O‘RTA OSIYODA TILSHUNOSLIK Reja: Kirish 1. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda tilshunoslik 1.1. Abu Nasr Farobiyning lingvistik qarashlari 1.2. Abu Rayhon Beruniyning tilshunoslik ta’limoti 2. Abu Ali Ibn Sinoning tilshunoslik ta’limoti 2.1. M.Zamaxshariy va tilshunoslik 2.2. M.Koshg‘ariy va tilshunolsli 2.3. A.Navoiy va tilshunoslik Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish Mavzuning dolzarbligi: “Tilshunoslik nazariyasi” fani murakkab va ko‘p qirrali, boshqa ijtimoiy fanlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan til haqidagi mustaqil va aniq fan bo‘lib, tilshunoslik sohasining nazariy mavzularini yoritish, fan doirasida o‘rganiladigan asosiy masalalarning mazmun mundarijasini belgilash, nazariy tilshunoslikning muhim xususiyatlari borasida tasavvur hosil qilish, asosiy lingvistik hodisalar, jarayonlar, til birliklari, til birliklarining tizim sifatidagi qurilishi haqida ma’lumot keltirish, til mohiyatini nazariy muammolar asosida tahlil qilish, tilning tabiati, ijtimoiy mohiyati, kishilik jamiyatida bajaradigani vazifasi, til va so‘zlashuvchining ruhiy faoliyati, so‘zlovchi va suhbatdoshning o‘zaro munosabati, tilning kommunikativ xususiyatlari, tilning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyot jarayonlari va qonuniyatlarini, til va tafakkurning bir-biriga uzviy bog‘liqligini, tilning belgili va belgisiz xususiyatlarini umumlashtirib, ilmiy xulosalar chiqaradi va shu asosda til qonuniyatlarini aniqlab beradi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari: fanining maqsadi quyidagilardan iborat: -lingvistikaning tabiati, mohiyati va predmetini belgilash; obyektiv borliqdagi hodisalarga tilning munosabati, uning boshqa hodisalar ichida tutgan o‘rnini o‘rganish; - tilning nutq va nutq faoliyati bilan munosabatini o‘rganish; - til strukturasi, bu strukturani tashkil etgan birliklarning o‘zaro munosabati, uning ichki mexanizmi, ishlash qonuniyatlari kabi muhim masalalarni ilmiy o‘rganish; -til va jamiyat, tilning kishilik jamiyatidagi o‘rni, tilning ijtimoiy muhitga ko‘ra o‘zgarish xususiyatlari, tillarning sotsiolingvistik tasnifi kabilarni o‘rganish; - til va tafakkur, til va psixologiya, til va semiotika kabi tilga bog‘liq masalalarni tadqiq etish; -tildagi muammo va masalalarni sinxroniya va diaxroniya (ya’ni hozirgi va tarixiy holati)da ilmiy tadqiq etish; - mavjud metod va metodologiyalardan magistrlarni puxta xabardor etishdan iborat. 1. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda tilshunoslik Arab tilshunosligi va fani rivojiga arablar bilan bir qatorda, eroniylar, greklar, evreylar hamda arab xalifaligiga qarashli bo‘lgan Markaziy Osiyo xalqlarining farzandlari ham katta hissa qo‘shganlar. Bu haqda o‘zbek qomusida shunday fikr bildirilgan: «O‘rta asrlarda tilshunoslikning rivoji arab va arab tilida ijod etgan filologlar tomonidan davom ettirildi. Arab tilshunosligi rivojida Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Zamahshariy, Javhariy, Mahmud Koshg‘ariy singari O‘rta Osiyolik olimlarning ham hissasi katta bo‘ldi» (1:102). Abu Nasr Farobiyning lingvistik qarashlari. Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarxon ibn O‘zalik al - Forobiydir (873-950). Markaziy Osiyoning yirik mutafakkiri. Forobiy o‘z davrida mavjud bo‘lgan barcha ilmlardan bahramand bo‘lishga intildi va bu yo‘lda Bog‘dod, Damashq, Halab, Harron kabi arab sharqining juda ko‘p shaharlariga sayohat qildi, borgan shaharlarida olimlar bilan tanishib, ular bilan suhbatlar uyushtirdi. Abu Nasr Forobiyni SHarqda ikkinchi Muallim (Muallimu Soniy) deb yuritganlar. Zamonasining ana shunday yirik mutafakkiri bo‘lishiga qaramay, Abu Nasr Forobiy juda faqir yashagan. Hatto u yozishga qog‘oz, mutolaaga chiroq yog‘i ham topa olmagan. SHunday bo‘lsa-da, u ilm yo‘lidan chekinmagan. Abu Nasr Forobiy juda ko‘p fanlar, tillar va hunarlardan xabardor edi. Forobiy shaharma-shahar kezib, nihoyat, Damashq shahriga keladi va shoh saroyiga kirib boradi. U eshikni ochib, kirishga ruxsat so‘raydi. Hamma juldur kiyingan bu kishiga tikilib qoladi. Forobiy to‘ppa-to‘g‘ri borib, shoh oldidagi bo‘sh joyga o‘tiradi. SHoh saroyida maxsus bir tilda gaplashishar edi. Podshoh shu tilda uni chiqarib kaltaklashni buyuradi. SHunda Forobiy shohga qarab: -Taqsirim, shoshilinch ish qilish podshohga yarashmaydi, – deydi. Podshoh esa Forobiyga qarab:-Cen bu tilni bilasanmi? – deydi. Forobiy:-Etmish tilni bilaman, deb javob beradi. Podshoh shunday juldur kiyingan, devonavash bir kishi qobiliyatini ko‘rib hayratlanadi. Darhaqiqat, Abu Nasr Forobiy turli tillarni o‘rganish bilan shug‘ullangan. Masalan, u tibbiyot va mantiq ilmini xristian vrachi YUxanno ibn Xaylon Kunnoiydan, hikmat va yunon tilini xristian Abu Bashar Mattodan o‘rganadi. Farobiy 70 tilni o‘rgangan va u tillarda bemalol so‘zlasha olgan.1 Podshoh va ommani hayratlantirish qobiliyatiga ega bo‘lgan Abu Nasr Forobiy falsafa, mantiq, filologiya, ritorika, tibbiyot, musiqa, matematika, zoologiya, botanika kabi fanlarga tegishli 180 dan ziyod asarlar yozgan. SHundan ko‘rinadiki, Forobiyning ilmiy-falsafiy merosi nihoyatda boy va rang-barangdir. Abu Nasr Forobiy tilshunoslik va adabiyotshunoslik, poetika va ritorikaga tegishli bir qancha asarlar ijod etgan. U bu mavzuda «SHarh kitob-al-Xitoba li Aristutilos («Aristotelning «Ritorika» asariga yozilgan sharh kitobi»), «Kitob al- alfoz va al-xuruf» («Lafz-so‘zlar va harflar haqida kitob»), «Kalom lahu fi ma’no ism al-falsafa»(«Falsafa nomining ma’nosi haqida»), «Kitob fi al-xitoba kabir, ishrun majalladan»(«Ritorika» haqida yigirma jildlik katta kitob»), «Kitob fi sanoat al-kitoba» («YOzuv san’ati haqida kitob»), «Kalom lahu fi ash-she’r va al-kavofiy» («SHe’r va qofiyalar haqida so‘z»), «Kitob fi al-lug‘at»(«Lug‘atlar haqida kitob»), «Kitob fi ixso ikao» («Ritmlar tasnifi haqida kitob») kabi asarlar yozgan. Bu asarlarda Forobiy shoir, tilshunos, adabiyotshunos sifatida namoyon bo‘ladi. Abu Nasr Forobiy Aristotelning «Ritorika» asariga yozgan sharhida so‘z turkumlarini ot, fe’l, bog‘lovchi deb uch guruhga ajratadi. Bu narsa uning so‘z ma’nolari, tovushlar tahlili, yozuv tizimi, uslubiyat haqidagi fikrlarida o‘z ifodasini topgan. Abu Nasr Forobiy har bir so‘z ifodalovchi tushuncha, tasavvur haqida fikr bildirib shunday yozadi: «Bordi-yu agar o‘shanda u kishiga biror narsaninig o‘zini so‘z bilan tavsiflab berilsa bormi, unda o‘sha so‘z mulohazalarda ishlatiladigan har 1 Хайруллаев М. Абу Наср Фаробий. – Тошкент, 1961, 13-бет. bir narsa ichida yaxshilik va yomonlik, adolatsizlik yo tubanlik