ÓSIMLIK HÁM HAYWANAT DÚNYASIN QORǴAW. 1. Ósimliklerdi tábiyaatdaǵı hám insannıń ómirindegi ahmiyeti. 2. Ósimliklerdi qorǵaw. 3. Xaywanat dúnyasınıń insannıń ómirindegi roli. 4. Xaywanat dúnyasın qorǵaw. 5. Qızıl kitap, qorıq jerler. Ósimlikler dúnyası Erdagi turmıstıń baslanǵısh dáregi bolıp tabıladı. Olar yimliga 380 mlrd t organikalıq element 'osil etedi, bunıń 325 mlrd t si teńiz hám okean sımlıqlarına, 38 mlrd t si Toǵaylarǵa, 6 mlrd t si otlaqlarǵa tuwrı keledi. Bunnan tısqarı Ósimlikler, yaǵnıy jasıl ósimlikler sebepli fotosintez procesi júz beredi, Erdagi turmıstıń jasawı ushın zárúr bolǵan kislorodtı islep beredi. Eger fotosintez procesi bolmasa, hawa daǵı ugle-rod (SO 42 0) dıń muǵdarı kóbeyip kisiler hám xayvonlar nobud bo'lur edi. Biraq atmosferadan, suw maydanınan hám topıraqtan kela-jatqan sol SO 42 0 gazı ósimlikler tárepinen yutilib, fotosintez ja-rayonı nátiyjesinde jasıl ósimlikler átirapǵa O ni shıǵarıp turadı. Fotosintez arqalı Er sharı daǵı suw 5, 8 mln jılda, atmosfera daǵı O 5800 jılda, SO 42 0 7 jılda bir ret jańalanıp turadı. Insannıń kúndelik turmısında ósimliklerdiń axamiyati kútá úlken. CHunki ósimlikler áhmiyetli tábiy geografiyalıq faktor retinde er maydanında suw aǵımına, puwlanıwına, topıraqta ızǵar saqlawǵa, atmosferanıń tómen bólegindegi hawa aǵımına, samal kúshi hám yo'na-lishiga, xayvonlarning turmısına tásir etedi. Ósimlikler qala, awıl mikroklimatına tásir etip, hawa -ni tazalap, onı kislorod menen boyitib, turıwshı sanitarlik wazıypasın xam atqaradı. Ósimlikler- bul qayta qayta tiklew múmkin bolǵan tábiy resurs 'isoblanib, Er sharı geografiyalıq qabıǵında áhmiyetli rol oynaydı. CHunki ósimlikler planetamız maydanınıń bolǵanday bir «kimxob» retinde qoplab alıp, topıraq 'osildorligini asırıwda, atmosferanı taza saqlawda, dáryalardıń gidrologik rejimin tártipke salıp turıwda, insan turmısı ushın normal gigienik sharayat jaratıwda áhmiyetli wazıypanı atqaradı. Insan xojalıq iskerliginde ósimliklerden paydalanıwda olar-ga xam unamlı, xam unamsız tásir kórsetedi. Insan xojalıq fao-liyatida jańa Toǵayzorlar tashkil etiw, materiallıq ósimliklerdi kóbeytiw, jaylaw hám otlaqzorlar sapasın jaqsılaw hám territo-riyasini keńeytiw 'isobiga ósimlikler maydanın ko'paytirib baradı. Bunıń ústine aldıńǵı agrotexnikalıqani qollap egilgen egin-larda jasıl massalar muǵdarı tábiy ósimliklerge salıstırǵanda joqarı boladı, jasıl ósimlik massalarınıń muǵdarı batpaqlıq hám izeykesh erlerdi keptiriw, topıraq kebirin juwıw, erlerdi suwǵarıw, ósimlik-larga mineral hám organikalıq tóginler salıw, ósimlik keselliklerine hám zıyankeslerine qarsı gúresiw, materiallıq ósimliklerdiń jańa sortların jaratıw arqalı ko'paytirilib barıladı. Bulardıń xammasi insannıń ósimlikler dúnyasına kórsetip atırǵan unamlı tásiri bolıp tabıladı. Kisiler xojalıq iskerliginde ósimliklerden plansız, pala-partish paydalanıw, órtlerdi vujudga keltiriw, túrli qıylı qurılıslar (qalalar, sanaat ob'ektleri, jollar, gidrotexnikalıq