O‘SIMLIK, HAYVONOT DUNYOSI VA ULARSI MUHOFAZA QILISH (Noyob va qirilib borayotgan organizmlar, O'zbekiston o'simliklar, O'simliklarni muhofaza qilish)

Yuklangan vaqt

2024-05-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

20

Faytl hajmi

65,6 KB


Ilmiybaza.uz O‘SIMLIK, HAYVONOT DUNYOSI VA ULARSI MUHOFAZA QILISH Reja 1. O’simliklar xilma-xilligi va ahamiyati. 2. Noyob va qirilib borayotgan organizmlar. 3. O’zbekiston o’simliklar 4. O’simliklarni muhofaza qilish. 5. O’zbekiston “Qizil kitobi” Tayanch so’zlar; fotosintez, o’rmon o’simliklari, tog’, cho’l, to’qayzor va vodiy o’rmonlari. Ilmiybaza.uz O‘SIMLIK, HAYVONOT DUNYOSI VA ULARSI MUHOFAZA QILISH Reja 1. O’simliklar xilma-xilligi va ahamiyati. 2. Noyob va qirilib borayotgan organizmlar. 3. O’zbekiston o’simliklar 4. O’simliklarni muhofaza qilish. 5. O’zbekiston “Qizil kitobi” Tayanch so’zlar; fotosintez, o’rmon o’simliklari, tog’, cho’l, to’qayzor va vodiy o’rmonlari. Ilmiybaza.uz Yo’qolgan turlar Hech bir inson dinozavrlarning yo’q bo’lib ketish sababini aniq dallillar bilan aytibberolmaydi. Bir narsa aniqqi, inson faoliyati va tabiatga ta’siri dinozavrlardan keyin paydo bo’ldi. Bugun boshqacha hayot. Yo’qolib borish arafasidagi turlar soni oshmoqda. 1980 yildan 2000 yilgacha AQSH da 40 ga yaqin o’simlik va hayvon turlari yo’q bo’lib ketdi. Sababi, insoniyatning yer yuzini katta maydonlarini egallashi va o’zlashtirish, ehtiyojlarini qondirishi hisobiga turlar soni kamayibketmoqda. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, biologik xilma-xillik Yeryuzida barcha ekotizimlarda mavjud. Biron bir turning yo‘qolishiyoki kamayib ketishi har xil tur populyatsiyasi uchun noqulaylik keltiribchiqaradi, zero, turlar doimo bir-biri bilan turlichao‘zaro bog‘langan. Suv ekotizimi va quruqlik ekotizimlarida turlar xilma-xilligini saqlash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.Tabiat resurslaridan oqilona foydalanmasligimiz oqibatida, qanchadan-qancha turlar va notirik komponentlar xavf ostida qolayapti. Tabiatning chiroyli manzarasi, ko‘rkam go‘shalari, o‘zining hayvonot va o‘simlik olamining g‘aroyibotligi bilan ajralib turuvchi biosferani saqlash har birimizning insoniylik burchimizdir. Biologik xilma - xillik tropik o‘rmonlarda, ya’ni doimiy namiqlimli hududlarda, jumladan, Ekvadordagi Yasuni milliy bog‘ida yuqoribioxilma-xillik mavjud. Quruqlik bioxilma-xilligi okean bioxilma -xilligidan 25 marotaba yuqori. Yeryuzida mavjud bo‘lgan 8,7 millionturning 2,1 millioni okean uchun xos ekanligi baholandi. Kolumbiya yuqori bioxilma - xillikka ega bo‘lgan mamlakathisoblanib, u yerda endemik turlar ko‘p. Ya’ni bu turlar boshqa biromamlakatda uchramaydi. Yerda mavjdu bo‘lgan turlarning 10% gayaqini Kolumbiyada uchraydi va 1900 dan ko‘proq qush turlari Yevropava Shimoliy Ilmiybaza.uz Yo’qolgan turlar Hech bir inson dinozavrlarning yo’q bo’lib ketish sababini aniq dallillar bilan aytibberolmaydi. Bir narsa aniqqi, inson faoliyati va tabiatga ta’siri dinozavrlardan keyin paydo bo’ldi. Bugun boshqacha hayot. Yo’qolib borish arafasidagi turlar soni oshmoqda. 1980 yildan 2000 yilgacha AQSH da 40 ga yaqin o’simlik va hayvon turlari yo’q bo’lib ketdi. Sababi, insoniyatning yer yuzini katta maydonlarini egallashi va o’zlashtirish, ehtiyojlarini qondirishi hisobiga turlar soni kamayibketmoqda. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, biologik xilma-xillik Yeryuzida barcha ekotizimlarda mavjud. Biron bir turning yo‘qolishiyoki kamayib ketishi har xil tur populyatsiyasi uchun noqulaylik keltiribchiqaradi, zero, turlar doimo bir-biri bilan turlichao‘zaro bog‘langan. Suv ekotizimi va quruqlik ekotizimlarida turlar xilma-xilligini saqlash hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.Tabiat resurslaridan oqilona foydalanmasligimiz oqibatida, qanchadan-qancha turlar va notirik komponentlar xavf ostida qolayapti. Tabiatning chiroyli manzarasi, ko‘rkam go‘shalari, o‘zining hayvonot va o‘simlik olamining g‘aroyibotligi bilan ajralib turuvchi biosferani saqlash har birimizning insoniylik burchimizdir. Biologik xilma - xillik tropik o‘rmonlarda, ya’ni doimiy namiqlimli hududlarda, jumladan, Ekvadordagi Yasuni milliy bog‘ida yuqoribioxilma-xillik mavjud. Quruqlik bioxilma-xilligi okean bioxilma -xilligidan 25 marotaba yuqori. Yeryuzida mavjud bo‘lgan 8,7 millionturning 2,1 millioni okean uchun xos ekanligi baholandi. Kolumbiya yuqori bioxilma - xillikka ega bo‘lgan mamlakathisoblanib, u yerda endemik turlar ko‘p. Ya’ni bu turlar boshqa biromamlakatda uchramaydi. Yerda mavjdu bo‘lgan turlarning 10% gayaqini Kolumbiyada uchraydi va 1900 dan ko‘proq qush turlari Yevropava Shimoliy Ilmiybaza.uz amerikaga qaraganda ko‘proq. Kolumbiyada dunyo sutemizuvchi turlarining 10% i uchraydi1. Dunyoning suvda va quruqdayashovchilarining 14 % i va dunyo qushlarining 18%i Kolumbiyadauchraydi. Indoneziya dunyo gulli o‘simliklarining 10% ini, sutemizuvchilarning 12% ini, sudralib yuruvchilar, amfibiyalar vaqushlarning 17% ini o‘z ichiga oladi. Madagaskar orolidagi florada o‘simlik turlarining 66% iendemik, Yangi Zelandiya orolida esa 72 %, Gavaya orollarida 82-90%. Janubiy Xitoy ning Chjetszyan proventsiyasida Sharqiy osiyoningginko daraxti yovvoyi holda faqat shuyerda o‘sadi. AQSH g‘arbidagibir qancha rayonlarda mamont daraxti faqat shuyerlarda o‘sadi. Turlar qonun tomonidan saqlansada, toki ularning tabiiy muhiti saqlanmaguncha ular hayot kechira olishmaydi. Atrof muhitni muhofaza qilish ko’pincha, tabiiy muhitni yoki butun ekotizimni saqlashga asoslangan bo’ladi. Buni bajarishning usullaridan biri bu tabiat muhofazasini yaratish bo’lib, u xuddi, xalqaro bog’lar va yovvoyi hayot hududlarini saqlash kabi bo’ladi . 