va yo bo‘lmasa, halollikni tasavvur qilganiga o‘xshab ketadi. Bas shunday ekan, xayolga kelgan so‘zlardan kuzatilgan maqsad ham eshituvchini uning xayoliga kelgan narsani qilishga undashdan iborat bo‘ladi»2 Abu Nasr Forobiy o‘z asarlarida tillar va ularning lug‘atlari haqida ma’lumot beradi. U falsafa so‘zining ma’nosi haqida shunday yozadi: «Falsafa yunoncha bo‘lib, arab tiliga chetdan kirgan so‘zlardandir. Bu so‘z ularning tillarida filosufo deb aytiladi. Uning lug‘aviy ma’nosi-hikmatni yoqtirish demakdir. Bu so‘z yunon tilida «filo» bilan «sufiyo» so‘zlaridan tarkib topgan. «Filo» deganda yoqtirish, sevish tushuniladi; «sufiyo» deganda esa hikmat, donolik tushuniladi. Faylasuf so‘zi falsafadan olingan, bu yunonlarning tilida «filasufus» deyiladi. Bu o‘zgarish yunonlarda ildizdan bo‘ladigan o‘zgarish sanaladi. Ularning tilida buning manosi hikmatni sevish demakdir. Ular bu bilan hayotdan va umr ko‘rishdan maqsad hikmatni ta’kidlashdan iboratdir, deyishadi.3 Forobiy o‘z asarlarida so‘z ma’nolarini tasniflaydi. Uningcha, so‘z ma’nosi ikki xil bo‘ladi: sodda va murakkab. Bir turdagi narsa va hodisalarni atash vazifasini bajaruvchi alohida so‘zlar sanaladi: odam, hayvon, uy, kitob kabi. Har bir narsa va uning belgisini bildiruvchi so‘zlar murakkab hisoblanadi: Bu odam hayvon. U sodda ma’noli so‘zlarni ikkiga ajratadi:atoqli otlar, tur va jinsni ko‘rsatadigan so‘zlar. Tur va jins bildiruvchi so‘zlar asosida Forobiy so‘z turkumlarini ham tasnif etadi. U tur va jins bildiradigan so‘zlarni arab grammatik maktablari an’analari asosida ot, fe’l va yuklamalarga ajratadi. Ot va fe’llarning grammatik kategoriyalari haqida ma’lumot beradi. Xususan, otlar uchun jins (er- xotin), son (birlik-ikkilik, ko‘plik) kategoriyalari, fe’llar uchun zamon (o‘tgan, kelasi, hozirgi) kategoriyalari xosligini ta’kidlaydi. 2 Фаробий Абу Наср. Фозил одамлар шаҳри. – Тошкент, 1993, 114-бет. 3 Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тилшунослиги тарихи. – Тошкент, 2000, 208-бет. Forobiy tilshunoslikning mundarijasi haqida qimmatli fikr bildirgan. U tilshunoslikning mundarijasini olti bo‘limdan iborat deb belgilaydi: 1)sodda so‘z haqidagi fan; 2) so‘z birikmalari haqidagi fan; 3)sodda so‘z qonunlari haqidagi fan; 4) so‘z birikmalari qonunlari haqidagi fan; 5) yozuv qonunlari va to‘g‘ri talaffuz (orfoepiya) haqidagi fan; 6) she’r tuzilishi qoidalari haqidagi fan. Forobiy har bir bo‘limda nimalar o‘rganilishi haqida ma’lumot beradi.4 Abu Nasr Forobiy o‘z davrining etuk adabiyotshunosi sifatida adabiyotshunoslik atamalaridan tragediya, komediya, drama, satira, poema, epos, ritorika, akustika haqida ma’lumot berib, ularning hozirgi ma’nosidan boshqa ma’noda ishlatilishini qayd etadi. Abu Nasr Forobiy o‘zining «SHe’r va qofiyalar to‘g‘risida so‘z» nomli asaridan bir xil tovushlar bilan tugallanadigan so‘zlar, lafzdosh so‘zlar, o‘zak va qo‘shimchalar qofiyasi nomi bilan ataladigan qofiya haqida ma’lumot beradi. Qofiya misra oxirini eslatish bilan ritmning shakllanishiga muhim hissa qo‘shadi, deb ko‘rsatadi Forobiy. Abu Nasr Forobiyning tilshunoslik, umuman, filologiya sohasida yaratgan asarlari ko‘p zamonlar o‘tishiga qaramay, insonlarni so‘zni sevish kabi olijanob ishga undaydi kelajakda katta-katta ishlar qilish va bunday vazifalarni amalga oshirish uchun g‘ayrat ko‘rsatishga umidvorlik baxsh etadi. Abu Rayhon Beruniyning tilshunoslik ta’limoti. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy (973-1048)ning asarlari 152 ga boradi. Afsuski, bizgacha faqat 30 tachasigina etib kelgan. Ularni o‘rganish bu buyuk olimning astronomiya, matematika, fizika, minerologiya, geodeziya, jug‘rofiya, falsafa, filologiya kabi fanlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi nihoyatda ulkan ekanini ko‘rsatadi. Biroq Beruniyning shu kungacha fanga ma’lum bo‘lgan asarlarining hammasi ham nashr etilgan va to‘la o‘rganilgan deb aytolmaymiz, ularning ayrimlari hamon qo‘lyozmaligicha qolib kelmokda. SHu sababli, ensiklopedist olim ijodining ayrim 4 Ўринбоев Б. Тилшунослик назарияси (Маърузалар матни). – Самарқанд, 2003, 10-12 –бетлар. tomonlari, jumladan, tilshunoslik qarashlari etarli darajada yoritilmagan va munosib baholanmagan. Beruniyning «Tahqiq mo li-l-hind min maqula maqbula fi-l-aql av marzula» («Hindlarning aqlga sig‘adigan yoki sig‘maydigan ta’limotlarining haqiqatini aniqlash», «Hindiston»), «Al-Qonun al-Mas’udiy»(«Qonuni Mas’udiy») «Geodeziya», «Minerologiya», «Kitob-ul-Saydana fi-t-tib» asarlarida adabiyot, tilshunoslik kabi sohalarga oid qimmatli ma’lumotlar bor. Abu Rayhon Beruniy o‘zining «Hindiston» asarida hind tili haqida ham qimmatli fikrlar beradi. Uningcha, hindlar bilan oramizning uzilib qolishiga birmuncha sabablar bor. Ulardan biri lug‘at-tilda o‘zgalik, undan keyin hindlarning tillari oddiy xalq o‘rtasida ishlatiladigan va fozillar sarf (morfologiya), ishtiqoq (etimologiya), nahv (sintaksis) va balog‘atning nozik qoidalariga asoslangan tilga bo‘lingan».5 Beruniy sanskrit tilining ancha qiyinligi, undan foydalanib yozilgan asarining ko‘chiruvchisi juda ehtiyotkor bo‘lishi zarurligi, u tildagi xususiyatlarga e’tibor berish kerakligini uqtiradi. Hindlarning tillari, deydi Beruniy, arab va fors harflariga tegishli tovushlarga to‘g‘ri kelmaydi va o‘xshamaydi, hatto, tilimiz u tovushlarni o‘z joyidan chiqarib aytolmaydi, quloqlarimiz ularning nutq tovushlarini ajratib eshita olmaydi. Nutq tovushlarini ifodalovchi harflarni hind kabi yoza olmaymiz. Natijada ularning lug‘aviy birliklarini xatimiz bilan ifodalash qiyinlashadi. Ko‘pincha hindlarning og‘zidan bir ismni yaxshilab talaffuz qilishni o‘rganib olamiz, keyin shu ismni ularga qaytarib aytsak, anglamaydilar yoki zo‘rg‘a anglaydilar. CHunki hindlarning tillarida 2 va 3 undosh harf ketma-ket keladi va ularni talaffuz qilish biz uchun qiyin. 5 Беруний А.