O‘SIMLIKLARNING KIMYOVIY TARKIBI VA OZIQLANISHI Reja: 1. O’simliklar tarkibida suv va organik moddalar miqdori. 2. O’simlik tarkibidagi mineral moddalar miqdori makro va mikroelementlar. 3. O’simliklarning sifatiy kimyoviy tarkibi. Oziqa elementlarni o’simlik hayotida ahamiyati 4. O’simliklar tomonidan oziqa moddalarini olib chiqilishi, tabiatda moddalar aylanishi va balansi. O’simliklar hayotida ayrim elementlarning ahamiyati. 5. O’simlik oziqlanishida ildiz sistemasini ahamiyati. Mineral moddalarning o’simlik o’zlashtiradigan shakllari. 6. Oziq elementlarni yutilish qoidalari. Ion nasoslari va ion tashuvchilar qoidasi. Simport, antiport, pinositoz. Tayanch iboralar: suv va organik moddalar, makro va mikroelementlar, oziqa moddalarini olib chiqilishi, Oziq elementlarni yutilish qoidalari. Ion nasoslari va ion tashuvchilar qoidasi. Simport, antiport, pinositoz. O’simliklarni kimyoviy tarkibi va hosil sifati o’simlik tarkibida suv hamda organik va mineral birikmalardan tashkil topgan quruq moddalar miqdoriga bog’liq. Ko’pchilik qishloq xo’jalik ekinlarining vegetativ organlaridagi suv miqdori 70-95 foizni tashkil etsa, bu ko’rsatgich ularning urug’larida 5 dan to 15 foizgacha bo’lishi mumkin. O’simlikdagi quruq modda bilan suvning nisbati doimo bir xil bo’lmaydi u o’simlik biologiyasiga, yoshiga va yetishtirilgan sharoitiga qarab o’zgaradi. Donli ekinlar donida 85-88 foiz quruq modda va 12-15 foiz suv bo’lsa, pomidor va bodringda 4-8 foiz quruq modda, 92-96 foiz suv, ildizmevalarda esa bu ko’rsatgichlar mos ravishda 20-25 va 75-80 ni tashkil etadi. Qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan o’simliklar quruq moddasining 90-95 foizi organik birikmalar – oqsillar va boshqa azotli moddalar, uglevodlar (qandlar, kraxmal, kletchatka, sellyuloza, pektin moddalar) va yog’lardan, hamda turli xil mineral birikmalardan iborat. 31- jadval Asosiy qishloq xo’jalik ekinlari hosilini o’rtacha kimyoviy tarkibi, % hisobida (B.P.Pleshkov malumoti). Ekin turi Suv Oqsil Xom protein Yog’lar Kraxmal qand va boshqa uglevodlar Kletchatka Kul Bug’doy (don) 14 14 15 2,0 65 2,5 1,7 Javdar (don) 14 12 13 2,068 2,3 1,6 1,6 Arpa (don) 13 9 10 2,265 5,5 3,0 3,0 Sholi (tozalan) 11 7 8 0,878 0,6 0,5 0,5 Makkajo’xori 15 9 10 4,766 2,0 1,5 1,5 No’xat (don) 13 20 23 1,553 5,4 2,5 2,5 Loviya (don) 13 18 20 1,258 4,0 3,0 3,0 Soya (don) 11 29 34 16,1 27 7,0 3,5 Kartoshka 78 1,3 2,0 0,117 0,8 1,0 1,0 Qand lavlagi 75 1,0 1,6 0,219 1,4 0,8 0,8 Xashaki lavlagi 87 0,8 1,5 0,1 9 0,9 0,9 G’o’za 80 1,0 6,0 8,514 35,0 5,5 5,5 O’simlikquruqmoddasiningtarkibiquyidagicha: C- 45, O- 42, N-6,5 H- 1,5kulelementlariesa 5 foiznitashkiletadi. Qishloq xo’jalik ekinlari hosilining sifati uning tarkibidagi organik va mineral birikmalarning qanday miqdorda bo’lishi bilan belgilanadi. Qand lavlagining sifati uning tarkibidagi qand miqdori bilan dukkakli ekinlarda esa to’plangan oqsil bilan baholanadi. Sabzavot va poliz mahsulotlari tarkibidagi oziq moddalar miqdori (32-jadvalda) keltirilgan. 