1872-yilda birinchi Xalqaro bog’ Yellow Stone National Park hisoblanib, AQSH da tashkil qilingan. O’sha davrda Kulrang ayiq, loss va bug’ular Shimoliy Amerika hududi tomonga ko`chirilib, joyi o’zgartirilgan edi. Bu hayvonlar ozuqa to’plash uchun yerning ko’plab hududlarini darbadar kezardilar. Agar ularning tabiiy muhiti kichik bo’lsa ular yashay olmaydilar. Misol uchun, kulrang ayiq kuniga katta miqdorda ozuqaga muhtoj bo’ladi. Kulrang ayiqga o’z qornini to`ydirishi uchun bir nechayuz km hududlar kerak bo’ladi. Milliy bog’lar va yovvoyi hayot hududlarisiz ba’zi hayvonlar hozir mavjud bo’lgandan ancha kam bo’lishlari mumkin edi 2. O’simliklar dunyosi. 1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (126-127; 129- bet) 2 Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (126-127; 129- bet) Ilmiybaza.uz amerikaga qaraganda ko‘proq. Kolumbiyada dunyo sutemizuvchi turlarining 10% i uchraydi1. Dunyoning suvda va quruqdayashovchilarining 14 % i va dunyo qushlarining 18%i Kolumbiyadauchraydi. Indoneziya dunyo gulli o‘simliklarining 10% ini, sutemizuvchilarning 12% ini, sudralib yuruvchilar, amfibiyalar vaqushlarning 17% ini o‘z ichiga oladi. Madagaskar orolidagi florada o‘simlik turlarining 66% iendemik, Yangi Zelandiya orolida esa 72 %, Gavaya orollarida 82-90%. Janubiy Xitoy ning Chjetszyan proventsiyasida Sharqiy osiyoningginko daraxti yovvoyi holda faqat shuyerda o‘sadi. AQSH g‘arbidagibir qancha rayonlarda mamont daraxti faqat shuyerlarda o‘sadi. Turlar qonun tomonidan saqlansada, toki ularning tabiiy muhiti saqlanmaguncha ular hayot kechira olishmaydi. Atrof muhitni muhofaza qilish ko’pincha, tabiiy muhitni yoki butun ekotizimni saqlashga asoslangan bo’ladi. Buni bajarishning usullaridan biri bu tabiat muhofazasini yaratish bo’lib, u xuddi, xalqaro bog’lar va yovvoyi hayot hududlarini saqlash kabi bo’ladi . 1872-yilda birinchi Xalqaro bog’ Yellow Stone National Park hisoblanib, AQSH da tashkil qilingan. O’sha davrda Kulrang ayiq, loss va bug’ular Shimoliy Amerika hududi tomonga ko`chirilib, joyi o’zgartirilgan edi. Bu hayvonlar ozuqa to’plash uchun yerning ko’plab hududlarini darbadar kezardilar. Agar ularning tabiiy muhiti kichik bo’lsa ular yashay olmaydilar. Misol uchun, kulrang ayiq kuniga katta miqdorda ozuqaga muhtoj bo’ladi. Kulrang ayiqga o’z qornini to`ydirishi uchun bir nechayuz km hududlar kerak bo’ladi. Milliy bog’lar va yovvoyi hayot hududlarisiz ba’zi hayvonlar hozir mavjud bo’lgandan ancha kam bo’lishlari mumkin edi 2. O’simliklar dunyosi. 1Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (126-127; 129- bet) 2 Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (126-127; 129- bet) Ilmiybaza.uz O’simliklar dunyosi erdagi hayotning birlamchi manbaidir. Ular yiliga 380 mlrd. tonna organik modda hosil qiladi, buning 325 mlrd. t. dengiz va okean o’simliklariga, 38 mlrd. t. o’rmonlarga, 6 mlrd. tonnasi o’tloqlarga to’g’ri keladi. Bundan tashqari o’simliklar, ya’ni yashil o’simliklar tufayli fotosintez jarayoni bo’lmasa, havodagi uglerod (CO2)ning miqdori ko’payib kishilar va hayvonlar nobud bo’lur edi. Biroq atmosferadagi suv yuzasidan va tuproqdan kelayotgan o’sha CO2 gazi o’simliklar tomonidan yutilib, fotosintez natijasida yashil o’simliklar atrofga kislorodni chiqarib turadi. Shunday qilib, fotosintez orqali er sharidagi suv 5,8 mln. yilda, atmosferadagi kislorod 5800 yilda, karbonat angidrid 7 yilda bir marta yangilanib turadi. O’simliklar inson uchun oziq-ovqat, yem-xashak, dori-darmon, kiyim- kechak va boshqa ko’pchilik moddalarning tabiiy manbalari hisoblanadi. Halqimiz tomonidan ko’p ishlatiladigan va keng tarqalgan dorivor o’simliklardan foydalaniladi. Bularga isiriq, ermon, chakanda, aloye, na’matak, gazanda va boshqalar misol bo’la oladi. O’simliklar inson organizmidagi turli yuqumli kasalliklarni davolashda katta ahamiyatga ega. Insonlar o’simliklardan chorva mollari uchun ham yem-xashak sifatida keng ko’lamda foydalanadilar. O’zbekistonda g’o’za o’simligi asosiy homashyo hisoblanib, undan turli maqsadlarda foydalaniladi. Insonlar o’simliklardan qurilish materiali sifatida ham foydalaniladi. O’simliklarni inson hayotidagi muhim tomonlaridan biri, atrof-muhitni ko’kalamzorlashtirishdir, chinor, terak, eman, igna bargli doim yashil o’simliklar shular jumlasidandir. Bundan tashqari ular havodagi changni tozalab, uni kislorod bilan boyitadi. Ilmiybaza.uz O’simliklar dunyosi erdagi hayotning birlamchi manbaidir. Ular yiliga 380 mlrd. tonna organik modda hosil qiladi, buning 325 mlrd. t. dengiz va okean o’simliklariga, 38 mlrd. t. o’rmonlarga, 6 mlrd. tonnasi o’tloqlarga to’g’ri keladi. Bundan tashqari o’simliklar, ya’ni yashil o’simliklar tufayli fotosintez jarayoni bo’lmasa, havodagi uglerod (CO2)ning miqdori ko’payib kishilar va hayvonlar nobud bo’lur edi. Biroq atmosferadagi suv yuzasidan va tuproqdan kelayotgan o’sha CO2 gazi o’simliklar tomonidan yutilib, fotosintez natijasida yashil o’simliklar atrofga kislorodni chiqarib turadi. Shunday qilib, fotosintez orqali er sharidagi suv 5,8 mln. yilda, atmosferadagi kislorod 5800 yilda, karbonat angidrid 7 yilda bir marta yangilanib turadi. O’simliklar inson uchun oziq-ovqat, yem-xashak, dori-darmon, kiyim- kechak va boshqa ko’pchilik moddalarning tabiiy manbalari hisoblanadi. Halqimiz tomonidan ko’p ishlatiladigan va keng tarqalgan dorivor o’simliklardan foydalaniladi. Bularga isiriq, ermon, chakanda, aloye, na’matak, gazanda va boshqalar misol bo’la oladi. O’simliklar inson organizmidagi turli yuqumli kasalliklarni davolashda katta ahamiyatga ega. Insonlar o’simliklardan chorva mollari uchun ham yem-xashak sifatida keng ko’lamda foydalanadilar. O’zbekistonda g’o’za o’simligi asosiy homashyo hisoblanib, undan turli maqsadlarda foydalaniladi. Insonlar o’simliklardan qurilish materiali sifatida ham foydalaniladi. O’simliklarni inson hayotidagi muhim tomonlaridan biri, atrof-muhitni ko’kalamzorlashtirishdir, chinor, terak, eman, igna bargli doim yashil o’simliklar shular jumlasidandir. Bundan tashqari ular havodagi changni tozalab, uni kislorod bilan boyitadi. Ilmiybaza.uz O’simliklar dunyosidan oqilona foydalanish va muhofaza qilishda o’rmon o’simliklari alohida o’rin egallaydi. Respublikadagi o’rmonlar yagona davlat o’rmon fondini tashkil etadi. O’zbekiston o’rmonlari o’zining xususiyatlari bilan tog’, cho’l, to’qayzor va vodiy o’rmonlariga ajratiladi (1-sxema). 