Р. Танланма асарлар. – Тошкент, 1965. II. 32-бет. Beruniyning ko‘p tillarni bilish qobiliyatiga «Hindiston» asari bilan tanishgach guvoh bo‘lamiz. U asarda keltirgan ma’lumotlarga qaraganda, ona tili - xorazmiy tilidan va turk, fors, arab tillaridan tashqari yunon va suryoniy tillarini mukammal bilgan. Natijada u o‘z kitobida 20 dan ortiq yunon tilidagi asarlarga havola beradi va sitata keltiradi. Abu Rayhon Beruniy o‘z asarlarida til, yozuvning ahamiyati, sinonimiya hodisasi, hind atamalarini arab tilida berish usullari haqida atroflicha fikr yuritadi. Beruniy kishilarning aloqa vositasi bo‘lgan tilning vazifasini, til va yozuvning munosabatlarini, yozma til va og‘zaki tilning farqini, til taraqqiyotida yozuvning o‘rnini izohlab shunday yozadi: «Til so‘zlovchi istagini eshituvchiga etkazuvchi tarjimondir. SHuning uchun til zamonning bir ondek turg‘un qismi kabi cheklanib qoladi. Agar insondagi so‘zlash quvvati hamma joyga shamol kabi yoyiluvchi bo‘lmaganda edi va zamonlardan zamonlarga nafaslar singari o‘tuvchi xat yozish san’atini keltirib chiqarmaganda edi, o‘tmish zamonning xabarini, ayniqsa, uzoq zamonlar o‘tganda hozirgi zamon tillariga qanday ko‘chirib bo‘lar edi?».6 Sinonimiya tilning boy ekanligini, taraqqiyot darajasini ko‘rsatib turuvchi hodisalardan biridir. Sinonimiya tufayli nozik ma’no ottenkalarni anglatishga, rang- barang stilistik bo‘yoqlarni ifodalashga erishiladi. Nozik ma’no va buyoqlarni bildirishdan tashqari, sinonimiya nutqni ravon qilib tuzishda, qaytariqlarning, shuningdek, tovush noqulayligining oldini olishda ham muhim rol o‘ynaydi. Bu haqda Beruniy shunday yozadi: «Ularning tili so‘zga boy va keng; arab tili kabi, ma’lum bir narsa biron o‘zakdan olinib, o‘ziga xos qilib belgilangan bir muncha ismlar bilan ataladi; maqsadni ifoda qilishda sifatlarni ko‘proq aytishga ehtiyoj tug‘iladigan ko‘pgina narsalarga bitta ism beriladi».7 6 Беруний А.Р. Кўрсатилган асар, 138-бет. 7 Беруний А.Р. Кўрсатилган асар, 32-бет. Beruniy narsa nomini bilish insonning ma’naviy boyligi emas, balki katta moddiy boyligi bo‘lishi mumkinligini, shuning uchun ham til o‘rganishning tengsiz amaliy ahamiyati mavjudligini ta’kidlaydi. Fikrining isboti sifatida asarning V bobida shunday rivoyat keltiradi:» Xorazm amirlaridan biri kasal bo‘lib uzoq qiynaladi. Nihoyat, nishopurlik bir tabib uning kasaliga nima davo bo‘lishi mumkinligi haqida retsept yozib yuboradi. Bu retseptni mahalliy dorishunoslarga ko‘rsatadilar. Ular tavsiya etilgan bir dorivor o‘simlikni hech aniqlay olmaydilar. SHunda bir kishi ular qidirayotgan dorivor o‘simlikni topib berishi mumkinligini, lekin narxi besh yuz dirham sof kumushdan kam bo‘lmasligini aytadi. Amir mulozimlari rozi bo‘lishadi. U kishi mulozimlarga o‘simlik tomirini tutqazadi. Bu o‘simlik tomiri har kuni o‘zlari ko‘rib yuradigan oddiy bir chayon o‘tining tomiri edi. Mulozimlarning jahli chiqib, o‘n besh dirhamga ham olmaydigan shu tomirni besh yuz dirhamga berasanmi? deb o‘shqirdilar. SHunda giyohfurush javob beradi: «Dorivor moddalar nomini bilish bebaho boylikdir. Sizlar shu o‘simlik nomini bilmaganliklaringiz tufayli kasalning qanchalar qiynalishiga sababchi bo‘ldilaringiz, tilla bahosiga bo‘lsa ham sotib olishga rozi edilaringiz». Nomning jamiyat hayotida shu qadar katta ahamiyatga ega ekanligini e’tiborga olib, Beruniy «Saydana» asarida ma’lum dorivor moddaning bir necha tillarda qanday nomlanishini bayon qilish bilan birga, har qaysi tildagi mahalliy nomlanishiga ham katta o‘rin beradi. Abu Rayhon Beruniy ayrim mutaassib kishilar arab yozuvini Alloh tomonidan yuborilgan, deb ilohiy tus berayotgan bir paytda, har qanday yozuv kabi bu yozuv ham insoniyatning kashfiyoti ekanligini e’tirof etadi. Lekin bu yozuvda ancha noqisliklar bor ekanligi, shuning uchun ham grek, lotin, hind tilidagi asarlarning arab tiliga qilingan tarjimalarida ayrim nomlarni to‘g‘ri ifodalash qiyin, shu tufayli ko‘p nomlar g‘aliz berilishini bayon qiladi. Olimning aytishicha, arab yozuvida «katta baxtsizliklar» bor. Unli fonemalarning ifodalanmasligi, ko‘p harflarning bir-biriga o‘xshashligi va ularning ayrim nuqtalar orqaligina farqlanishi qator qiyinchiliklarga olib keladi. Dioskorid, Galen, Pavel, Oribaziy kabi grek olimlarining familiyalari to‘liq va to‘g‘ri ifodalab bo‘lmasligini originalni qiyoslagan holda transkripsiya qiladi. SHuningdek, hind so‘zlarini berishda bir qancha hind fonemalarining arab tili fonologik sistemasida yo‘q ekanligini, shuning uchun arab yozuvi orqali bu so‘zlarni to‘g‘ri ifodalab bo‘lmasligini aytadi. Olim arab yozuviga forslardan foydalangan holda ayrim qo‘shimcha harflar kiritadi. «Saydana» asarini o‘qir ekanmiz, Beruniyning qanchalar chuqur filologik bilimga ega ekanligining guvohi bo‘lamiz. U nazmning turli nazariy masalalariga bag‘ishlab bir qator asarlar yozgan. SHu bilan birga, o‘zi ham arab tilida yaxshigina she’rlar ijod qilgan. Bundan tashqari, turli tilda so‘zlashuvchilarning o‘zaro aloqasi natijasida ham tillar bir-birini boyitib boradi. Xalqlar orasidagi iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqalar natijasida bir til qurilishining birliklari ikkinchi tilga kirib boradi, shu tilga singib, uning o‘z til birligiga aylanib ketadi. Tildagi bu qonuniyat to‘g‘risidagi Abu Rayhon Beruniy shunday yozgan edi:»Agar ism biron o‘zakdan olingan bo‘lib, arab so‘zi bilan ularning ma’nosini berish mumkin bo‘lsa, bundan boshqa yo‘lga yurmayman. Lekin hindchasini ishlatish engilroq bo‘lsa, uning yozilish shakli juda aniqlangandan keyin, o‘sha hindchani ishlataman. YOki so‘z chetdan kirgan bo‘lib, o‘zi juda mashhur bo‘lsa, uning ma’nosini aytgandan keyin o‘zini ishlataman. Agar u ism- atama o‘rnida bizda ham mashhur ism bor bo‘lsa, bunda ish oson».8 Beruniy asari manbalarga chuqur asoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bu narsani hindlarning maxsus atamalari haqidagi fikrlarida ko‘rish mumkin. Asarda, boshqa manbalarda berilgan ko‘p atamalar bilan bir qatorda, ilmiy tenglashtirib bo‘lmaydigan so‘zlar ham ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bular uzunlikni o‘lchash 8 Беруний А.Р. Кўрсатилган асар, 37-бет. uchun ishlatiladigan rama, dasta va she’r turoqlariga oid bo‘lgan jvalana, madxya, parvata kabi atamalardir. Beruniy hind yozuvining xususiyatlarini nazarda tutib, hind transkripsiyasining diqqatga sazovor tizimini ishlab chiqdi. Bu transkripsiyada undoshlarni belgilashda arabcha talaffuz mos bo‘lmagan belgilarni qo‘llagan. Masalan, u «gaf», «pe» va «chim» harflaridan hind tilidagi shunday harflarni ifodalash uchun foydalangan. Ko‘pgina tadqiqotchilarning aytishicha, bu usul urdu tilida faqat XV-XVI asrlarda keng me’yorda ishlatila boshlagan. Beruniy umrining oxirgi yillarida Mahmud G‘aznaviyning vorisi Ma’dud sultonligi davrida ya’ni, 1048 yilda dorivor o‘simliklar, hayvonlar va ma’danlar tavsifiga bag‘ishlangan «Saydana» (Kitob us-saydana-fit-tibb) asarini yozdi. Beruniyning tilga va tilshunoslikka bo‘lgan qarashlari mana shu asarida yaqqol namoyon bo‘ladi. «Saydana»ning kirish qismida muallifning yoshlik yillarida o‘zini qurshab turgan olamni va ularining turli tillarda qanday nomlanishini bilishga naqadar ishtiyoqmand ekanligi bayon qilinadi. Xususan, olimning bolaligida uning yurtiga bir grek ko‘chib keladi. Abu Rayhon unga don, urug‘, meva, o‘simlik