imaratlar ) hám taw-kán sanaatınıń rawajlanıwı nitajasida o'sim- liklar maydanı qısqarib, atmosferanıń antropogen pataslanıwı, hár qıylı ximiyalıq elementlardı isletiliw nátiyjesinde ósimlikler 'olati jamanlasıp barıp atır. Toǵaylar adamlıq jámiyeti rawajlanıwı dáwirinde odan ın-tensiv paydalanıw nátiyjesinde tábiy 'olati ózgerip, maydanı qısqarib barıp atır. Toǵaylar adamlıq jámiyeti rawajlanıwı dáwirinde odan ın-tensiv paydalanıw nátiyjesinde tábiy 'olati ózgerip, maydanı qısqarib barıp atır. eger bunnan 3-3, 5 jıl ilgeri Er maydanınıń 47 % ini Toǵaylar qoplagan bolsa, xozir onıń maydanı 27 % ni quraydı. Er maydanında jaylaw hám otlaqlar maydanı bolsa 2600 mln ga. Toǵaylar dúnya boyınsha tegis emes jaylasqan 4060 mln ga (133619 mln. m3 aǵash zapasi ámeldegi) Toǵaylar maydanınıń 140 mln ga ri Evropada, 824 mln ga ri SHimoliy hám Oraylıq Amerikada, 904 mln ga Qubla Amerikada, 635 mln ga ri Afrikada, 510 mln ag ri Aziyada, 82 mln ga ri Avstraliya hám Okeanıyada jaylasqan. Ózbekstanda 2, 37 mln ga erda Toǵaylar bar. Planetamızdaǵı ámeldegi Toǵaylar maydanınıń bir bólegi tábiyaatı talay qolaysız bolǵan tawlıq rayonlarda bolıp tabıladı. Házirgi transport hám texnika quralları menen Er sharı daǵı Toǵaylar maydanınıń tek 62 % idangina paydalanıw múmkin. •olgan 32 % i bolsa keleshekte pán hám texnika rawajlanıwı sebepli paydalanıwǵa múmkinshilik bolıwı múmkin. Házishe Er sharı daǵı Toǵaylar ulıwma maydanınıń 33 % idan paydalanılıp atır. Er sharı Toǵaylarında aǵashdıń ulıwma zapasi 133, 6 mlrd m 3 átirapında bolıp, xozir jılına 1, 5-1, 6 mlrd m 53 0 aǵash tayarlanadı. YOg'och biziń asrimizda universal materialǵa aylanıp, odan xalıq xojalıǵınıń túrli tarawlarında, atap aytqanda azıq-túlik etiwtirishda, ximiya hám janar may sanaatında, muxofaza, materiallıq -oqarti-ruv jumıslarında, hár túrlı dáriler tayarlawda xam keń paydalanılıp atır. Pán hám texnika taraqqiy etken házirgi zamande aǵash ximiya sanaatınıń sheki onim resursına aylanıp qaldı. Ximiyalıq jol iblan aǵashdan qaǵaz, jasalma shoyi hám jún, tútinsiz dári, sellyuloza, fitokinoplyonkalar, nitrolak, jasalma sherim, plastmassalar, etil hám metall spirti, uksus penenkislotası, glyukoza, yonuvchi gaz, jasalma kauchuk hám júdá kóp áhmiyetli zatlar alınadı. 1 m 53 0 aǵashnı ximiyalıq jol menen qayta islengende tómendegi ónimlerdi alıw múmkin: 200 kg sellyuloza yamasa 200 kg qaǵaz, yamasa 6000 m 3 sellyuloza yamasa 5-6 l aǵash spirti, yamasa 20 l sirke kislotası yamasa 70 l vino spirti, yamasa 160 km jasalma talshıq. Sońǵı payıtlarda Toǵaydan ximiyalıq jol menen aǵashdan qant statyası ajıratıp alınıp atır. Toǵaylar maydanınıń qısqarıw hám 'olatini jamanlashuvi adamlıq jámiyetiniń rawajlanıwı menen baylanıslı. Baslanıwiy jamyatda kisiler ózi ushın zárúr bolǵan zatlardıń bir bólegin Ósimliklerden alıp, onıń bólekan bolsada, ózgeriwine baslawshı bolǵan. Feodalizm hám kapitalıstik dáwirlerinde Er sharı daǵı Toǵay -lar ayawsız kesildi, odan janar