32jadval Sabzavot va poliz ekinlari mahsulotini har 100 grammidagi oziq moddalar (A.A.Pokovskiy ma’lumoti) Ekin turi Kul Oqsil Uglevod Kletchatka Organik kislota Vitaminlar A B1B6 C Tarvuz 89,5 0,7 9,2 0,5 0,1 0,10 0,04 7 Qovun 88,5 0,6 9,6 0,6 0,2 0,40 0,04 20 Qovoqcha 93,0 0,6 5,7 0,3 0,1 0,03 0,03 15 Qovoq 90,3 1,0 6,5 1,2 0,1 0,05 0,04 20 Boshqaram 90,0 1,8 5,4 0,7 0,05 0,02 0,06 50 Kartoshka 75,0 2,0 19,7 1,0 0,1 0,02 0,12 201 Pomidor 93,5 0,6 4,2 0,8 0,5 0,80 0,02 38 Baqlajon 91,0 0,6 5,5 1,3 0,2 0,02 0,02 5 Ko’k piyoz 92,5 1,3 4,3 0,9 0,2 2,00 0,02 30 Bosh piyoz 86,0 1,7 9,5 0,7 0,1 Izi 0,05 10 Sarimsoq 70,0 6,5 21,2 0,8 0,1 Izi 0,08 55 Bodring 95,0 0,8 3,0 0,7 0,1 0,06 0,03 10 Chuchuk qalampir 92,0 1,3 4,7 1,5 0,1 1,00 0,06 150 Sabzi 98,0 1,3 7,0 0,8 0,1 1,9 0,10 5 O’simlik va uning quruq massasi bir biridan tarkibidagi elementlar turlari bo’yicha keskin farq qiladi. Tirik o’simlikning asosiy qismini kislorod tashkil qiladi (33-jadval). 33 jadval O’simliklar tarkibidagi kimyoviy elementlarning o’rtacha miqdori, % hisobida (Vinogradov malumoti). Kislorod 70 Kobalt 2,10 Uglerod 18 Alyuminiy 0,02 Vodorod 10 Natriy 0,02 Kalsiy 0,3 Temir 0,02 Kaliy 0,3 Xlor 0,01 Azot 0,3 Marganes 1,10 Kremniy 0,15 Xrom 5,10 Magniy 0,07 Rubidiy 5,10 Fosfor 0,07 Rux 3,10 Oltingugurt 0,5 Molibden 3,10 Mis 2,10 Ftor 1,10 Titan 1,10 Litiy 1,10 Vanadiy 1,10 Yod 1,10 Bor 1,10 Qo’rg’oshin 0,10 Bariy 0,10 Kadmiy 0,10 Stronsiy 0,10 Seziy 0,10 Sirkoniy 0,10 Selen 0,10 Nikel 5,10 Surma 0,10 Mishyak 3,10 Radiy 0,10 O’simliklar kuydirilganda ularda quruq moddaning 5 foiziga yaqin kul elementlari qoladi. O’simliklar tarkibidagi azot va boshqa kul elementlari, o’simlikni biologik xususiyatiga va o’stirilgan sharoitiga qarab, uning turli qismlarida har xil miqdorda bo’ladi. Masalan, o’simlik ildizi, poyasi va barglarida kul elementlari, uning urug’idagiga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. (34-jadval) 34- jadval Har xil qishloq xo’jalik o’simliklari tarkibidagi asosiy oziq elementlarini o’rtacha miqdori, % hisobida (M.P.Petuxov va boshqalar malumoti) Ekin turi Azot Kul elementlari Jami kulmiqdori P2O5 K2O MgO CaO Bug’doy: doni 2,50 0,85 0,50 0,15 0,07 1,7 somoni 0,50 0,20 0,90 0,10 0,28 4,8 Makkajo’xori (don) 1,80 0,57 0,37 0,20 0,03 1,5 Arpa: doni 2,10 0,85 0,55 0,16 0,10 3,0 somoni 0,50 0,20 1,00 0,09 0,33 4,5 Sholi (tozalangan) 1,20 0,81 0,31 0,18 0,07 5,2 No’xat: doni 4,50 1,00 1,25 0,13 0,09 2,6 Somoni 0,65 1,15 - 0,14 0,35 1,4 Loviya: doni 3,68 1,38 1,72 0,29 0,24 3,9 Soya (doni) 5,80 1,04 1,26 0,25 0,17 2,8 G’o’za: chigiti 3,00 1,10 1,25 - - - tolasi 0,34 0,06 0,91 - - - Qand lavlagi 0,24 0,08 0,25 0,05 0,06 0,6 Kartoshka tuganagi 0,32 0,14 0,60 0,06 0,03 1,0 Karam boshi 0,33 0,10 0,35 0,03 0,07 0,70 