va boshqa narsalar ko‘tarib kelib, bular grek tilida qanday nomlanishini so‘raganligi va grekcha nomlarini daftariga yozib olganligini bayon qiladi. «Saydana»ning qimmatli tomoni shundaki, unda dorivor moddalarning bir necha tillardagi nomlari keltirilgan. Hatto bir o‘simlik yoki modda bir tilning turli shevalarida turlicha nomlanishi, yoki, aksincha, bir nom turli shevalarda turli o‘simlik nomini bildirishi mumkinligi aytilgan. Bu esa dorivor moddalardan amalda foydalanishni ancha qiyinlashtiradi. Ana shuni e’tiborga olib, alohida foydalanish oson bo‘lishi uchun u modda nomining dialektal variantlarini ham ko‘rsatadi. O‘zigacha yashagan va zamondosh shoirlarning asarlarini yoddan bilgan va bu she’rlardan ilmiy asarlarida fikrini dalillamoq uchun «Saydana» asarida shoirdan 141 ta she’riy namunalar keltirgan. Beruniyning qadimgi arab poeziyasiga katta e’tibor berishi tasodifiy emas. CHunki qadimda yozuv madaniyatiga ega bo‘lmay turib, arablar biron voqeani esda saqlab qolish uchun uni she’rga solganlar. Natijada she’r kishiga estetik zavq bag‘ishlovchi vositagina bo‘lib qolmay, axborotni avloddan-avlodga etkazuvchi, bilimlarni o‘zida to‘plovchi vosita vazifasini ham bajargan. SHu bois biror bir dorivor moddaning qanday fazilatga ega ekanligini ham she’rga solganlar. Natijada she’riyat xalqning bilimlar to‘plamiga aylangan. «Saydana» asarini yozish uchun muallif faqat o‘zi yoshligidan dunyoning turli mintaqalarida bevosita ko‘rgan va yozib olgan dorivor moddalar haqida ma’lumot berish bilangina cheklanmaydi. Balki o‘zigacha bo‘lgan barcha olimlarning qoldirgan diniy merosini sinchiklab o‘rganib, ulardan samarali foydalanadi. Bu modda haqidagi ularning fikrlari beriladi. Asardagi 29 bob va 1116 maqolada dorivor moddalarning nomi izohlanadi. Har bir bob bir harfga bag‘ishlanadi. Arab alifbosidagi 28 ta harfga lom-alifni ham qo‘shib alohida bob qilib beradi. Beruniy o‘z asarida bu muammoning o‘ta muhimligini sezgan holda, 4500 dan ortiq arabcha, xorazmiycha, sug‘dcha, turkcha va boshqa tillardagi o‘simlik, hayvon, minerallar va ulardan tayyorlanadigan dorivorlar atamalarini shakllantirishda, me’yorlashtirishda juda katta xizmat ko‘rsatadi. Ularni izohlash uchun 250 dan ortiq olimlar asarlaridan iqtiboslar keltiradi. Xullas, Beruniyning «Saydana» asari dorivor moddalar lug‘atidir. Bu lug‘atning xarakterli xususiyati shundaki, muallif foydalanuvchilarga oson bo‘lishi uchun dorivor moddalar nomlarini arab alifbosi tartibida joylashtiradi. Bir harf bilan boshlanuvchi bir necha so‘z bo‘lsa, ular shu harf bobida ichki alfavit asosida beriladi. Natijada o‘zigacha arab leksikograflarining lug‘at tuzish tamoyillaridan ancha farq qiladigan o‘ziga xos lug‘atga aylanadi. Bu lug‘at bir vaqtning o‘zida ham izohli, ham tarjima, ham etimologik, ham dialektologik lug‘atning ilk namunalaridan sanaladi. Beruniy dunyo tillari, bularning farqli xususiyatlari, leksikografiya, etimologiya, grammatika masalalari bo‘yicha o‘zining ma’lum qarashlarini bayon qildi va bu bilan tilshunoslikning fan sifatida shakllanishi va lingvistik ta’limoti rivojiga o‘zining munosib hissasini qo‘shdi. Ibn Sinonining til to‘g‘risidagi ta’limoti. Abu Ali Ibn Sino (980-1037) o‘rta asr SHarqining buyuk mutafakkiri, qomusiy olimidir. Ibn Sinoning til haqidagi qarashlari o‘zining ilmiy teranligi, voqelikka munosib baho berish xususiyati bilan ajralib turadi. Ibn Sino dunyo kamoloti uchun jamiyat a’zolarining erkin faoliyatiga ham katta ehtiyoj borligini asoslab beradi. U yaratilgan narsalarning barchasi insoniy aql tomonidan idrok eta olinishi kerakligini ham asoslab beradi. Ibn Sinoning «Kitob ash-shifo», «Kitob an-Najot», «Donishnoma», «Kitob ishorat va tanbihot», «Asbobi xudud al-xuruf» asarlarida tilshunoslikka doir fikrlari bayon etilgan. Ibn Sinoning til haqidagi ta’limoti mantiqiy nuqtai nazarga asoslanadi. Uningcha, fikr belgisi haqidagi ta’limot til haqidagi ta’limotdir. U tilni tabiiy va sun’iy tillarga bo‘ladi. Tabiiy til tafakkur belgisi sifatida Ibn Sino tomonidan har tomonlama o‘rganilgan. Ibn Sino ta’kidlashicha, fikr va nutq, til va tafakkur o‘rtasida doimiy aloqa mavjud. Ibn Sino o‘zining «SHifo kitobi»da inson fikri so‘zlarda, ya’ni tilda o‘z ifodasini topadi, degan fikrni bayon etadi. Biror narsa haqida bilim hosil qiluvchi tushuncha tasdiqlovchi, boshqa predmet vositasida hosil qilingan bilim aniqlangan sanaladi, deydi Ibn Sino. Ushbu bilimlar belgilar vositasida qabul qilinadi. Ibn Sino fikricha, belgilar uch xil bo‘ladi: aqliy, tabiiy va aloqadorlik. Aqliy belgi sabab va natijaning aloqadorligini ko‘rsatadi. Masalan, biz tutunni ko‘rishimiz bilan olovning mavjudligini ko‘z oldimizga keltiramiz. Tabiiy belgi tabiiy fiziologik yoki qalb holatini ifodalaydi. Masalan, yuzning oqarishi – qo‘rqish yoki kamquvvatlik, yuzning qizarishi – isitma ko‘tarilishi yoki uyatchanlikni ifodalaydi. Aloqadorlik belgisida biror predmetning belgisi boshqa predmetning belgisi sifatida qabul qilinadi. Masalan, qora kiyim motam belgisini bildiradi. Aql har uchala belgini anglab olishda ishtirok etadi. So‘z belgi sifatida biron bir ma’noni ifodalaydi. SHunga ko‘ra ma’noni farqlashning uch turi mavjud: rozilik belgi, mazmun belgi va zaruriyat belgisi. Rozilik belgi so‘z-belgi hisoblanadiki, u qanday kelishgan bo‘lsa, shuni ifodalaydi. Masalan, uy so‘zi keltirilganda, uning xonalari, eshigi, derazasi, tomi ko‘z oldimizga keladi. Mazmun belgi ham so‘z-belgi bo‘lib, u ma’noning qismini ifodalaydi. Masalan, biror kishi uyining devori qulagan bo‘lsa, uyim quladi deyish bilan uning devori nazarda tutiladi. So‘z bilan aloqador bo‘lib, so‘z-belgi ifodalagan tushunchadan tashqi belgi sanalib, u zaruriyat belgisidir. Masalan, biz har doim «shift» haqida gapirganimizda «devor» so‘zi ko‘z oldimizga keladi. Ibn Sino so‘zlarni ikki guruhga ajratadi: sodda va murakkab so‘zlar. Ibn Sino sodda va murakkab so‘zlar yig‘indisi gapni tashkil qiladi, deydi. Murakkab so‘zlar o‘zining quyidagi xususiyatiga ega: 1. Murakkab so‘zlar o‘z belgilariga ega. Masalan, Hasan matematikdir. murakkab so‘z. U uch qismdan iborat: Hasan, matematik va dir. 2. Murakkab so‘zning ma’nosi va mohiyati ham bo‘laklarga ajraladi. Masalan, Hasan matematikdir gapida bir necha obraz o‘z ifodasini topgan: «Hasan « obrazi, «matematik» obrazi va matematiklik tushunchasining Hasanga tegishliligi. 