may retinde, qurılısda hám keme islewde keń kólemde paydalanıwı sebepli onıń maydanı keskin qısqardı. Ásirese er sharınıń a'oli tıǵız jasaytuǵınlıq ra-yonlarida Toǵaylardıń 2/3 bólegi joq etildi. Nátiyjede 500 mln ga erdagi erler maydanı qısqarib, sahra biyobonga aylantırildi. Áyyemgi Ispaniya territoriyasi jabılasına Toǵay menen oralǵan bolsa, xozir olardı tártipsiz kesip jiberiliwi nátiyjesinde Toǵay er maydanınıń 1/8 bólegin ishg'ol etedi. Jazairda bolsa sońǵı 70 jıl ishinde Toǵaylar maydanı 1 mln gektarǵa qısqargan. Afrikanıń tropik bóleginde Toǵaylar maydanıń 2/3 bólegi kesip joq etilgen. Madagaskar atawında bolsa sońǵı 5 ásir dawamında rmonlarning derlik xammasi (9/10 bólegi) kesip joq etilgen. Nátiyjede territoriya topıraǵınıń 78 % i erroziyaǵa dus kelgen. Toǵaylardı tártipsiz kesiw burınǵı Rossiya territoriyasida xam júz bergen. Toǵaylar ásirese a'oli tıǵız, kesiw hám tasıw qolay bo'lag orınlarda hám dárya oypatlıqlarında kóplegen kesilgen. CHunki olardı suwda oqizish ańsat bolıp, tasıw arzanǵa túsken. Buǵan Oka dáryasın mısal etip kórsetiw etarli bolıp tabıladı. Toǵaylardı plansız, tártipsiz kesiliwi óz gezeginde tábiyaat daǵı teń salmaqlılıqtı aynıwına sebep boldı hám insannıń xojalıq iskerligi ushın tómendegi unamsız aqıbetlerdiń payda bolıw procesin tezlestirdi; topıraq erroziyası tezlashdi, dárya hám kólning rejimi ózgerip, suwı azaya basladı, suw tasqınları, sel tez-tez bolatuǵın bolıp qaldı, mikroklimatqa tásir etdi, shólda kóshpeli qus maydanı kengaydi hám 'okazo. Toǵaylar maydanıń qısqarıwı dárya suwi rejimine unamsız tásir etedi. SHuning ushın 1954 jılı Toǵayshunoslarning 'indistonda bolıp ótken xalıq aralıq kongressida Toǵaydı ızǵar, suw saqlaw daǵı kútá úlken axamiyatini 'isobga alınıp «Toǵay -suv bolıp tabıladı, suw 'osil bolıp tabıladı, 'osil bolsa turmısdir» degen uran alǵa surildi. Toǵaylar planetamız hawasın tazalap turıwda kútá úlken axamiyatga iye. CHunki 1 ge Toǵay 18 mln m 53 0 hawanı tazalap turadı. Toǵaylı erler degi hawa qala hawasınan 200 ret taza bolıp tabıladı. Olar kisige materiallıq estetik zawıq xam beredi. Ózbekstanda Toǵay fondining maydanı 5, 3 mln ga bolıp, jabılasına Toǵay menen oralǵan territoriya 2, 37 mln gektardı tashkil etip, respublika er maydanınıń 5 % ini basıp aladı. Ózbekstanda Toǵaylar olardıń tegislik bóleginde jaylaw -gan. Ózbekstan tawlarında Toǵaydıń ulıwma foedi 1, 4 mln ga átirapda bolıp, sonnan 283, 7 mln ga jabılasına Toǵay menen qalta -langan. Bul Toǵaylarda arsha aǵashı, pıste, ǵoza, alma, shıye, badam, boyarıshnik sıyaqlılar ósedi. Ózbekstan tawlarındaǵı tiykarǵı Toǵaylar Ugom, Piskom, CHotqol, 'isor, Turkiston, Zarafshon sıyaqlı taw tiz- málerinde jaylasqan. Respublikamizning tegislik bólegindegi Toǵaylar shól hám vA'IY o'ermonlariga bólinedi. CHól Toǵay fondining ulıwma maydo-ni 3670, 5 mıń ga bolıp, sonnan 1, 86 mln ga er tikkeley Toǵay menen oralǵan. Ózbekstan shólidagi Toǵaylar tiykarınan qara hám aq saksovul, qandim, juzg'un, akatsiya hám basqalardan ibarat bolıp, olar kóshpeli qumdı musta'kamlaydi. Respublika oypatlıqlarındaǵı ulıwma Toǵay fondining maydanı 210 mıń ga átirapında. YOppasiga Toǵay menen oralǵan maydan bolsa 13 mıń ga ni quraydı. Toǵaylar dárya qurǵaqlıqların emirilib, ópirilip ketiwinen saqlaydı, voxalarga qumdı ki-rishga shek qóyadı, átirap daǵı erlerdi mikroklimatın jaqsılaydı, qurılıslardı aǵash menen támiyinleydi. 