1-sxema O’rmonlar Tog’ o’rmonlari Vodiy o’rmonlari To’qay o’rmonlari Cho’l o’rmonlari Ilmiybaza.uz O’simliklar dunyosidan oqilona foydalanish va muhofaza qilishda o’rmon o’simliklari alohida o’rin egallaydi. Respublikadagi o’rmonlar yagona davlat o’rmon fondini tashkil etadi. O’zbekiston o’rmonlari o’zining xususiyatlari bilan tog’, cho’l, to’qayzor va vodiy o’rmonlariga ajratiladi (1-sxema). 1-sxema O’rmonlar Tog’ o’rmonlari Vodiy o’rmonlari To’qay o’rmonlari Cho’l o’rmonlari Ilmiybaza.uz Hozirgi vaqtda tog’ o’rmonlari 311 ming ga maydonni egallaydi, asosiy o’simligi archa hisoblanib, qolganlari turli-xil daraxt va butalardan iborat. Cho’l o’rmonlari 2,4 mln. ga dan iborat. Bu o’rmonlarning asosiy o’simligi saksovulzorlardir. To’qay o’rmonlari ilgarilari juda zich bo’lib, hozirda atigi 25 ming ga maydonda saqlanib qolgan. Vodiy o’rmonlarini madaniy iqlimlashtirilgan daraxtlar tashkil etib, ular 12 ming ga dan iborat. XX asr boshlarida O’zbekiston o’rmonlarining maydoni 4-5 martaga qisqardi. Ayniqsa to’qay o’rmonlari antropogen tayziqqa duch keldi. Dunyo bo’yi o’rmonlar xolati qoniqarli emas. Haddan tashqari o’rmonlarni kesilishi avj olib, ularning tiklanishi etarli emas. O’rmonlar kesilishini yillik hajmi 3 mlrd.m3 ni tashkil etadi. Bu FAO (BMTning oziq-ovqat va q/x tashkiloti)ning ma’lumotlariga qaraganda 2000 yilga kelib 1,5 barobarga ortdi. Ayniqsa tropik o’rmonlar (Yer yuzining 7%idan iborat) holati g’oyat tashvishlidir. Aniq ilmiy manbalarda keltirilishicha, biz yashab turgan yer kurasida bundan 1,5 ming yil muqaddam o’rmonlar 47% maydonni tashkil qilgan bo’lsa, hozir ular 27% ni tashkil qiladi. Ko’p mamlakatlardagi sanoat manbalarida foyda ketidan quvish oqibatida juda ko’p o’rmonlar kesilib, ularning o’rniga katta-katta zavod, fabrikalar qurilmoqda. Bu zavod va fabrikalarda chiqayotgan chiqindilar atrof-muhitni ifloslanishi natijasida ko’plab nodir va noyob o’simlik turlari qirilib ketishiga sabab bo’lmoqda. BMTning rasmiy ma’lumotlariga qaraganda sanoat rivojlana boshlagan davrdan 250 ming xil o’simlik turi yo’q bo’lib ketishi xavotir ostida ekanligi ta’kidlangan. O’zbekiston Respublikasida mustaqillikka erishgach atrof-muhitni, hayvonot va o’simliklar dunyosini muhofaza qilishga Ilmiybaza.uz Hozirgi vaqtda tog’ o’rmonlari 311 ming ga maydonni egallaydi, asosiy o’simligi archa hisoblanib, qolganlari turli-xil daraxt va butalardan iborat. Cho’l o’rmonlari 2,4 mln. ga dan iborat. Bu o’rmonlarning asosiy o’simligi saksovulzorlardir. To’qay o’rmonlari ilgarilari juda zich bo’lib, hozirda atigi 25 ming ga maydonda saqlanib qolgan. Vodiy o’rmonlarini madaniy iqlimlashtirilgan daraxtlar tashkil etib, ular 12 ming ga dan iborat. XX asr boshlarida O’zbekiston o’rmonlarining maydoni 4-5 martaga qisqardi. Ayniqsa to’qay o’rmonlari antropogen tayziqqa duch keldi. Dunyo bo’yi o’rmonlar xolati qoniqarli emas. Haddan tashqari o’rmonlarni kesilishi avj olib, ularning tiklanishi etarli emas. O’rmonlar kesilishini yillik hajmi 3 mlrd.m3 ni tashkil etadi. Bu FAO (BMTning oziq-ovqat va q/x tashkiloti)ning ma’lumotlariga qaraganda 2000 yilga kelib 1,5 barobarga ortdi. Ayniqsa tropik o’rmonlar (Yer yuzining 7%idan iborat) holati g’oyat tashvishlidir. Aniq ilmiy manbalarda keltirilishicha, biz yashab turgan yer kurasida bundan 1,5 ming yil muqaddam o’rmonlar 47% maydonni tashkil qilgan bo’lsa, hozir ular 27% ni tashkil qiladi. Ko’p mamlakatlardagi sanoat manbalarida foyda ketidan quvish oqibatida juda ko’p o’rmonlar kesilib, ularning o’rniga katta-katta zavod, fabrikalar qurilmoqda. Bu zavod va fabrikalarda chiqayotgan chiqindilar atrof-muhitni ifloslanishi natijasida ko’plab nodir va noyob o’simlik turlari qirilib ketishiga sabab bo’lmoqda. BMTning rasmiy ma’lumotlariga qaraganda sanoat rivojlana boshlagan davrdan 250 ming xil o’simlik turi yo’q bo’lib ketishi xavotir ostida ekanligi ta’kidlangan. O’zbekiston Respublikasida mustaqillikka erishgach atrof-muhitni, hayvonot va o’simliklar dunyosini muhofaza qilishga Ilmiybaza.uz alohida e’tibor berildi. 1992 yil 9 dekabrda «Tabiatni muhofaza qilish» to’g’risida, 1993 yil 7 mayda «Alohida muhofaza qilinadigan hududlar» to’g’risida va nihoyat 1997 yil 26 dekabrda «O’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish» to’g’risida qonunlar qabul qilindi. Ushub qonunlarda tabiiy sharoitda o’sadigan o’simliklar dunyosini shuningdek, takror etishtirish va genetik fondini saqlash uchun ekib o’stiriladigan yovvoyi o’simliklarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlar to’g’risida boradi. 2-modda – O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi munosabatlar to’g’risida qonun hujjatlarini asosiy vazifalari quyidagilardir: - Floraning tur bo’yicha tarkibini va genetik fondini tabiiy sharoitlarda saqlab qolish. Tabiiy o’simlik jamoalarining va yovvoyi o’simliklar o’sadigan muhitning bir butunligini saqlab qolish. - O’simlik dunyosidan oqilona foydalanish va uni takror etishtirishni ta’minlash yuridik va jismoniy shaxslarni o’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi faoliyatini huquqiy tartibga solish. 4-modda - O’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi davlat hokimiyati organlari, shuningdek, mahsus vakolat berilgan davlat organlari va davlat organlari boshqaruv organlaridir. YUridik va jismoniy shaxslar o’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risidagi qonun hujjatlarda belgilangan tartibda va sharoitlarda qoplashlari shart. Bu qonunlar barcha o’simliklar turlarini saqlab qolish, uni asrab avaylash va muhofaza qilishda muhim hujjatlar bo’lib hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi hududida 4,5 mingga yaqin o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob, endem va relekt turlari ham. Unday turlarning soni 301 ta bo’lib O’zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi»ga Ilmiybaza.uz alohida e’tibor berildi. 