3. Murakkab so‘zning qismi ma’noning qismini ko‘rsatadi. YUqorida keltirilgan misolda «Hasan» ma’lum kishini, «matematik» uning faoliyatining turini ko‘rsatadi. Sanab o‘tilgan shartlarning birortasidan ajralgan so‘z Ibn Sino fikricha, sodda so‘zga aylanadi. Sodda so‘zlarni u uch guruhga ajratadi: ism, fe’l va yuklama. Mustaqil ma’noga ega bo‘lgan alohida olingan so‘z ism sanaladi: ona, ota, o‘g‘il, tosh kabilar. Ma’lum zamon ma’nosini ifodalovchi so‘z fe’l hisoblanadi: keldi, o‘tdi, ishladi kabi. Bir so‘zning boshqasi bilan aloqasini ifodalashga xizmat qiluvchi mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlar yuklama sanaladi: ammo, lekin, va, ham, bilan kabi. Ibn Sinoning tilshunoslik qarashlari mantiq asosida qurilgan bo‘lib, har qanday tushuncha, hukm so‘z, so‘z birikmasi, gap orqali ifodalanadi. Ibn Sinoning fonetikaga tegishli fikrlari ham diqqatga sazovordir. Abu Ali Ibn Sinoning fonetikaga bag‘ishlangan «Asbobi xudud al-xuruf « (yoki»Asbob») asari mavjud bo‘lib, uning bir necha qo‘lyozmalari bizgacha etib kelgan. Uning eng qadimgi qo‘lyozma nusxasi 1024 yilda ko‘chirilgan. Garchi bu asar arab tili fonetikasiga bag‘ishlangan bo‘lsa ham, lekin uning V bobida fors, turk va boshqa tillar materiallari ham qamrab olinadi. SHuning uchun ham Ibn Sinoning mazkur asari Sibaveyhiy asari singari o‘ziga qadar bo‘lgan filologlarning asarlaridan farqli ravishda umumiy fonetika masalalarini yoritishga bag‘ishlanganligi bilan ajralib turadi. «Asbob» asari arab tilshunosligi an’anasidan tovushlarning fiziologik va akustik tomoni o‘rganilishi bilan farqlanadi. Asarning arab tilshunosligi asarlaridan yana bir farqli jihati shundaki, unda artikulyasiya tomonidan yaqin bo‘lgan va akustik belgisiga ko‘ra farqlanuvchi undoshlarning o‘xshash va farqli belgilari ochiladi. Masalan, k-g, q-g‘ kabi. Bu shuni ko‘rsatadiki, N. S. Trubetskoydan bir necha asrlar oldin Markaziy Osiyo filologlari tomonidan korrelyativ undoshlar ajratilgan va undosh fonemalarni belgilashda asosiy tamoyil sifatida foydalanilgan. Ibn Sino asarida turli o‘zgarishlar bilan talaffuz qilinuvchi tovushlar variant bilan farqlanishi ko‘rsatiladi. Xususan, r-r, i-i tovushlari bir umumiylikning ikki xil ko‘rinishi ekanligini bayon qiladi. Ibn Sinoning «Asbob» asari kirish va olti bobdan iborat. Asarning kirish qismida uning yozilish sabablari, an’anaga ko‘ra kimning sharafiga yozilganligi bayon qilinadi. Asar Abu Mansur Muhammad ibn Ali ibn Umarga bag‘ishlangan. Muallif shu qismda risolani quyidagi olti bobga ajratganini bayon qiladi: 1. Tovushning paydo bo‘lish sabablari haqida. 2. Nutq tovushlarining paydo bo‘lish sabablari haqida. 3. Bo‘g‘iz va tilning anatomiyasi haqida. 4. Ayrim arab tovushlarining paydo bo‘lishidagi o‘ziga xos xususiyatlar haqida. 5.Bu tovushlarga o‘xshash nutq tovushlari haqida. 6.Bu tovushlarning nutqiy bo‘lmagan harakatlarda eshitilishi haqida. Risolaning birinchi bobida, umuman, tovushning paydo bo‘lishi to‘g‘risida fikr yuritiladi. Uning ta’kidlashicha, har qanday tovush havoning to‘lqinsimon tebranishi natijasida paydo bo‘ladi. Havoning tebranishida esa bir jismning ikkinchi jism bilan to‘qnashuvi (kar) yoki har bir jismning ikkinchi jismdan uzilishi(kal) muhim rol o‘ynaydi. Har ikki holda ham havoning to‘lqinsimon tebranishi ro‘y beradi. Ikki jismning to‘qnashuvi jarayonida to‘qnashuvchi jismlar havoni qisib, muayyan kuch va tezlik bilan harakat yo‘nalishi tomon tezroq fazoni bo‘shatishga majbur qiladi. Bu jismning ikkinchi jismdan uzilishi natijasida ham uzilayotgan jismlar qisilgan havoni muayyan kuch va tezlik bilan havoni bo‘shatishga majbur bo‘ladi. Har ikki holda ham uzoqlashayotgan havo shakl va to‘lqinni hosil qilishi lozim bo‘ladi. To‘qnashuv natijasida hosil bo‘lgan to‘lqin uzilish natijasida hosil bo‘lgan to‘lqindan kuchliroq tarqaladi. Ko‘rinadiki, u tabiatdagi tovushlarning qanday paydo bo‘lishini birinchilardan bo‘lib ilmiy asoslab bergan. Muallif fizik tovushlar bilan nutq tovushlarini bir-biridan farqlaydi va fizik tovushni savt, nutq tovushlarini harf atamasi bilan nomlaydi. Uning fikricha, savt va harf paydo bo‘lishiga ko‘ra o‘zaro umumiy va, shu bilan birga, o‘ziga xos belgilarga ega. Umumiyligi shundaki, har ikki jismning qisilishi yoki ochilishi, havoning tebranishi natijasida hosil bo‘ladi. O‘ziga xos tomoni shundaki, harf nutq organlari tomonidan talaffuz qilinadi. Asarda ta’kidlanishicha, harf - balandlik va ton bo‘yicha, o‘xshash tovushlarning eshitilishi bo‘yicha bir-biridan farqlanadi. Ibn Sino nutq tovushlarini hosil qiluvchi uch jihatni ko‘rsatib o‘tadi: 1. Ko‘krak qafasida hosil bo‘ladigan diafragma va ko‘krak muskullari orqali harakatga keladigan havo to‘lqini. 2. Havo to‘lqini nutq organlarining turli nuqtasida to‘siqqa uchraydi. 3. Tovush turlicha tembr ottenkani beradigan va turli akustik belgi (masalan, dinai «aks-sado» gunna «nazallik») hosil qiladigan rezonator. YUqoridagi uch jihat bugungacha fonetikaga bag‘ishlangan asarlarda takrorlanib kelmoqda. Ibn Sino nutq tovushlarini tasniflar ekan, unli va undosh tovushlarni bir- biridan farqlaydi. Unlilar uchun musannita, undoshlar uchun samita atamalarini qo‘llaydi. U arab tilidagi yigirma sakkizta undosh, uchta unli fonemalarni ajratadi. Bu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash kerakki, arab tilshunosligida Ibn Sinoga qadar unlilar alohida fonologik birlik sifatida qaralmasdan, undoshlarning tarkibiy qismi sifatida o‘rganilgan. Fonemalarni undosh va unlilarga ajratish Ibn Sinoning jahon tilshunosligi rivojidagi katta xizmati, deb baholanmog‘i lozim. Undoshlar paydo bo‘lish o‘rni, usuli, akustik xossasi hamda cho‘ziqlik, sifat va miqdor belgilariga ko‘ra portlovchi va sirg‘aluvchilarga bo‘linadi. Portlovchilar «bi hams tam» to‘liq to‘siqni yorib o‘tish orqali hosil bo‘ladi. Sirg‘aluvchilar «bi hams gair tamm» esa, muallif fikricha, o‘pkadan chiqayotgan havoning to‘liq bo‘lmagan to‘siqdan sirg‘alib o‘tishi orqali paydo bo‘ladi. Arab tilidagi 12 undosh portlovchi sanaladi: q, g, d, d, t, t, b, m, n, l; quyidagi 16 ta sirg‘aluvchi sanaladi:h, g, h, h, g, s, s, z, t, d, z, t, u, i, r. Akustik belgisiga ko‘ra undoshlarni jarangli (maghura) va jarangsiz (magmusa)larga bo‘ladi. Lekin bu belgilarga ko‘ra undoshlarga izchil tavsif bermaydi. Ibn Sino undoshlarni paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra sharhlaydi. Arab tilshunosligi undoshlarning tasnifida artikulyasiya o‘rni (mahraj)ga etakchi belgi sifatida qarab, 16ta paydo bo‘lish o‘rnini ajratadi. Lekin Ibn Sino o‘ziga xos yo‘ldan boradi. U har bir undoshning o‘ziga alohida tavsif beradi. Undoshlar tavsifi bo‘g‘iz undoshlaridan boshlanib, lab undoshlari bilan tugaydi. Undoshlar cho‘ziqlik belgisiga ko‘ra, sodda undoshlar (mufrada) va murakkab undosh (murakkaba)ga bo‘linadi. O‘pkadan chiqayotgan havo