Pomidor 0,26 0,07 0,32 0,06 0,04 0,70 Sabzi 0,18 0,11 0,40 0,05 0,07 0,09 Beda (xashagi) 2,60 0,65 1,50 0,31 2,52 6,29 O’simliklardagiazotmiqdoriundagioqsilbilanuzviyravishdabog’liq,oqsilesado imourug’lardavapishibyetilgano’simliklarsomonidanko’rayoshbarglaridako’plabuc hraydi. Ildizmevavatuganaklargaqaragandaazotmiqdoriularningpoyavapalaklaridako’pbo’l adi. Qishloqxo’jalikekinlariningasosiyhosiliningquruqmoddamassasini 2-5 foizinig’allagullilarningyoshbarglarivasomonidaildizmevavatuganaklariningpalagi daesa 6-14 foizgachakulbo’ladi. Barglisabzavotlardakulmiqdoriengko’p-20 foizgachavaundanhamyuqoribo’ladi. O’simliklardagikulelementlariningtarkibidahamjudakattafarqlarbo’ladi (62- jadval). Donlivadukkakliekinlarurug’iningkulidafosfor, kaliyvamagniyoqsillariyig’indisi 90 foizgachabo’lib, ularorasidafosformiqdoriko’proqyanikulmassasini 30-50 foizinitashkiletadi. Somonvabarglarkulidafosformiqdoribirmunchakambo’lib, uningtarkibidakaliyvakalsiyko’proqbo’ladi. Kartoshkatuganaklarida, qandlavlagivaboshqaildizmevalarningkulida, asosan, kaliyoqsilibo’lib, ukulmassasini 40-60 foizinitashkiletishimumkin. Shuningdek, ildizmevalarkulidaanchaginamiqdordanatriyoqsili, g’allagullilarsomonidaesakremniyoqsilibo’ladi. DukkakliekinlarvakaraMgoshlaroilasigakiruvchio’simliklartarkibidaoltingugurtmiq doriningko’pligibilanboshqao’simliklardankeskinfarqqiladi. 35 -jadval O’simliklar kulidagi bazi bir elementlarning taxminiy miqdori (xo’l massasiga nisbatan hisobida) (Smirnov, Muravin malumotlari) Ekin turi P2O5 K2O CaO MgO SO3 Na2O SiO2 Bug’doy: doni 48 30 3 12 5 2 2 somoni 10 30 20 6 3 3 20 No’xat: doni 30 40 5 6 10 1 1 somoni 8 25 35 8 6 2 10 Kartoshka: tuganagi 16 60 3 5 6 2 2 palagi 8 30 30 12 8 3 2 Qand lavlagi: lavlagisi 15 40 10 10 6 10 2 barglari 8 30 15 12 5 25 2 Kungaboqar: urug’i 40 25 7 12 3 3 3 poyasi 3 50 15 7 3 2 6 Quruq moddaga nisbatan % hisobida G’o’za: chigiti 1,10 1,25 0,20 0,54 0,08 - - tolasi 0,06 0,91 0,16 0,17 0,10 - - Tamaki: bargi 0,66 5,09 5,07 1,04 0,42 - - poyasi 0,92 3,82 1,24 0,05 0,20 - - Beda gullash davrida 0,65 1,50 2,52 0,31 0,25 - - Hozirgivaqtdailmiytadqiqotlarnatijasidashunarsaaniqlandiki, o’simliklarninormalrivojlanishiuchun 20 elementjudakerakliva 12 taelementshartliravishdakerakekan (qavsichidashartlikeraklielementlarko’rsatilgan): I. H (Li), Na, K, Cu, (Ag) II. Mg, Ca, Zn, (Sr, Cd) III. B, (Al) IV. C, (Si, Ti, Pb) V. N, P,V VI. O, S, Mo, (Cr, Se) VII. Cl, I, Mn, (F) VIII. Fe, Co, (Ni) O’simliklarning normal rivojlanishi uchun C, O, N dan tashqari azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, temir, oltingugurt kerak Bular qisman kul elementlari (fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, temir). 