1992 yil 9 dekabrda «Tabiatni muhofaza qilish» to’g’risida, 1993 yil 7 mayda «Alohida muhofaza qilinadigan hududlar» to’g’risida va nihoyat 1997 yil 26 dekabrda «O’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish» to’g’risida qonunlar qabul qilindi. Ushub qonunlarda tabiiy sharoitda o’sadigan o’simliklar dunyosini shuningdek, takror etishtirish va genetik fondini saqlash uchun ekib o’stiriladigan yovvoyi o’simliklarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlar to’g’risida boradi. 2-modda – O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi munosabatlar to’g’risida qonun hujjatlarini asosiy vazifalari quyidagilardir: - Floraning tur bo’yicha tarkibini va genetik fondini tabiiy sharoitlarda saqlab qolish. Tabiiy o’simlik jamoalarining va yovvoyi o’simliklar o’sadigan muhitning bir butunligini saqlab qolish. - O’simlik dunyosidan oqilona foydalanish va uni takror etishtirishni ta’minlash yuridik va jismoniy shaxslarni o’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi faoliyatini huquqiy tartibga solish. 4-modda - O’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi davlat hokimiyati organlari, shuningdek, mahsus vakolat berilgan davlat organlari va davlat organlari boshqaruv organlaridir. YUridik va jismoniy shaxslar o’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risidagi qonun hujjatlarda belgilangan tartibda va sharoitlarda qoplashlari shart. Bu qonunlar barcha o’simliklar turlarini saqlab qolish, uni asrab avaylash va muhofaza qilishda muhim hujjatlar bo’lib hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi hududida 4,5 mingga yaqin o’simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko’pgina kamyob, endem va relekt turlari ham. Unday turlarning soni 301 ta bo’lib O’zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi»ga Ilmiybaza.uz kiritilgan. Mustaqilligimiz sharofati bilan bunday muhofazaga muhtoj o’simliklar borasida ko’pgina ishlar qilindi (1-2-jadval). 1-jadval Bioxilma-xillikning boyligi № Tiplar Turlar soni % 1 Baktriyalar 1942 7,19 2 Viruslar 200 0,7 3 Soda organizmlar 870 3,2 4 Yassi chuvalchanglar 300 1,1 5 Yumaloq chuvalchanglar 930 3,4 6 Mollyuskalar 140 0,5 7 Bo’g’imoyoqlilar 11300 41,8 8 Umurtqalilar 664 2,5 9 Suv o’tlari 2008 7,4 10 Yuqori o’simliklar 4146 4500 15,3 16,6 O’zbekiston asosiy tabiiy-hududiy majmuasi florasining xilma-xilligi 2-jadval Majmualar Maydoni km2 % Turlar soni Cho’llar Qumli cho’llar Taqirlar Shag’alli cho’llar 9870 13185 1700 1310 22 29 4 3 320 400 566 304 Ilmiybaza.uz kiritilgan. Mustaqilligimiz sharofati bilan bunday muhofazaga muhtoj o’simliklar borasida ko’pgina ishlar qilindi (1-2-jadval). 1-jadval Bioxilma-xillikning boyligi № Tiplar Turlar soni % 1 Baktriyalar 1942 7,19 2 Viruslar 200 0,7 3 Soda organizmlar 870 3,2 4 Yassi chuvalchanglar 300 1,1 5 Yumaloq chuvalchanglar 930 3,4 6 Mollyuskalar 140 0,5 7 Bo’g’imoyoqlilar 11300 41,8 8 Umurtqalilar 664 2,5 9 Suv o’tlari 2008 7,4 10 Yuqori o’simliklar 4146 4500 15,3 16,6 O’zbekiston asosiy tabiiy-hududiy majmuasi florasining xilma-xilligi 2-jadval Majmualar Maydoni km2 % Turlar soni Cho’llar Qumli cho’llar Taqirlar Shag’alli cho’llar 9870 13185 1700 1310 22 29 4 3 320 400 566 304 Ilmiybaza.uz Sho’rxok cho’llar Namlangan maydonlar Daryo qayirlari va ko’llar 1541,3 3,5 285 Dashtlar Tog’oldi yarim cho’l Tog’ quruq dashtlari 459 365 1 0,7 1180 634 O’rmon- o’tloq dashtlar Tog’ bargli o’rmon va butazorlar Archazorlar 218 85,6 0,4 0,2 248 235 О‘zbekiston Respublikasi hududida 4,5 mingga yaqin yovvoyi о‘simlik va 2000 dan ziyod zamburug‘ turlari mavjud. Shundan 577 tasi dorivor, 103 turi bо‘yoqbop, 560 turi efir moyli о‘simliklar hisoblanadi. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj kо‘pgina kamyob, endem va relikt turlar ham bor. Bunday turlarning soni 400 ta atrofida bо‘lib, ular О‘zbekiston florasining 10-12 % ini tashkil etadi. Aholining tabiatga notо‘g‘ri munosabati ham о‘simliklarning kamayib ketishiga sabab bо‘lmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda qizil lola, sallagul, shirach va shunga о‘xshash nafis gulli о‘simliklarning juda kamayib ketganligining guvohi bо‘lib turibmiz. О‘simlik turlarini saqlash va muhofaza qilish uchun 1979 yilda О‘zbekiston “Qizil kitobi” ta’sis etildi. Qizil rang - xavfli, ta’qiqlovchi va ma’n qiluvchi ramziy ma’noni anglatadi. “Qizil kitob” nabotot olamining kamyob, yо‘qolib ketish xavfi ostidagi turlari haqida mukammal ma’lumot beradi. Uning Ilmiybaza.uz Sho’rxok cho’llar Namlangan maydonlar Daryo qayirlari va ko’llar 1541,3 3,5 285 Dashtlar Tog’oldi yarim cho’l Tog’ quruq dashtlari 459 365 1 0,7 1180 634 O’rmon- o’tloq dashtlar Tog’ bargli o’rmon va butazorlar Archazorlar 218 85,6 0,4 0,2 248 235 О‘zbekiston Respublikasi hududida 4,5 mingga yaqin yovvoyi о‘simlik va 2000 dan ziyod zamburug‘ turlari mavjud. Shundan 577 tasi dorivor, 103 turi bо‘yoqbop, 560 turi efir moyli о‘simliklar hisoblanadi. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj kо‘pgina kamyob, endem va relikt turlar ham bor. Bunday turlarning soni 400 ta atrofida bо‘lib, ular О‘zbekiston florasining 10-12 % ini tashkil etadi. Aholining tabiatga notо‘g‘ri munosabati ham о‘simliklarning kamayib ketishiga sabab bо‘lmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda qizil lola, sallagul, shirach va shunga о‘xshash nafis gulli о‘simliklarning juda kamayib ketganligining guvohi bо‘lib turibmiz. О‘simlik turlarini saqlash va muhofaza qilish uchun 1979 yilda О‘zbekiston “Qizil kitobi” ta’sis etildi. Qizil rang - xavfli, ta’qiqlovchi va ma’n qiluvchi ramziy ma’noni anglatadi. “Qizil kitob” nabotot olamining kamyob, yо‘qolib ketish xavfi ostidagi turlari haqida mukammal ma’lumot beradi. Uning Ilmiybaza.uz vazifasi - jamoatchilik va davlat idoralarini tabiat muhofazasi masalasiga jalb etishdan va turlar genofondini saqlab qolishga kо‘maklashishdan iborat. О‘zbekiston florasining yо‘qolib ketish xavfi ostida turgan 163 turi “Qizil kitob”ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan. Shuni esda tutish kerakki, “Qizil kitob” ning birinchi jildi (tomi) hayvonlar bо‘yicha bо‘lib, 1983 yilda nashr qilingan. 