to‘liq to‘siqni yorib o‘tishidan hosil bo‘lgan undosh sodda undosh hisoblanadi; to‘liq bo‘lmagan to‘siqdan qisilib o‘tishi natijasida paydo bo‘lgan undosh esa murakkab undosh hisoblanadi. SHunday qilib, sirg‘aluvchi undoshlar murakkab undoshlarga to‘g‘ri keladi. SHuni ta’kidlash joizki, Ibn Sino undoshlarning artikulyasiyasiga to‘xtalar ekan, nazallashishga ham alohida e’tibor beradi. Nazallikni ifodalash uchun gunna atamasini qo‘llaydi. M va N undoshlar talaffuz qilinganda bir qism havo burun orqali o‘tishini va bunday undoshlar nazal (gunna) undoshlar ekanligini ta’kidlaydi. Ibn Sino bo‘g‘iz va til haqida batafsil ma’lumot beradi. Bo‘g‘iz (handara) uch tog‘aydan (gudruf) iborat ekanligini ko‘rsatadi: 1) qalqonsimon (dd-daragi); 2) nomsiz (adim al-ism, al-ladi la smi ladu); 3) cho‘michsimon (al-targahali). Asarda bo‘g‘izning quyidagi harakatlari ko‘rsatiladi: 1. Bo‘g‘izning torayishi. Nomsiz tog‘ay qalqonsimon tog‘ayga yaqinlashib, unga qisilishi natijasida bo‘g‘izning torayishi yuz beradi. 2. Bo‘g‘izning kengayishi. Nomsiz tog‘ay qalqonsimon tog‘aydan uzoqlashishi natijasida yuzaga chiqadi. 3. Bo‘g‘izning yopilishi. CHo‘michsimon tog‘ayning qalqonsimon tog‘ay ustiga yopilishi natijasida ro‘y beradi. 4. Bo‘g‘izning ochilishi. CHo‘michsimon tog‘ayning qalqonsimon tog‘aydan uzilishi natijasida hosil bo‘ladi. YUqoridagi harakatlar bevosita bo‘g‘iz mushaklari ishtirokida amalga oshadi. Bo‘g‘iz mushaklari esa ikki guruhga bo‘linadi: 1) bo‘g‘izning o‘z mushaklari; 2 bo‘g‘izning tashqi mushaklari. Muallifning ko‘rsatishicha, bo‘g‘iz harakatida 22ta mushak ishtirok etadi. Ulardan oltitasi bo‘g‘izning ochilishi, to‘rttasi yopilishida, oltitasi torayishida, oltitasi kengayishida qatnashadi. Ibn Sino tilning (lisan) nutq organi sifatida tuzilishiga ham atroflicha ma’lumot beradi. U tilni quyidagi qismlarga bo‘ladi: 1. Til asosi, tilning orqa qismi(Asl al-lisan); 2. Tilning tanasi. U bevosita chuqur til orqa bilan tutashadi (Garm al-lisan). Til tanasining o‘zi quyidagi qismlardan iborat: 1)Til orqa (Al-guz al). 2)Til o‘rta (Wosat al-lisan). 3)Til uchi (Toraf al-lisan). 4)Til usti (Soth al-lisan). 5)Til yoni (Dil al-lisan). Muallif tilning harakatida sakkiz mushak ishtirok etishini bayon qiladi. Bu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Ibn Sinoning nutq tovushlarida ishtirok etadigan nutq organlari haqida keng ma’lumot berishida uning odam anatomiyasidan katta tajribaga ega bo‘lganligi sabab bo‘lgan. Xullas, Ibn Sino beqiyos tabib, hassos shoir, ulkan musiqashunos, yirik faylasuf, fiziolog olim bo‘lishi bilan birga, arab, fors, turk, lotin, sug‘d tillarining bilimdoni, ajoyib tilshunos ham edi. O‘rta asrlar fanining rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk faylasuf sifatida fanning turli sohalarida qalam tebratib, ulkan muvaffaqiyatlarga erishgan. Qomusiy olim sifatida faqat SHarqdagina emas, balki G‘arbda ham ma’lum va mashhur bo‘ldi. Uning ilmdagi buyuk xizmatlariga mahliyo bo‘lgan Mikelanjelo: «Boshqa olimlarni ma’qullab haq bo‘lgandan ko‘ra, Galen va Ibn Sinolar orqasidan ergashib xato qilgan yaxshiroqdir», -degan edi. Arab grammatik nazariyasi taraqqiyotida xorazmlik Mahmud Zamahshariyning ham hissasi kattadir. Ilmu fan xazinasiga bebaho durdonalar qo‘shgan Mahmud ibn Umar az-Zamahshariy (1075-1144) Xorazm viloyatining Zamahshar qishlog‘ida dunyoga keldi va voyaga etdi. Zamahshariyning fan olamidagi ulkan xizmati hisobga olinib, unga SHarq olimlari tomonidan «Ustoz-ul-arab va-l-ajam» (arab va g‘ayri arablar ustozi), «Faxr- i Xorazm», «Jorulloh» kabi unvonlar berilgan. U arab tilida nazm va nasrda yozilgan badiiy asarlardan tashqari tilshunoslik, adabiyotshunoslik, falsafa, tarix kabi fanlarga oid ellikdan ortiq asar yozgan. Zamahshariy arab tilshunosligi an’analarini davom ettirgan etuk tilshunoslardandir. U arab leksikografiyasining tematik prinsipidan mohirlik bilan foydalanib, tematik guruh ichida so‘zlarni alfavit tartibida joylashtirishni joriy qildi. Zamahshariy yirik tilshunos sifatida arab tilshunosligining rivojiga katta hissa qo‘shdi. U o‘zining «Asos-ul-balog‘a» («CHechanlik poydevori») deb atalgan lug‘ati bilan arab lug‘atchiligini bir necha pog‘ona yuqori ko‘tardi. U lug‘atda so‘zlarning birinchi harfini va undan keyingi harflarini nazarga olgan holda alifbo tartibida berdi. Bu usul sal o‘zgargan shaklda hozirgi zamon leksikografiyasida ham qo‘llanilmoqda. So‘zlarni izohlashda ham Zamahshariyning yutug‘i katta. U so‘zlarning asl ma’nolarini berib, shu ma’noni tasdiqlovchi misollar keltiradi. Olim so‘zning qaysi iborada qanday ma’noda qo‘llanilishiga e’tibor beradi, so‘z ko‘chma ma’nolarining paydo bo‘lish sabablarini ko‘rsatib o‘tadi. Zamahshariyning «Al- foik-fi-g‘arib-il-hadis» («Hadisdagi notanish so‘zlarni o‘zlashtiruvchi») asari ham lug‘at bo‘lib, hadis va adabiy asarlarda uchraydigan, ma’nosini anglash qiyin bo‘lgan so‘zlarni izohlashga bag‘ishlangan. Bunda ham so‘zlar alifbo tartibida berilib, uning ma’nosi izohlanadi va ma’noni ochuvchi she’riy yoki nasriy misollar keltiriladi. Zamahshariy «Al-jibol va-l-amkina va - miyoh» («Tog‘, manzil va suvlar») degan ajoyib toponimik asar ham yaratgan. Bu kitobda geografik atamalar alifbo tartibida berilib, avval shu atama qaysi er, tog‘ yoki suvning nomi ekanligi aytiladi, so‘ngra shu nomning qo‘yilish sababi va u bilan bog‘liq rivoyat va she’rlar keltiriladi. Zamahshariyning «Muqaddimat-ul-adab» («Nafis so‘zlarga mukqadima») asarida arab tili leksikasi va grammatikasiga oid fikrlari o‘z ifodasini topgan. Lekin bu asar arab tili tarixini o‘rganishdagina emas, balki turkiy, forsiy, mo‘g‘ul xalqlari tillari tarixini o‘rganishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. «Muqaddimat-ul-adab» asari besh qismdan iborat bo‘lib, birinchisida ism turkumiga kiruvchi so‘zlar, ikkinchisida fe’llar, uchinchisida ko‘makchilar, to‘rtinchisida ismlarning turlanishi, beshinchisida fe’l tuslanishi berilgan. Arabcha so‘zlarning ostida forscha, ba’zilarida turkiy, hatto mo‘g‘ulcha tarjimalari ham berilgan. Bu asar xorazmiy tiliga ham tarjima qilingan. Xullas, M. Zamahshariy lug‘atining turkiycha qismida XII-XIII asrlar Markaziy Osiyo turkiy adabiy tilining leksikasi o‘z aksini topgan. Zamahshariy arab maqollarini yig‘ib o‘rganish borasida ham katta ilmiy tadqiqot ishlari olib borib, «Al-mustasno- fi-amsol-al-arab» («Arab maqollarini nihoyasiga etkazuvchi») asarida uch yarim mingga yaqin arab maqolalari alifbo tartibida berilgan. Zamahshariy ulug‘ olim bo‘lish bilan birga, iste’dodli yozuvchi va shoir ham edi. Olimning arab tili, adabiyoti va