36 jadval Mineral oziqlanishdagi asosiy elementlar atomlarining miqdori, tipik o’simlik quruq moddasidagi 1 mlrd atomga to’g’ri keladigan ming atom hisobida (Smirnov, Muravin malumoti) Makroelementlar Miqdori Mikroelementlar Miqdori N 10000 B 3 P 1060 Mn 1 K 3760 Zn 0,3 Ca 1840 Cu 0,1 Mg 1740 Mo 0,005 S 580 Co 0,001 Fe 130 Yuqoridakeltirilganelementlaro’simliklardanisbatanko’pmiqdordabo’ladi, quruqmoddaningbirnechafoizidan, foiziningyuzdanbirulushlarigaqadarbo’ladivashuninguchunhamularmakroelementla rdeyiladi. O’simliklarningnormalo’sishivarivojlanishiuchunyuqoridako’rsatibo’tilganm akroelementlardantashqarikammiqdordabor, marganes, molibden, mis, rux, kobalthamdavanadiykerakbo’ladi. Buelementlardanharbiriningo’simliktarkibidagimiqdorifoizningmingdanbirulushid antortib, yuzmingdanbirulushigaqadarbo’ladi, shusababliularmikroelementlardeyiladi. O’simliklartarkibigako’pmiqdordakremniy, natriyvaxlorshuningdek, ko’pginaultramikroelementlarkiradi, ularningo’simliklartarkibidagimiqdorinihoyatdakam –10-6dan 10-6foizgachabo’ladi. Shunialohidatakidlashkerakki, ushbuelementlarningfiziologikvazifalarivao’simlikorganizmlariuchunqanchalikzar urligihozirgachafandao’zil-kesilaniqlanilmagan. O’simliklarnisifatiykimyoviytarkibi. Qishloqxo’jalikekinlarihosilisifatigabahoberishdaularningtarkibidagiinsonlar uchunzarurbo’lganorganicbirikmalar - oqsillar, yog’lar, uglevodlar, vitaminlarvaboshqako’rsatgichlargaqarabbahoberiladi. Ushbu birikmalar o’simlikda bir vaqtning o’zida va ildizdan oziqlanishi natijasidahosil bo’ladi. Oqsillar– aminokislotalarningyuzlabvaminglabqoldiqlaridantuzilganyuqorimolekulyarorgani cmoddalarbo’lib, moddalaralmashinuvidahalqiluvchiahamiyatgaegavao’simliklarningasosiyzahiram oddalaridanbirihisoblanadi. Oqsillarning elementlar tarkibi o’zgarmas, yani doimiy bo’lib, unda uglerod 51-55, kislorod 21-24, azot 15-18, vodorod 6,-5,-7, oltingugurt 0,3-1,5 foizni tashkil etadi. Oqsillaro’ztuzilishigako’raikkiguruhgabo’linadi: aminokislotalarqoldiqlaridantuzilganoddiyoqsillar, yaniproteinlardanvatarkibidaoqsilsizbirikmalarbilanchambarchasbog’langanmurak kaboqsillarproteinlardaniboratdir. Barchaoqsillarningasosiystrukturabirligiaminokislotalar– tarkibidakarbooksilguruhlaridan (COOH) tashqaribittayokiikkitaaminogruppa (NH2) hambo’ladiganyog’ qatoriyokiaromaticqatoringorganickislotalarihisoblanadi. Umuman, o’simlik oqsillari 20 ta aminokislota va ikkita amiddan tuzilgan. O’simliklarning oqsillari tarkibida "almashtirib bo’lmaydigan" aminokislotalar (valin, leysin, izoleysin, troyenin, metionin, sistidin, lizin, triprofan va fenilanin) larni bo’lishi juda muhim ahamiyatga ega, chunki ular odam va hayvonlar organizmida parchalana olmaydi. Ushbu aminokislotalarni odam va hayvonlar faqatgina o’simliklardan oziq-ovqat mahsulotlari va yem-xashak bilan birgalikda oladi. Shuning uchun ham, o’simlik mahsulotining sifati oqsillarning miqdoriga qarabgina emas, balki ularning fraksion va aminokislotaviy tarkibini aniqlash asosida hazm bo’lishi va to’liq qimmatliligiga qarab ham baholanadi. O’simliklarning vegetativ organlarida