1998 yilga kelib, О‘zbekiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan о‘simlik turlarining soni 301 taga yetdi. 2009 yilda nashr etilgan О‘zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi» ga esa 321 ta о‘simlik va 3 ta zamburug‘ turlari kiritilgan. О‘simlik dunyosini muhofaza qilish jarayonida keng omma ishtirok etgan taqdirdagina ijobiy natijalarga ega bо‘lish mumkin. Shundagina, biz kelgusi avlodlar uchun nabotot olamining bebaho boyligini saqlab qoldirgan bо‘lamiz. Esda tuting! Flora lotincha “flora” - gullar, bahor va yoshlikning xudosi; о‘simlik turlarinnig majmui. Ilmiybaza.uz vazifasi - jamoatchilik va davlat idoralarini tabiat muhofazasi masalasiga jalb etishdan va turlar genofondini saqlab qolishga kо‘maklashishdan iborat. О‘zbekiston florasining yо‘qolib ketish xavfi ostida turgan 163 turi “Qizil kitob”ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan. Shuni esda tutish kerakki, “Qizil kitob” ning birinchi jildi (tomi) hayvonlar bо‘yicha bо‘lib, 1983 yilda nashr qilingan. 1998 yilga kelib, О‘zbekiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan о‘simlik turlarining soni 301 taga yetdi. 2009 yilda nashr etilgan О‘zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi» ga esa 321 ta о‘simlik va 3 ta zamburug‘ turlari kiritilgan. О‘simlik dunyosini muhofaza qilish jarayonida keng omma ishtirok etgan taqdirdagina ijobiy natijalarga ega bо‘lish mumkin. Shundagina, biz kelgusi avlodlar uchun nabotot olamining bebaho boyligini saqlab qoldirgan bо‘lamiz. Esda tuting! Flora lotincha “flora” - gullar, bahor va yoshlikning xudosi; о‘simlik turlarinnig majmui. Ilmiybaza.uz Nazorat savollari: 1. О‘simliklar dunyosi tabiatda qanday ahamiyatga ega? 2. Yer yuzida qancha tur о‘simliklar bor? 3. О‘zbekiston о‘simliklar dunyosida qancha о‘simliklar turi mavjud? 4. “Qizil kitob” haqida fikr yuriting. Bilib qо‘ygan yaxshi! Botanika bog‘i 1950 yilda Toshkent shahrining shimoliy-g‘arbiy qismida tashkil etilgan. Uning asoschisi botanik F.N.Rusanov hisoblanadi. Bu yerda dunyoning turli mamlakatlardan keltirilgan daraxtlarni iqlimlashtirish, О‘rta Osiyoda noyob va yо‘qolib borayotgan о‘simlik turlarini saqlash, gulli о‘simliklarni iqlimlashtirish, tropik va subtropik о‘simliklarni kо‘paytirish maqsadida tibbiy botanika, sanoat botanika, geobotanika, о‘simliklar ekologiyasi kabi ilmiy laboratoriyalar ishlab turibdi. Ilmiybaza.uz Nazorat savollari: 1. О‘simliklar dunyosi tabiatda qanday ahamiyatga ega? 2. Yer yuzida qancha tur о‘simliklar bor? 3. О‘zbekiston о‘simliklar dunyosida qancha о‘simliklar turi mavjud? 4. “Qizil kitob” haqida fikr yuriting. Bilib qо‘ygan yaxshi! Botanika bog‘i 1950 yilda Toshkent shahrining shimoliy-g‘arbiy qismida tashkil etilgan. Uning asoschisi botanik F.N.Rusanov hisoblanadi. Bu yerda dunyoning turli mamlakatlardan keltirilgan daraxtlarni iqlimlashtirish, О‘rta Osiyoda noyob va yо‘qolib borayotgan о‘simlik turlarini saqlash, gulli о‘simliklarni iqlimlashtirish, tropik va subtropik о‘simliklarni kо‘paytirish maqsadida tibbiy botanika, sanoat botanika, geobotanika, о‘simliklar ekologiyasi kabi ilmiy laboratoriyalar ishlab turibdi. Ilmiybaza.uz 5. О‘zbekistonda о‘simliklarni muhofaza qilish borasida davlatimiz tomonidan qanday ishlar olib borilmoqda? HAYVONOT DUNYOSI VA UNI MUHOFAZA QILISH Reja: 1. Hayvonlar xilma-xilligi va ahamiyati. Ilmiybaza.uz 5. О‘zbekistonda о‘simliklarni muhofaza qilish borasida davlatimiz tomonidan qanday ishlar olib borilmoqda? HAYVONOT DUNYOSI VA UNI MUHOFAZA QILISH Reja: 1. Hayvonlar xilma-xilligi va ahamiyati. Ilmiybaza.uz 2. Noyob va qirilib borayotgan organizmlar. 3. O’zbekiston hayvonlari. 4. Hayvonlarni muhofaza qilish. Tayanch so’zlar: biologik resurs, Qizil kitob, sahro-cho’l muhiti, noyob hayvonlar, krevetka, kondor, suvsar, pelikan Ko’lmakdagi krevetka balig’i Yo’qolib borayorgan turlar Kaliforniyaning markaziy vodiysidagi mavsumiy suv havzalarida yashaydi. Ifloslanish shahar urbanizatsiyasi kengayishi va boshqa ta’sirlar vodiydagi 90 % bahoriy ko’lmaklarni yo’qolib ketishiga olib kelmoqda. Bu turlarning yo’qolib borishi ularning kelib chiqishi va paydo bolishi holatlarining beqaror bo’lib borishga sabab bo’lmoqda. 1-rasm. Kaliforniya kondori Bu noyob tur - Kondorning yoqolib ketish xavfi 20-asr oxirlariga kelib kuchayib ketdi. Ba’zi kondorlar yovvoyi tabiat qo’ynida asrab qolindi. Ilmiybaza.uz 2. Noyob va qirilib borayotgan organizmlar. 3. O’zbekiston hayvonlari. 4. Hayvonlarni muhofaza qilish. Tayanch so’zlar: biologik resurs, Qizil kitob, sahro-cho’l muhiti, noyob hayvonlar, krevetka, kondor, suvsar, pelikan Ko’lmakdagi krevetka balig’i Yo’qolib borayorgan turlar Kaliforniyaning markaziy vodiysidagi mavsumiy suv havzalarida yashaydi. Ifloslanish shahar urbanizatsiyasi kengayishi va boshqa ta’sirlar vodiydagi 90 % bahoriy ko’lmaklarni yo’qolib ketishiga olib kelmoqda. Bu turlarning yo’qolib borishi ularning kelib chiqishi va paydo bolishi holatlarining beqaror bo’lib borishga sabab bo’lmoqda. 1-rasm. Kaliforniya kondori Bu noyob tur - Kondorning yoqolib ketish xavfi 20-asr oxirlariga kelib kuchayib ketdi. Ba’zi kondorlar yovvoyi tabiat qo’ynida asrab qolindi. Ilmiybaza.uz Cho’l toshbaqasi Yo’qolib borayotgan cho’l toshbaqasi kelajagi beqaror bo’lib bormoqda. Insoniyat taraqqiyoti AQSHning janubi-g’arbida yashaydigan cho’l toshbaqasi hududlarining qisqarib borishiga sabab bo’lmoqda. Janubiy dengiz suvsari Dengiz suvsari Tinch okeanining AQSHga tegishli qismidagi sayoz suv havzalarida yashaydi. Asrlardan buyon dengiz suvsarlari noyob juni uchun ovlanib kelingan. Pelikanlarni saqlab qolish muammosi Pelikanlar baliq va akvatik o’simliklarni yeyishga moslashgan qushlardir. 20 asr o’rtalarida DDT preparatidan foydalanish kengayibketdi. 