uslubi sohasidagi bilimlari uning badiiy asarlarida aks etgan. Zamahshariyning «Navobig‘ ul-kalim» («Hikmatli so‘zlar»), «Maqomat o‘z-Zamahshariy» («Zamahshariy maqollari»), «Atvoq o‘z-zahab fi-l- mavo’iz va-l xutab» («O‘git va nasihatlarning oltin munchoqlari») kabi asarlari badiiy nasrning yuksak namunalari hisoblanadi. Uning «Navobig‘ ul-kalim» asari aforizmlardan iborat. Undagi hikmatli iboralar g‘oyaviy va badiiy jihatdan yuksak. Masalan, Zamahshariy molu mulkka mukkasidan ketganlarga nisbatan: «Ey molu mulk talabgori, sening ko‘krak emuving muddati cho‘zilib ketdi, bas, etarli, qachon, ko‘krakdan ajralasan. Tag‘in bu foyda seni jahannamga solmasin». M.Zamahshariyning arabcha devoni ham bo‘lib, unga lirik va falsafiy she’rlari kiritilgan. Tillarning qardoshligidan qat’iy nazar ulardagi o‘xshash va farqli alomatlarni aniqlash, qiyoslash usulidan o‘zbek tilshunosligi tarixida Mahmud Qoshg‘ariy va undan so‘ng Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Bobur ustalik bilan foydalanganlar. Qiyosiy usul nomi bilan ular ikki yoki undan ortiq tillarning fonetik, grammatik, leksik va uslubiy xususiyatlarini chog‘ishtirib o‘rganganlar. M. Koshg‘ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda qiyosiy usuldan foydalanib, tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning asoschilaridan biri bo‘lib qoldi. M. Koshg‘ariyning turkiy tillar leksikasi, fonetikasi va morfologiyasini bir- biriga qiyoslab, ular orasidagi o‘xshash va farqli tomonlarini ko‘rsatdi. Bu faktlarni izohlashga tarixiy aspektda yondashdi. Til faktlari asosida qabilalarning bir-biriga bo‘lgan munosabatlarini ko‘rsatdi va o‘sha davrdagi iqtisodiy, ijtimoiy sharoitlar asosida qabilalarning bir-birlari bilan birika boshlashi natijasida yuzaga kelgan xalq tilining ilk davri materiallaridan namunalar keltirdi. U o‘zbeklar, qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, uyg‘urlar, tatarlar va boshqa xalqlarning, qadimgi qabilalarning sodda tillaridagi so‘zlari qaysi xalq va qabila tiliga oid ekanligini izohladi. SHu nuqtai-nazardan lug‘atdagi so‘zlarni bir necha guruhga ajratish mumkin: Hamma turkiy tillarda qo‘llaniladigan so‘zlar: ish, esh, yo‘l, bosh, boy kabilar. Bu so‘zlar fonetik variantlari bilan farqlansa-da, bir xil shakl va ma’noda ishlatiladi. Bir xil shakl va ma’noda bir necha turkiy tillarda qo‘llaniladigan turkiy so‘zlar: bol (suvor va qipchoq tilida), keraklamoq-o‘g‘irlamoq (yag‘mo tilida), gejak-kokil (arg‘u tilida) kabilar. M. Koshg‘ariy «Devonu lug‘otit turk» asarida turkiy tillarning birinchi tasnifini bergan va bunda ikki tamoyilga asoslanib ish ko‘radi: 1) qabilaviy tillarning sofligiga (to‘g‘riligiga) ko‘ra; 2) qabilaviy tillardagi fonetik va morfologik farqlarga ko‘ra. M. Koshg‘ariy qabilaviy tillarning sofligi tushunchasi ostida turkiy bo‘lmagan tillar ta’siri darajasini tushunadi. SHunga ko‘ra turkiy tillarni ikki guruhga ajratadi: a) sof to‘g‘ri til; b) aralashgan turkiy qabila tillari. Sof, to‘g‘ri tilga fors va boshqa o‘lkalar bilan aloqa qilmaydigan yag‘mo, to‘xsi va Itil (Volga), YAmar (Irtish) daryolari bo‘yidan boshlab uyg‘ur shaharlarigacha bo‘lgan hududlarda yashovchi qabilalar va «hoqoniy» turkchasi tilini kiritadi. Bundan tashqari qirg‘iz, qipchoq, o‘g‘uz, chigil, ig‘roq, jaruq, bulg‘or, suvor, pecheneg qabilalarining tilida turkiy bo‘lmagan tillarning ta’siri sezilmaydi. Aralashgan turkiy qabila tillarini M. Koshg‘ariy o‘z navbatida ikki guruhga bo‘ladi: 1.Sug‘d tili ta’sirida bo‘lgan, sug‘d va turkiy tillarda gapirisha oladigan sug‘dak, qanjak, arg‘u qabilalarining tili. 2. Ikki tilli bo‘lgan, turklashgan xitoy-tibet xalqlari: xutanliklar, tibetliklar (tubut) va tangutlar tili. M. Koshg‘ariy turkiy tillarning boshqa tillar ta’siri darajasiga ko‘ra tasnifi tamoyillari hozir ham shevalar tasnifida qo‘llaniladi. M. Koshg‘ariy turkiy tillarni fonetik va morfologik farqlariga ko‘ra tasnif qilishda tillarning geografik tarqalishi tamoyilini ko‘zda tutadi. U fonetik va morfologik tamoyilga asosan turkiy tillarni ikki guruhga ajratadi: 1. CHigil, yag‘mo, to‘xsi, qarluq, uyg‘urlardan boshlab yuqori CHingacha (Mochingacha) bo‘lgan qabilalar tili. 2. O‘g‘uz, arg‘u, qipchoq, totor, yamak, suvorin va rusdan Vizantiyagacha (Rumgacha) joylashgan qabilalar tili. SHartli ravishda birinchi guruhni sharqiy tillar, ikkinchi guruhni esa g‘arbiy tillar deb ataymiz. SHarqiy va g‘arbiy turk qabila tillari orasida fonetik hamda morfologik farqlar mavjud. Fonetik jihatdan sharqiy turklar tilida so‘z boshida jarangsiz t kelsa, g‘arbiy turklar tilida d tovushi keladi: tevey-devey, tag‘-dag‘. SHarqiy turklar tilida y tovushi kelsa, g‘arbiy turklar tilida j tovushi bilan y tovushi parallel qo‘llaniladi: yinju-jinju, yelkin-elkin kabi. SHarqiy turklar tilida sonor m tovushi kelsa, g‘arbiy turklar tilida portlovchi b tovushi keladi: men-ben, mun-bun. SHarqiy turklar tilida so‘z o‘rtasida tish o‘rta (interdental) jarangli z tovushi kelsa, g‘arbiy turklar tilida dz (z), z (j), y tovushlari keladi: qazin-qayin qozdi-qo‘ydi, qazg‘u-qayg‘u, azaq-ayaq, qazin-qadin-qayin. SHarqiy turklar tilida lab-tish v tovushi kelsa, g‘arbiy turklar tilida lab-lab v (w) tovushi keladi: tovar-towar kabi. Mahmud Koshg‘ariy ma’lumotiga ko‘ra, sharqiy guruh tillari uchun tor unlilar (bardim, cin, sen, teviy), g‘arbiy guruh tillari uchun esa keng unlilar xarakterlidir (bardim, san, tavay). M.Koshg‘ariyning ko‘rsatishicha, ayrim sharqiy turklar tilida so‘z oxirida y tovushi kelsa, g‘arbiy turklar tarkibiga kiruvchi arg‘ular tilida n keladi: qoy-qon, chig‘ay-chigan (2:I, 67). Morfologik jihatdan sharqiy va g‘arbiy turklar tilida quyidagi farqlarni ko‘rsatadi: 1.Zamon, makon va qurol nomi sharqiy guruh tillarida -gu (-g‘u, -ku, -qu) qo‘shimchaci bilan yasalsa, g‘arbiy guruh tillarida -(y) asi, -(y)esi affiksi bilan yasaladi: barg‘u-barasi, kelgu-kelasi kabi. 2. SHaxs oti sharqiy turklar tillarida -guchi, -kuchi, -g‘uchi, quchi qo‘shimchasi bilan, g‘arbiy guruhda -dachi, -tachi, -dechi, techi qo‘shimchalari bilan yasaladi: barg‘uchi-bardachi, turg‘uchi-turdachi kabi. 3. SHarqiy tillardagi -gan, -g‘an, -kan, -qan, -gen, -ken sifatdosh shakliga g‘arbiy guruhda -(y) an, -(y) en shakli muvofiq keladi: bargan-baran kabi. 4. SHarqiy guruh tillarida o‘tgan zamon -di va shaxs-son ko‘rsatkichlari bilan yasalsa, g‘arbiy guruhda sifatdoshning -duk, -duq shakli bilan yasalishini ko‘ramiz: men yay qurdum - ben yay qurduq. Umuman, M.Koshg‘ariy XI asrdagi turkiy qabila tillarining tasnifi uchun 6 fonetik va 4 morfologik xususiyatni asos qilib olgan va qo‘llagan. Bularning