1. Toǵay fondining geografiyalıq jaylanıwın ilimiy tiykarda úyreniw Toǵay fondining geografiyalıq jaylasıwın úyreniw arqalı málim mámlekettiń ol yamasa bul bóleginde Toǵay fondı, aǵash muǵdarı sapası haqqında tolıq maolumotga iye bolıwı múmkin. Bul bolsa rmonlardan aqılǵa say paydalanıwǵa múmkinshilik beredi. A'olisi tıǵız, lekin Toǵay resursları kem bolǵan Rossiyanıń batısı hám qublası -dagi Toǵaylar kóp kesilsa, Toǵaylar kóp bolǵan a'olisi siyrek Sibir, O'zoq SHarq, Evropaning arqaındaǵı Toǵaylar kem kesiledi. 2. YOg'och tayarlaw hám qayta islewde nobudgarchilikka qarsı gúresiw ilajları -Toǵaylardı qorǵawda áhmiyetli axamiyatga iye. CHunki bunda Toǵay sanaat ob'ektlerin sheki onimge jaqınlastırıladı hám olardan kompleks 'olda paydalanatuǵın kombinat shólkemlestiriledi, nátiyjede kóplegen shıǵındılar shıǵımına shek qóyadı hám bir yo'la kesilgen Toǵaylar ornına jańa ni'ollar egiw imkaniyatın beredi. Karpatda tashkil etilgen Toǵay xojalıǵı menen rmon sanaat xojalıǵın birlestiruvchi sanaat kombinat birlespesi mısal boladı. Birlespede kesilgen terekler ornına jańa nixollar egiw, kombinattı úzliksiz islewine múmkinshilik beriwden tısqarı, ilgeri bıykarǵa ısırap bolatuǵın shıǵındılardan (shoxshabbalardan, qopiqlardan) hár túrlı plitalar, karton, dáriler, sharbashılıq ushın uyıtqılar hám basqalar islep shıǵarıp atır. 3. Toǵay resurslarınan aqılǵa say paydalanıw hám qorǵawda Rossiyanıń arqaında hám Sibirda jaylasqan birpara a'oli punktlerinde odan o'qilg'i hám qurılıs materialı retinde paydalanıwdı tártipke salıw ilajları áhmiyetli axamiyatga iye. 4. YPalaw nixollarni nobud bolıwın aldın alıw Toǵay resurslarini qorǵawda áhmiyetli rol oynaydı. O'unda bárinen burın xali etilmegen jas Toǵaylardı tártipsiz kesiwge shek qoyıw ushın jańa jılda arsha aǵashı bayramların ótkeriwdi tártipke salıw ke-rak. CHunki úlken qala átiraplarında el, xalıq hám aq qaraǵaylardan shólkemlesken Toǵay palasalarini jańa jıl Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde jasırınsha kesip ketiw 'ollari tez-tez ushırasıp turıptı. Ósimliklerdi biykar - ga nes-nobud bolıwında ba'orda qalalıqlardı uyushtiradigan sayllari xam sebep bolıp atır. CHunki dem alıwǵa shıqqanlardıń shıqqanlardıń kóbisi gullagan jas ni'ollarning shoxini sindi-rib «guldasta» jasap, qalaǵa qaytıladı. 5. Toǵaylardan planlı túrde hám aqılǵa say paydalanıp, onı muxofaza etip, qayta tiklab, 'osildorligi asırıp barılsa, Toǵay xojalıǵına zálel etkazmasdan hár jılı 1500 mln m 3 aǵash kesip tayarlaw múmkin. 