1972 yilda AQSH da DDT preparati qishloq xo’jalik ekinlariga qiron keltiruvchi hashoratlarni yo’q qilish uchun nazorat sifatida keng ko’lamda ishlatila boshlandi. Bu holat pelikanlarning kamayib ketishiga sabab bo’ldi. CHunki pelikanlarning tuxumlari ingichka shaklga o’tdi. SHuningdek, palaponlarni erta tuxumdan chiqish holati ruy berdi. Jigarrang pelikanlar Luizana shtati va Texasdan butunlay yo’qoldi. 2000 yillardan buyon Luizana va Texasda yashaydigan 7000 dan ortiq jigarrang pelikanlar yashamoqda 3 . Hayvonot dunyosi 1Peter Rillero, Dinah ZikeEcology, 2005 (132, 143-bet) Ilmiybaza.uz Cho’l toshbaqasi Yo’qolib borayotgan cho’l toshbaqasi kelajagi beqaror bo’lib bormoqda. Insoniyat taraqqiyoti AQSHning janubi-g’arbida yashaydigan cho’l toshbaqasi hududlarining qisqarib borishiga sabab bo’lmoqda. Janubiy dengiz suvsari Dengiz suvsari Tinch okeanining AQSHga tegishli qismidagi sayoz suv havzalarida yashaydi. Asrlardan buyon dengiz suvsarlari noyob juni uchun ovlanib kelingan. Pelikanlarni saqlab qolish muammosi Pelikanlar baliq va akvatik o’simliklarni yeyishga moslashgan qushlardir. 20 asr o’rtalarida DDT preparatidan foydalanish kengayibketdi. 1972 yilda AQSH da DDT preparati qishloq xo’jalik ekinlariga qiron keltiruvchi hashoratlarni yo’q qilish uchun nazorat sifatida keng ko’lamda ishlatila boshlandi. Bu holat pelikanlarning kamayib ketishiga sabab bo’ldi. CHunki pelikanlarning tuxumlari ingichka shaklga o’tdi. SHuningdek, palaponlarni erta tuxumdan chiqish holati ruy berdi. Jigarrang pelikanlar Luizana shtati va Texasdan butunlay yo’qoldi. 2000 yillardan buyon Luizana va Texasda yashaydigan 7000 dan ortiq jigarrang pelikanlar yashamoqda 3 . Hayvonot dunyosi 1Peter Rillero, Dinah ZikeEcology, 2005 (132, 143-bet) Ilmiybaza.uz Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismidir va ular tabiatda moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o’ynaydi. Hayvonot olami umuman insoniyatning yashashi, hayoti faoliyatida juda muhimdir. Ma’lumki, uy hayvonlari hisoblanadigan qoramol, qo’y, echki, to’ng’iz, ot, eshak, tuya, qolaversa it, mushuk kabi jonzotlar bizning hayotimizda tayin bir maqsad uchun boqiladi. Ayrim hayvon turlari biz uchun oqsil, moy, sut manbai, boshqasi xo’jalik uchun asqotadigan ishlarni bajaradi, transport sifatida, uylarni qo’riqlashda, zararkunandalar bilan kurashishda beminnat dastyor hisoblanadi. Tabiat qo’ynida yovoyyi holda yashaydigan hayvonlarning ham o’ziga xos foydali xususiyatlari mavjud, jumladan, ulardan mo’yna, dorivor vositalar, oziq- ovqat mahsulotlari, jun olinadi. O’zbekistondagi asosiy xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan hayvonlar: suvda suzuvchilar, sayg’oqlar, ondatralar, toshbaqalar, zaharli ilonlar, kakliklar, tog’ echkilari va umurtqasizlar hisoblanadi. Hayvonlar tabiatda tabiiy vositalarning muvozanatini saqlab turishda xizmat qiladi. Umuman hayvonlarning turi ko’p bo’lib, ularning bir yarim milliondan ziyod turi bor. O’simliklarning quyoshdan olayotgan energiyasini 100% deb olsak, shuning 50%ini o’simliklar nafas olish jarayonida qolgan energiyani o’zlashtirib, organik modda o’txo’r va etxo’r hayvonlarga o’tadi. Tuproq tarkibini yaxshilashda va uning hosildorligini oshirishda hayvonlarning, xususan, yomg’ir chuvalchangini, chumolini, termitlarni, umurtqali er qazuvchilarni va boshqalarning ahamiyati juda katta. Bu hayvonlar tuproqni yumshatadi, aralashtiradi, najas va o’simlik qoldiqlari bilan o’g’itlaydi. O’simliklarni changlanishida, urug’ va mevalarini tarqatishda ham hayvonlarning ishtiroki bor. Ayrim yirtqich qushlar esa zarakunandalarni (kemiruvchilarni) qirib, o’simliklar hosildorligini oshiradi yoki ba’zi hasharotlar Ilmiybaza.uz Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismidir va ular tabiatda moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o’ynaydi. Hayvonot olami umuman insoniyatning yashashi, hayoti faoliyatida juda muhimdir. Ma’lumki, uy hayvonlari hisoblanadigan qoramol, qo’y, echki, to’ng’iz, ot, eshak, tuya, qolaversa it, mushuk kabi jonzotlar bizning hayotimizda tayin bir maqsad uchun boqiladi. Ayrim hayvon turlari biz uchun oqsil, moy, sut manbai, boshqasi xo’jalik uchun asqotadigan ishlarni bajaradi, transport sifatida, uylarni qo’riqlashda, zararkunandalar bilan kurashishda beminnat dastyor hisoblanadi. Tabiat qo’ynida yovoyyi holda yashaydigan hayvonlarning ham o’ziga xos foydali xususiyatlari mavjud, jumladan, ulardan mo’yna, dorivor vositalar, oziq- ovqat mahsulotlari, jun olinadi. O’zbekistondagi asosiy xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan hayvonlar: suvda suzuvchilar, sayg’oqlar, ondatralar, toshbaqalar, zaharli ilonlar, kakliklar, tog’ echkilari va umurtqasizlar hisoblanadi. Hayvonlar tabiatda tabiiy vositalarning muvozanatini saqlab turishda xizmat qiladi. Umuman hayvonlarning turi ko’p bo’lib, ularning bir yarim milliondan ziyod turi bor. O’simliklarning quyoshdan olayotgan energiyasini 100% deb olsak, shuning 50%ini o’simliklar nafas olish jarayonida qolgan energiyani o’zlashtirib, organik modda o’txo’r va etxo’r hayvonlarga o’tadi. Tuproq tarkibini yaxshilashda va uning hosildorligini oshirishda hayvonlarning, xususan, yomg’ir chuvalchangini, chumolini, termitlarni, umurtqali er qazuvchilarni va boshqalarning ahamiyati juda katta. Bu hayvonlar tuproqni yumshatadi, aralashtiradi, najas va o’simlik qoldiqlari bilan o’g’itlaydi. O’simliklarni changlanishida, urug’ va mevalarini tarqatishda ham hayvonlarning ishtiroki bor. Ayrim yirtqich qushlar esa zarakunandalarni (kemiruvchilarni) qirib, o’simliklar hosildorligini oshiradi yoki ba’zi hasharotlar Ilmiybaza.uz o’simliklarni zarakunanda hasharotlardan va kasalliklardan saqlaydi. Masalan, bitta boyqush bir yilda 1000ta sichqonni yo’q qilib, 0,5t donni saqlab qolsa, chumolilar o’rmonlarni kasalliklardan saqlaydi. Bir hujayrali dengiz hayvonlarning qoldiqlaridan cho’kindi jinslar (bo’r, ohaktosh) vujudga kelsa, poliplarning faoliyati tufayli okeanlarning sayoz va iliq suvli qismida marjon orollari