barchasi M.Koshg‘ariyning turkiy tillarning asosiy xususiyatlarini, ular orasida o‘xshashlik va farqlarini yaxshi tushuna olganligidan, uning chuqur va har tomonlama bilimga ega ekanligidan dalolat beradi. Alisher Navoiy o‘zining lug‘atchilik va tilchilik sohasidagi yarim asrlik tajribasini «Sab’at abhur», «Muhokamat ul-lug‘atayn» asarlarida umumlashtirdi. Bu asarlarida turli tillarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, til va tafakkur birligi, tillarni qiyoslab o‘rganish haqida tushuncha beradi. O‘zbek tilini fors-tojik tili bilan chog‘ishtirib, uning fors tilidan qolishmasligini ko‘rsatib, o‘zbek tilida asarlar yozishga rag‘batlantiradi. Alisher Navoiy ikki tilni chog‘ishtirish jarayonida 100 ta fe’lni keltirib, ularni tahlil qiladi. Masalan, fors-tojik tilidagi «girya kardan» birikmasi o‘zbek tilida yig‘lamoq, ingramoq, singramoq, yig‘lamsinmoq, sixtamoq, o‘kurmoq, inchkiramoq fe’lari bilan, «nushidan» so‘zi o‘zbek tilidagi ichmoq, sipqormoq, tamshimoq so‘zlari bilan berilishini izohlaydi. Zohid ishqin desaki, qilg‘ay fosh, Yig‘lamsinuru ko‘ziga kelmas yosh. Istamas davr ahlidin ishqingni pinhon aylamak, Kechalari gah ingramakdur odatim, gah singramak. Ikki tilni qiyoslar ekan, ot yasovchi -chi, -vul; fe’l yasovchi -sh,-t,-l affikslari haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir. O‘zbek tilini yangi so‘z yasash imkoniyati va usularini misollar asosida izohlaydi. Masalan, o‘zbek tilida shin (sh) harfi bilan chopishmoq, topishmoq kabi so‘zlar, -chi vositasida qurchi, suvchi, kuchli kabi so‘zlar, lom (l) qo‘shish bilan yasol, qabol kabi so‘zlar vujudga keladi, deydi. Alisher Navoiy o‘zbek va fors-tojik tillarini chog‘ishtirish jarayonida o‘zbek tili tarixiy stilistikasiga xos xususiyatlarni ham bayon etadi. U tilshunoslikka doir fikr-mulohazalarini adabiyot faktlari bilan yoritadi. SHoirning har bir asarini ko‘zdan kechirsak, unda so‘zlardan ustalik bilan foydalanganligi yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Masalan, uning quyidagi ruboiysini o‘qisak, unda may, mayxona, soqiy, paymona so‘zlari bor. Ularni ruboiyda istiora sifatida qo‘llanganini ko‘ramiz: Zohid senga huru menga jonona kerak, Jannat senga bo‘lsin, menga mayxona kerak. Mayxona aro soqiyu paymona kerak, Paymona necha bo‘lsa to‘la yona kerak. Bu ruboiyni o‘qiganda Navoiy ichkilik tarafdori ekan, degan xulosaga kelish noo‘rin. Navoiy «ma’no ahli ma’noga, suvrat ahli suvratga boqar», deydi. «Mayxona» deganda ichkilikxonani emas, haqiqat oshiqlarining vaslgohini nazarda tutgan. Ma’rifat hosil bo‘ladigan erni tushunib va uni jannatdan afzal ko‘radi. Bunda «jonona» so‘zi «hur» so‘ziga qarama-qarshi qo‘yilgan. «Hur» «havro» so‘zining ko‘pligi. Havro -sochi, qoshi, kiprigi qop-qora, ko‘zi ham tim qora va katta bo‘lgan oppoq qiz. Diniy e’tiqodga ko‘ra jannat qizlari «havro» ko‘rinishida. Jonon, jonona jonga tegishli muayyan vujud yoki shaxs degani. Bu ma’no mazkur sifatni jonga o‘xshatib, uni borliqning joni deb tasavvur qilish yoki tushuntirish natijasida vujudga keladi. Paymona- qadah, may piyolasi. Xullas, Alisher Navoiy o‘zbek va fors-tojik tillarini qiyoslash bilan qiyosiy tilshunoslikka munosib hissa qo‘shgandir. Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining «Boburnoma»sida tilshunoslikka yangi nazariyani– uch oilaga kiruvchi bir necha tillarni qiyoslab o‘rganish nazariyasini yaratuvchi sifatida ko‘zga tashlanadi (4:26). «Boburnoma»da uch oilaga kiruvchi bir necha tilni solishtirib o‘rganishning ajoyib namunasini ko‘rsatib, dunyo tilshunosligida yangi nazariyaning asoschisi sifatida maydonga keldi. CHunonchi, Hind-Evropa tillari oilasiga mansub bo‘lgan hind, fors va afg‘on, xom-som tillari oilasiga mansub arab tillarini turkiy tillar oilasiga kiruvchi o‘zbek tili bilan qiyoslab o‘rgandi. Bobur fors-tojik tiliga xos bo‘lgan pos so‘zini izohlar ekan, sutkaning sakkizdan bir qismini, ya’ni uch soatni bildirishini, posbon so‘zi esa posdan xabar beruvchilar ekanligini izohlaydi. Darhaqiqat, -bon (-von) qo‘shimchasi asos so‘zidan anglashilgan predmet yoki ob’ektga ega shaxs nomini yasaydi. Bu qo‘shimcha asl turkiy so‘zlar tarkibida kamdan-kam uchraydi: «Hind eli kecha- kunduzni bir giri deb turlar, yana kechani to‘rt va kunduzni to‘rt qismat qilibturlar. Har qaysisi bir paxr deb turlarkim, forsida pos bo‘lgan. Ul viloyatlarda pos va posbon eshitilur edi. Bu xususiyat bila ma’lum emas edi». Xullas, Bobur tilshunoslikda yangi nazariya yaratgan etuk tilshunos olim bo‘lgan. Bu uning tovushlar tahlili, grammatik vositalar, lahja va adabiy til munosabati, uslubiyat va so‘z ma’nolari haqidagi fikrlarida o‘z ifodasini topgan. Tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar 1.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” to‘g‘risidagi Farmoni (Xalq so‘zi 2017-yil, 8-fevral) 3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida (Xalq so‘zi 2017-yil, 21-aprel) 4.2019-yil 21-oktyabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. –Toshkent, 2019. 5.Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: “Маънавият”, 2008. – 176 б Asosiy adabiyotlar 1.Baskakov N. A., Sodiqov A. S., Abduazizov A. Umumiy tilshunoslik. – T. 1979. 2.Rasulov R.Umumiy tilshunoslik. –T., 2013. 3.Sodiqov A., Abduazizov A., Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. Universitet va Pedagogika institutlarining filologiya fakultetlari uchun darslik. – T.:O‘qituvchi, 1981 4.Tilshunoslik nazariyasi va metodologiyasi. Tuzuvchi: H. Dadaboev. - T. 2004. 5.Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. - T., 1972. 6.Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish.-Toshkent, 2007. Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. –Toshkent: Sharq, 2010. 2.Azizov О. Tilshunoslikka kirish. –Toshkent, 1995. 3.Ne’matov V.I., Bozorov O. Til va nutq.- T.: O‘qituvchi, 1993. 4.Nurmonov A. O‘zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi.- T.: O‘qituvchi, 1982. 5.Pardayev A. Tilshunoslik nazariyasi. Uslubiy qo‘llanma. – Samarqand, 2015. 6.Rajabov N. Til va jamiyat. – Toshkent: Fan, 1984. 7.Tursunov U., O‘rinboev B. O‘zbek adabiy tili tarixi.- T.: O‘qituvchi, 1982. 8.O‘rinboyev B. O‘zbek tilshunosligi tarixi.- Samarqand, 1999. 9.O‘rinboyev B. Tilshunoslik nazariyasi. (ma’ruzalar matni)- Samarqand, 2003. 10.O‘rinboyev B., Karimov S.Tilshunoslik nazariyasi. (ma’ruzalar matni)- Samarqand, 2004. Internet saytlari 1. http:// www.lingvist.tu 2. http:// www.til.sk.uz 3. http:// www.ziyouz.com 4. www.jstor.org/stable/4167399// www.ling-phil.ox.ac.uk/bib_hist_ling. 5. http://www.ling.ed.ac.uk/linguist/