6. Toǵay ushın órt páleketli xodisa bolıp tabıladı. YOng'indan keyin, tábiy 'olda tiykarınan sapası tómen taw terak, olxa sıyaqlı terek-lar kóbirek ósip shıǵadı, sapanı iyne bargli terekler bolsa kútá úlken zálel kóredi. 7. Toǵaylardı zıyankeslerden hám kesellanishdan saqlaw. Zıyankeslerden hám hár túrlı keselliklerden saqlaw maqsetinde tómendegi ilajlar, sharalar ko'rilmoqda. 1) Toǵay xojalıq ilajları. O'unda terekler arasındaǵı keselliklerdi waqıtında joǵatıp, kesellengenlerin joq etiw sıyaqlılar kóriledi. 2) Mexanik metodı -zıyankes hám xashoratlarni rawajlanıwdıń hár qıylı fazasında olardıń toplap mexanik jol menen olardıń uyaları tazalap alınadı. 3) Ximiyalıq gúres metodı menen zıyankeslerdi tez xamda úlken territoriyada joq etiledi hám arzanǵa túsedi. 4) Toǵay zıyankeslerine hám kesellanishga qarsı gúresiwge eń áhmiyetli hám zıyansiz ilaj biologiyalıq gúres bolıp tabıladı. Toǵay resurslarini zaxarli ximiyaviq elementlar hám shańlardan qorǵaw úlken axamiyatga iye. SHuning ushın kárxanalardan shıǵıp atırǵan shań hám gazlardı zıyansizlentiriw, odan xojalıqta qayta paydalanıwdı shólkemlestiriw jumısları ámelge asıril-moqda. 6. YAylov hám otni qorǵaw. YAylov-bul xayvonlar ushın azıq 'isoblangan xilmaxil ósimlikler tábiy túrde o'suvchi territoriya bolıp tabıladı. Otlaqlar xayvonlar ushın azıq dáregi bolıp, qishga xam em-ǵawısh aldın oylap qóyıladı. Er sharında jaylaw hám otlaqlar topıraq tundra Toǵay ('osildorligi gektarına 10, 5 s), Toǵay -sahra (10, 3 s) sahra (6, 3 s) shala shól, shól zonalarında (2, 2-4, 4 s), savannalarda hám tawlıq rayonlarda tarqalǵan. Er sharında otlaq hám jaylawlar kóbirek Afrikada (822 mıń ga) Okeanıyada (463 mıń ga) Amerikada (775 mıń) jaylasqan. YAylov hám pishenzorlardan geyde nadurıs paydalanıw nátiyjesinde sapası tómenlep barıp atır. CHunki birpara xojalıqlarda buyımlardı jaylaw nızam qaǵıydalarına ámel etpesten, mudam bir territoriyada aylantırıp boqilish sebepli onıń paydadorligi azayıp ketmekte. Otlaqzorlarni qorǵaw hám 'osildorligini oshi- rish ushın onı otaqlardan, putalıqlarda, taslardan tazalaw, topıraqtıń suw rejimin tártipke salıw, zıyanlı otga qarsı gúresiw hám organikalıq hám mineral tóginler salıw, bir orında uzaq waqıt kóp buyımlardı boqmaslik, qaptal bag'irlari tik bolǵan orınlarda iri shaqlı buyımlardı boqmaslik, ot siyrek orınlarda buyım bagıwdı tártipke salıw zárúr. Dúnya boyınsha kúndelik turmısımızdıńda paydalanılıp atırǵan ósimliklerdiń 1500 túri dárivor ósimliklerge tuwrı keledi. Jumxuriyatimizda ósimliklerdiń 577 túri dári tayarlaw ushın jaramlı, 103 túrinen boyaw alıw, 500 túrinen efir moyi alıw múmkin. Ózbekstanda sanaat ushın sheki onim 'imoblangan hám mevali Ósimliklerden geyde tártipsiz paydalanıw nátiyjesinde olardıń túrleri azayıp kem ushraytuǵın ósimliklerge aylanıp barıp atır. Buǵan shuvoqdan efir moyi, cherkez hám ádıraspannan alkoloid, qoyan súyeki túbirinen boyaw, etpekdan soponin, qozı qulaq hám yarangul túbirlerinen tannid elementlardı alıw jabayı piyaz piyazı, jabayı