson va Movarounnaxr qishloq xujaligini turli tarmoklari xususan, dexonchilik yaxshi rivojlangan. Somoniylar davrida dexkonchilik bilan bir katorda xunarmandchilik xam keng sur'atlar bilan taraqqiy qildi. Shaxar axolisining ko’p kismi xunarmandchilikning turli soxalari bilan mashg’ul bo’lishgan. Manbalarda qayd qilinishicha Movarounnahrda, ayniqsa, to’qimachilik yaxshi taraqqiy qilgan. Bu yerda ipak va jundan tayyorlangan turli-tuman gazlamalar o’zining yuqori sifatliligi, bejirim va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vedar va Surxon daryodagi Darzangi tukimachilarining maxsulotlari faqatgina Movarounnaxr va Xurosondagina emas, balki Iroq, Eron va Hindistonlarda xam ma'lum bulgan. Xususan, Narshaxiyning yozishicha, Zandanada tayyorlangan gazlamalarga Shark bozorida extiyoj juda katta bulgan. Ibn Xavkal va Mukaddasiyning qayd etishicha Vedarda tayyorlangan yuqori sifatli gazlamalar axolining yuqori tabakalari orasida juda kadrlangan. Bu gazlamalardan asosan amirlar, vazirlar, turli amaldorlar, qozilar uzlariga liboslar tiktirganlar. Vedar gazlamasi xatto Xuroson parchasi xam deb atalgan. Gazlamalarning turli navlari bundan tashkari Keshda, Nasafda, Binketda, Dabusiyada va ko’pgina boshka shaxarlarda xam tayyorlangan. Somoniylar davrida kuchli va mustakil davlatning paydo bulishi dexonchilik, xunarmandchilikning rivojlanishi, shaxarlarning taraqqiyoti uz navbatida ichki va tashki savdoni yanada uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo shaxar va qishloqlar o’rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shaxar va qishloqlarni kuchmanchi xalklar va boshka davlatlar bilan alokasi rivojlandi. Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida ham Somoniylar davlati (1X-X asrlar) katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu davr ilmfan va ma'rifatning rivojlangan davri bo‘ldi hamda Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ismoil Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband kabi ulug‘ mutafakkir olimlar va allomalar yetishib chiqishida muhim bosqich bo‘ldi. Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda muhim o‘zgarishlar yuz bergani va bir necha 32 yillar davomida tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan hisoblangan Buxoro va Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi. Samarqandning buyuk ipak yo‘lida joylashgani tijorat, san'at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning ham ta'lim markazlari faoliyat olib borgan. Mazkur tadqiqot ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu barqarorlik tarixi haqida ma'lumot berishga harakat qildim. Prezident asarlari 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ, -Т.: Шарқ, 1998. 2. Shavkat Mirziyoyev.Yangi O’zbekiston demokratik o’zgarishlar.T.Oqituvchi. MU MCHJ,2021.184 b Asosiy adabiyotlar 3. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T.: Sharq, 2000. 32 yillar davomida tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan hisoblangan Buxoro va Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi. Samarqandning buyuk ipak yo‘lida joylashgani tijorat, san'at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning ham ta'lim markazlari faoliyat olib borgan. Mazkur tadqiqot ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu barqarorlik tarixi haqida ma'lumot berishga harakat qildim. Prezident asarlari 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ, -Т.: Шарқ, 1998. 2. Shavkat Mirziyoyev.Yangi O’zbekiston demokratik o’zgarishlar.T.Oqituvchi. MU MCHJ,2021.184 b Asosiy adabiyotlar 3. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T.: Sharq, 2000. 33 4. Karim Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T., “Sharq”, 2001, 5. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001. 6. A.S. Sagdullayev – O’zbekiston tarixi. Birinchi kitob., Toshkent., “Donishmand ziyosi”., 2021 7. Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. T.: “Adolat”, 2001. 8. Sagdullaev A.S., Mavlonov O‘- O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. – T.: Akademiya, 2006. 9. Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. 10. Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010. 11. Sultonov. F, Bozorboyev. F – O’rta asrlar tarixi., Toshkent., 2007. 12. Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007. Foydalanilgan manbalar 13. Abu Bakr ibn Jafar Narshaxiy. Buxoro tarixi. T. “Kamalak” 1995 14. Abu Jafar Muhammad at-Tabariy. Istoriya at-Tabariy. T. “Fan” 1987 15. Abulqosim Firdavsiy. Shohnoma. Uch jildlik. T.: G‘afur G‘ulom Chet el adabiyotlari 16. Buryakov Yu.F., Gritsina A. Maverannaxr na Velikom shelkovom puti. Samarqand-Bishkek, 2006. 17. Vamberi Xerman. Buxoro yoki Movarounnahr tarixi. T.: 1990. 18. Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997 33 4. Karim Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T., “Sharq”, 2001, 5. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. T., «O‘qituvchi», 2001. 6. A.S. Sagdullayev – O’zbekiston tarixi. Birinchi kitob., Toshkent., “Donishmand ziyosi”., 2021 7. Rtveladze E.V., Saidov A.X., Abdullaev E.V. Qadimgi O‘zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. T.: “Adolat”, 2001. 8. Sagdullaev A.S., Mavlonov O‘- O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. – T.: Akademiya, 2006. 9. Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. 10. Shamsutdinov. R, Karimov. Sh, Ubaydullayev. O’ – Vatan tarixi. I – kitob. Toshkent, “Sharq”., 2010. 11. Sultonov. F, Bozorboyev. F – O’rta asrlar tarixi., Toshkent., 2007. 12. Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007. Foydalanilgan manbalar 13. Abu Bakr ibn Jafar Narshaxiy. Buxoro tarixi. T. “Kamalak” 1995 14. Abu Jafar Muhammad at-Tabariy. Istoriya at-Tabariy. T. “Fan” 1987 15. Abulqosim Firdavsiy. Shohnoma. Uch jildlik. T.: G‘afur G‘ulom Chet el adabiyotlari 16. Buryakov Yu.F., Gritsina A. Maverannaxr na Velikom shelkovom puti. Samarqand-Bishkek, 2006. 17. Vamberi Xerman. Buxoro yoki Movarounnahr tarixi. T.: 1990. 18. Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997 34 19. Равшанов Поён. Ватан тарихидан Турон VII-IX асрларда. Қарши, “Насаф” 2003 Foydalanilgan internet saytlari 20. Ziyo.com.kutubxonasi 21. Qomus.uz. 22. Shosh.uz 34 19. Равшанов Поён. Ватан тарихидан Турон VII-IX асрларда. Қарши, “Насаф” 2003 Foydalanilgan internet saytlari 20. Ziyo.com.kutubxonasi 21. Qomus.uz. 22. Shosh.uz