vujudga keladi. Qadimda ham, texnika taraqqiyoti rivojlangan hozirgi vaqtda ham odamlar hayvonlarni chiroyli terisi, mazali go’shti, qimmatbaho suyagi uchun qiziqishgan bo’lsa o’ta johil kishilar ov qilishni ermak bilib, hayvonot olamini yo’q qilishgan. Manbalardan ma’lumki 1872 va 1874 yillar mobaynida AQShdagi Kanzas temir yo’li qurilishi vaqtida “ishtiyoqmand” ovchilar har yili 2,5 mln. bizonni otib tashlaganlar, ularni bu beozor jonivorning na mazali go’shti va na terisi qiziqtirmagandir. Oqibatda bizonlar shu qadar kamayib ketganki, hozir ularning ozginasi maxsus qo’riqxonalarda saqlanib qolgan. Shuni aytish kerakki O’zbekiston hududida hayvonot olami qanchalik muhofaza qilinmasin va ularningko’payishiga sharoit yaratib berilgan bo’lmasin goho ularni pinhoniy ov qiluvchi shaxslar uchrab turadi. O’zbekiston hayvonat olamining turi ko’p va ular rang-barang. Hududimizda 650 dan ortiq umurtqali hayvon namunalari mavjud bo’lib, shulardan 83 baliq turi, 3 ta amfibiy, 58 tur sudralib yuruvchilar, 424 turdan ziyod qushlar va 97 tur sut emizuvchilar yashaydi. Hayvonot dunyosini muhofza qilish borasida so’z borar ekan, suv jonivorlarining kamayib ketayotganligiga alohida e’tibor berish lozim bo’ladi. Chunki, ulardan ayniqsa baliq turlarining kamayib ketishi tashvishlanarli xoldir. Bunga sabab esa suv havzalarining ifloslanishi ifloslanishi, suvdagi suv salmog’ining ayrim joylarda ortib borishi ma’lum turdagi baliqlar uchun katta zarar bo’lishi mumkin. Bundan tashqari brakonьer ovchilar ham baliqlarning kamayib ketishiga sabab bo’lmoqda. O’lkamizda baliq ovlash xo’jaliklari maydoni 38 mln.ga dan iborat. Ilmiybaza.uz o’simliklarni zarakunanda hasharotlardan va kasalliklardan saqlaydi. Masalan, bitta boyqush bir yilda 1000ta sichqonni yo’q qilib, 0,5t donni saqlab qolsa, chumolilar o’rmonlarni kasalliklardan saqlaydi. Bir hujayrali dengiz hayvonlarning qoldiqlaridan cho’kindi jinslar (bo’r, ohaktosh) vujudga kelsa, poliplarning faoliyati tufayli okeanlarning sayoz va iliq suvli qismida marjon orollari vujudga keladi. Qadimda ham, texnika taraqqiyoti rivojlangan hozirgi vaqtda ham odamlar hayvonlarni chiroyli terisi, mazali go’shti, qimmatbaho suyagi uchun qiziqishgan bo’lsa o’ta johil kishilar ov qilishni ermak bilib, hayvonot olamini yo’q qilishgan. Manbalardan ma’lumki 1872 va 1874 yillar mobaynida AQShdagi Kanzas temir yo’li qurilishi vaqtida “ishtiyoqmand” ovchilar har yili 2,5 mln. bizonni otib tashlaganlar, ularni bu beozor jonivorning na mazali go’shti va na terisi qiziqtirmagandir. Oqibatda bizonlar shu qadar kamayib ketganki, hozir ularning ozginasi maxsus qo’riqxonalarda saqlanib qolgan. Shuni aytish kerakki O’zbekiston hududida hayvonot olami qanchalik muhofaza qilinmasin va ularningko’payishiga sharoit yaratib berilgan bo’lmasin goho ularni pinhoniy ov qiluvchi shaxslar uchrab turadi. O’zbekiston hayvonat olamining turi ko’p va ular rang-barang. Hududimizda 650 dan ortiq umurtqali hayvon namunalari mavjud bo’lib, shulardan 83 baliq turi, 3 ta amfibiy, 58 tur sudralib yuruvchilar, 424 turdan ziyod qushlar va 97 tur sut emizuvchilar yashaydi. Hayvonot dunyosini muhofza qilish borasida so’z borar ekan, suv jonivorlarining kamayib ketayotganligiga alohida e’tibor berish lozim bo’ladi. Chunki, ulardan ayniqsa baliq turlarining kamayib ketishi tashvishlanarli xoldir. Bunga sabab esa suv havzalarining ifloslanishi ifloslanishi, suvdagi suv salmog’ining ayrim joylarda ortib borishi ma’lum turdagi baliqlar uchun katta zarar bo’lishi mumkin. Bundan tashqari brakonьer ovchilar ham baliqlarning kamayib ketishiga sabab bo’lmoqda. O’lkamizda baliq ovlash xo’jaliklari maydoni 38 mln.ga dan iborat. Ilmiybaza.uz O’lka hududidan turon yo’lbarsi, shuningdek, qizil bo’ri butunlay yo’qolib ketgan bo’lib, qoplon, Old Osiyo qoploni, yo’l-yo’l sirtlon, tuvaloq kabi jonzotlarning yo’qolib ketish xavfi bor. Ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekiston hududida Mirzacho’l, Qarshi cho’li, Surxon – Sherobod cho’li, Farg’ona vodiysining markaziy qismlari o’zlashtirilgan. Bu esa sahro-cho’l muhitida yashaydigan bir qator jonivorlarning, jumladan, jayron, go’zal tuvaloq kabi noyob zotlarning kamayib ketishiga sabab bo’lmoqda. Bir qator go’zal jonivorlar, jumladan tog’ qo’yi, eron vidrasi, O’rta Osiyo kapchailoni kabilar johil ovchilar tomonidan butunlay kamaytirib yuborildi. Hayvonlarning noyob va yo’qolib borayotgan turlarini muhofaza qilishda ularning yashash sharoitini yaxshilash va ko’payishi uchun qulay imkoniyatlar yaratib berish kerak. Buning uchun birinchidan, yo’qolib ketayotgan va noyob hayvon turlarini qat’iy nazorat ostiga olib, ov qilishga mutlaqo yo’l qo’ymaslik va ikkinchidan, o’sha hayvonlar yashaydigan hududlarni tabiiy holicha saqlab, qo’riqxonalarga, buyurtmaxonalarga aylantirish zarur. O’zbekistonda chop etilgan yangi «Qizil kitob»da 24 tur sut emizuvchilar, 51 tur qushlar, 16 tur sudralib yuruvchilar, 18 tur baliqlar kiritilgan. Umurtqasiz hayvonlardan turli sistematik guruhlarga kiruvchi 80 turi kiritilgan (1-2-jadval). O’zbekiston mustakillikga erishgan kunidan boshlab jamiyatni demokratlashtirish va tabiatnimuxofaza kilish soxasidadagi konunchilik ishlari tobora takomillashtirilib bormokda. «Tabiatni muxofaza kilish tugrisida»(1992), Aloxida muxofaza kilinadigan tabiiy xududlar tugrisida»(1993), Xayvonot olamini muxofaza kili shva undan foydalanish tugrisida»(1997),shuningdek Vazirlar maxkamasi tomonidan tasdiklangan bir kator xujjatlar asosida xayvonot olami muxofaza kilinmokda Bulardan tashkari O’zbekiston Respublikasi 1995 yilda Biologik xilma-xillik tugrisidagi va Xalkaro axamiyatga ega, ayniksa suvda suzuvchi kushlarning yashash joylari bulgan suv-botkokli joylar tugrisidagi (2001 yil Ramsar) Konventsiyalarga kushilgan. Ilmiybaza.uz O’lka hududidan turon yo’lbarsi, shuningdek, qizil bo’ri butunlay yo’qolib ketgan bo’lib, qoplon, Old Osiyo qoploni, yo’l-yo’l sirtlon, tuvaloq kabi jonzotlarning yo’qolib ketish xavfi bor. Ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekiston hududida Mirzacho’l, Qarshi cho’li, Surxon – Sherobod cho’li, Farg’ona vodiysining markaziy qismlari o’zlashtirilgan. Bu esa sahro-cho’l muhitida yashaydigan bir qator jonivorlarning, jumladan, jayron, go’zal tuvaloq kabi noyob zotlarning kamayib ketishiga sabab bo’lmoqda. Bir qator go’zal jonivorlar, jumladan tog’ qo’yi, eron vidrasi, O’rta Osiyo kapchailoni kabilar johil ovchilar tomonidan butunlay kamaytirib yuborildi. Hayvonlarning noyob va yo’qolib borayotgan turlarini muhofaza qilishda ularning yashash sharoitini yaxshilash va ko’payishi uchun qulay imkoniyatlar yaratib berish kerak. Buning uchun birinchidan, yo’qolib ketayotgan va noyob hayvon turlarini qat’iy nazorat ostiga olib, ov qilishga mutlaqo yo’l qo’ymaslik va ikkinchidan, o’sha hayvonlar yashaydigan hududlarni tabiiy holicha saqlab, qo’riqxonalarga, buyurtmaxonalarga aylantirish zarur. O’zbekistonda chop etilgan yangi «Qizil kitob»da 24 tur sut emizuvchilar, 51 tur qushlar, 16 tur sudralib yuruvchilar, 18 tur baliqlar kiritilgan. Umurtqasiz hayvonlardan turli sistematik guruhlarga kiruvchi 80 turi kiritilgan (1-2-jadval). O’zbekiston mustakillikga erishgan kunidan boshlab jamiyatni demokratlashtirish va tabiatnimuxofaza kilish soxasidadagi konunchilik ishlari tobora takomillashtirilib bormokda. «Tabiatni muxofaza kilish tugrisida»(1992), Aloxida muxofaza kilinadigan tabiiy xududlar tugrisida»(1993), Xayvonot olamini muxofaza kili shva undan foydalanish tugrisida»(1997),shuningdek Vazirlar maxkamasi tomonidan tasdiklangan bir kator xujjatlar asosida xayvonot olami muxofaza kilinmokda Bulardan tashkari O’zbekiston Respublikasi 1995 yilda Biologik xilma-xillik tugrisidagi va Xalkaro axamiyatga ega, ayniksa suvda suzuvchi kushlarning yashash joylari bulgan suv-botkokli joylar tugrisidagi (2001 yil Ramsar) Konventsiyalarga kushilgan. Ilmiybaza.uz 1-jadval Umurtqali hayvonlar turlari qiyosiy baholanishi № Sinflar Dunyo miqiyosida MDHda O’zbekistonda Baliqlar 22000 500 83 Amfibiyalar 2300 34 3 Sudralib yuruvchilar 6750 147 59 Qushlar 9672 764 424 Sut emizuvchilar 4327 332 97 2-jadval. O’zbekiston umurtqali hayvonlarining endemik darajasi Sinf Turlar soni % Umumiy Endemik Sudraluvchilar 58 30 51,7 Qushlar 424 8 1,8 Sut emizuvchilar 97 15 154 Jami: 579 53 9,2 О‘zbekiston mustaqillikka erishganidan boshlab jamiyatni demokratlashtirish va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilik ishlari tobora takomillashtirilib borilmoqda. Jumladan, “Tabiatni muhofaza qilish tо‘g‘risida” (1992 y.), “Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar tо‘g‘risida” (1993 y.), “Hayvonot olamini muhofaza qilish va undan foydalanish tо‘g‘risida” (1997 y.) kabi qonunlar asosida hayvonot olami muhofaza qilinmoqda. Ilmiybaza.uz 1-jadval Umurtqali hayvonlar turlari qiyosiy baholanishi № Sinflar Dunyo miqiyosida MDHda O’zbekistonda Baliqlar 22000 500 83 Amfibiyalar 2300 34 3 Sudralib yuruvchilar 6750 147 59 Qushlar 9672 764 424 Sut emizuvchilar 4327 332 97 2-jadval. O’zbekiston umurtqali hayvonlarining endemik darajasi Sinf Turlar soni % Umumiy Endemik Sudraluvchilar 58 30 51,7 Qushlar 424 8 1,8 Sut emizuvchilar 97 15 154 Jami: 579 53 9,2 О‘zbekiston mustaqillikka erishganidan boshlab jamiyatni demokratlashtirish va tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilik ishlari tobora takomillashtirilib borilmoqda. Jumladan, “Tabiatni muhofaza qilish tо‘g‘risida” (1992 y.), “Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar tо‘g‘risida” (1993 y.), “Hayvonot olamini muhofaza qilish va undan foydalanish tо‘g‘risida” (1997 y.) kabi qonunlar asosida hayvonot olami muhofaza qilinmoqda. Ilmiybaza.uz Ona tabiatimizning rang-barangliligi kecha, bugun paydo bо‘lgan emas, balki bu bebaho ne’mat bir necha ming yillar davomida ajdodlarimizdan bizga qoldirilgan aziz merosdir. Shuning uchun ham har birimiz tabiat boyliklarini muhofaza qilish, uni kо‘z qorachig‘iday avaylab-asrashimizda о‘zimizni mas’ul, javobgar sezishimiz darkor. Nazorat savollari: Esda tuting! Fauna lotincha “fauna” - о‘rmon va dalalar xudosi, hayvonlar tо‘dasining himoyachisi (hayvonot olami). Bilib qо‘ygan yaxshi! Toshkent hayvonot bog‘i 1920 yilda tashkil etilgan. Hayvonot bog‘i kattalar va bolalar uchun sevimli dam olish maskani bо‘libgina qolmay, balki u kishilarning hayvonot olami haqidagi bilimlarini kengaytirishga xizmat qiladi hamda О‘zbekiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan noyob va yо‘qolib borayotgan turlar bilan ham tanishtiradi. Ilmiybaza.uz Ona tabiatimizning rang-barangliligi kecha, bugun paydo bо‘lgan emas, balki bu bebaho ne’mat bir necha ming yillar davomida ajdodlarimizdan bizga qoldirilgan aziz merosdir. Shuning uchun ham har birimiz tabiat boyliklarini muhofaza qilish, uni kо‘z qorachig‘iday avaylab-asrashimizda о‘zimizni mas’ul, javobgar sezishimiz darkor. Nazorat savollari: Esda tuting! Fauna lotincha “fauna” - о‘rmon va dalalar xudosi, hayvonlar tо‘dasining himoyachisi (hayvonot olami). Bilib qо‘ygan yaxshi! Toshkent hayvonot bog‘i 1920 yilda tashkil etilgan. Hayvonot bog‘i kattalar va bolalar uchun sevimli dam olish maskani bо‘libgina qolmay, balki u kishilarning hayvonot olami haqidagi bilimlarini kengaytirishga xizmat qiladi hamda О‘zbekiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan noyob va yо‘qolib borayotgan turlar bilan ham tanishtiradi. Ilmiybaza.uz Nazorat savollari: 1. Hayvonot dunyosining qanday ahamiyati bor? 2. О‘zbekiston hayvonot olamida qancha tur hayvonlar bor? 3. О‘zbekistonda hayvonot olamini muhofaza qilish borasida qanday ishlar olib borilmoqda? 4. О‘zbekiston hayvonot olamida qanday turlar yо‘qolib ketgan? Ilmiybaza.uz Nazorat savollari: 1. Hayvonot dunyosining qanday ahamiyati bor? 2. О‘zbekiston hayvonot olamida qancha tur hayvonlar bor? 3. О‘zbekistonda hayvonot olamini muhofaza qilish borasida qanday ishlar olib borilmoqda? 4. О‘zbekiston hayvonot olamida qanday turlar yо‘qolib ketgan?