almurt, júzim, ánjir, ǵoza sıyaqlılardan azıq-túlik ónimleri tayarlaw nátiyjesinde olardıń muǵdarı azayıp ketip atırǵanlıǵı mısal bóle aladı. Neogen dáwirinen qalǵan relekt ósimlik túrleri Kavkazda, Qrimda hám Oraylıq Aziyada kóp ushraydı. Relekt ósimlik túrine lotos penentemir tereki, shoxi akatsiyasi, kaspiy glegidiyasi, kamtan bargli dub, kavkaz palması, platon, eldor qaraǵayı, grek yong'og'i, pıste, ánjir, tis, padub, lavroshinaya, radodendron, medvedev qáyini, pontida dubi, koixida kavkaz palmasıı, papina kolxida podubi hám basqalar kiredi. Bul ósimliklerdi túrlerin qorǵaw, qayta boyitib barıw dúńya júzilik máselege aylanıp barıp atır. Onıń ushın ósimliklerden paydalanayotganda olardıń miywelerin, urıwların, túbirlerin, japıraqların japıraqların belgilengen nızam tiykarında jıynaw ; ósimliklerdiń jasawı ushın zárúr bolǵan shólkemlerine zálel etkazmaslik; sol ósimliklerden jıynap alınatuǵın sheki onimsi ústinen qadaǵalawdı kúsheytiw; jıynalǵan sheki onimdi sapası hám muǵdarı ústinen qadaǵalawdı kúsheytiw hám xokazolarni ámelge oishirish zárúr. Házishe xojalıq jixatidan axamiyatli bolǵan ósimliklerdiń miywelerin urıwların jıynaw kóp orınlarda qadaǵalawsız alıp barılmaqta. Nátiyjede sol ósimliklerdiń ol yamasa bul túri azayıp ketmekte. •immatli dárivor ósimlikler - ziyre, zirk, jabayı piyaz piyazı, kiyiko'ti, taw jambuli sıyaqlılardı bolsa óz basımshalıq menen jiynastırıp alıwları sebepli bul tur ósimlikler xozir júdá azayıp kem ushraytuǵın, kem ushraytuǵın túrge ayla-nib barıp atır. Kem ushraytuǵın ósimliklerdi qorǵawda «Ózbekstan qızıl kitapi» (1978) axamiyati úlken. Ol jaǵdayda jumxuriyatimizdagi 400 den artıq túrler mútáj ósimlikler bolıp, sonnan 163 tur joǵalıp ketiw qáwipi astında turıptı. «Qızıl»kitap» dıń ekinshi jildi 1984 jılda baspa etilgen. Ol jaǵdayda mámleket qorǵalıwına alınǵan 163 tur ósimlik kiritilgen. Haywanat dúnyasınıń insannıń ómirindegi roli: Insan ushın zárúr bolǵan azıq-túlik resurslarınan biri xayvonlar 'isoblanadi. Bunnan tısqarı topıraq quramın jaqsılawda jáne onıń 'osildorligini asırıwda xayvonlarning, atap aytqanda jawın jawın qurtıın, qumırsqanı, termitlarni, omırtqalı er qazuvchilarni hám basqalardıń axamiyati úlken. Bular topıraqtı yumshatadi, aralastıradı, iplas hám ósimlik qaldıqları menen tóginleydi. Ósimliklerdi shańlawda, urıw hám miywelerin basqa jaylarǵa alıp barıp tarqatıwda xayvonlarni qatnasıwı bar. Eger xayvonlar bolmaǵanda edi, júdá kóp ósimlikler shańlanbaǵan hám aqıbette mıywe bermegen bo'lur edi. Júdá kóp ósimliklerdiń territorial tarqalıwında xayvonlar aktiv qatnas etedi, olar ósimlik urıwla -rini uzaq jaylarǵa júrgizedi. Birpara xayvonlar, atap aytqanda jırtqısh qus zıyankes kemiriwshilerdi qirib, ósimlik 'osildorligini asıradı yamasa birpara paydalı xashoratlar ósimliklerdi zıyankes xashoratlar hám keselliklerden saqlaydı. Mısalı úki bir jılda 1000 ta tıshqandı joq etip, 0, 5 t donni saqlap qalsa, qumırsqalar Toǵay -larni kesellikten saqlaydı.