oqsillar miqdori odatda, ular massasining 5-20, boshoqli donli ekinlar urug’ida 6-20 , dukkakli va moyli ekinlar urug’ida esa 20-35 foizni tashkil etadi. Qishloq xo’jalik ekinlari hosilining sifatini baholashda ko’pgina undagi "xom protein" ko’rsatkichidan foydalaniladi, u barcha azotli birikmalar (oqsil va oqsilsiz birikmalar) yig’indisini ifodalaydi. "Xom protein" o’simliklar tarkibidagi umumiy azotning foizdagi miqdorini 6,25 ko’rsatgichiga (oqsil va oqsilsiz birikmalar tarkibidagi azotning o’rtacha miqdori- 16 foizdan olinadi) ko’paytirish yo’li bilan hisoblab topiladi. Uglevodlar - o’simliklarda qandlar (monosaxaridlar va tarkibida 2-3 ta monosaxaridlar qoldig’i bo’lgan oligosaxaridlar), shuningdek, polisaxaridlar (karxmal, sellyuloza, pektin moddalar) shaklida bo’ladi. Barcha qishloq xo’jalik ekinlari mahsulotida kam miqdorda qand bo’ladi, ildizmevalarda va sabzavot ekinlarining ayrim qismlarida, uzuMga, rezavor meva va mevalarda zahira moddalar holida to’planadi. Ko’pchilik o’simliklarda monosaxaridlar, asosan, glyukoza va fruktoza, oligosaxaridlar esa disaxarid - saxaroza holida bo’ladi. Monosaxaridlar, avvalo, glyukoza – o’simliklarning nafas olishida asosiy energetik manba bo’lib, uning fosfat efirlari esa boshqa saxarofosfatlar bilan birgalikda fotosintezda, murakkab uglevodlar parchalanishida va boshqa moddalar almashinish jarayonida qatnashadi. Glyukoza ko’p miqdorda – 8 -15 foizgacha uzuMga bo’lsa, meva va rezavor mevalardagi uglevodlar umumiy miqdorini yarmiga yaqinini tashkil etadi. Fruktoza danakli mevalarda 6-10 foizgacha bo’lsa, asalda ko’proq to’planadi. Saxaroza-glyukoza va fruktozadan tashkil topgan disaxarid bo’lib, meva va rezavor mevalarda, hamda, sabzi, osh lavlagi va piyoz tarkibida 4-8 foizgacha bo’ladi. Saxaroza qand lavlagida 14-22 va shakar qamish poyasining shirasida 11- 25 foiz atrofida bo’lib, asosiy uglevod zahirasi hisoblanadi. Shuning uchun ham, ushbu ekinlarni yetishtirishdan maqsad, insonlarning qandga bo’lgan talabini qondirish uchun xom ashyo olishdir. Kraxmal - asosan, tugunaklarda, piyozboshlarda va urug’larda asosiy uglevod zahirasi sifatida to’planadi. Kartoshkaning ertapishar navlarining tuganaklarida kraxmal miqdori 10-14, o’rta va kechpishar navlarida esa 16-22 foizgacha bo’ladi. G’allagullilar oilasiga mansub bo’lgan o’simliklar donida kraxmal miqdori 55-70 foiz atrofida bo’ladi. Kraxmal-odam va hayvonlar organizmi yengil o’zlashtiradigan uglevod bo’lib, u fermentativ (amilaza fermentlari yordamida) va kislotali gidrolizda glyukozagacha parchalanadi. Yog’lar – va yog’simon moddalar (lipidlar) o’simlik hujayrasi sitoplazmasining tuzilish komponentlari hisoblanadi, hamda moyli ekinlarda zahira birikmalari faoliyatini bajaradi. Qishloq xo’jaligida yetishtiriladigan eng muhim moyli ekinlar va soya urug’laridagi yog’ning o’rtacha miqdori quyidagicha (% hisobida): Kanakunjut -60 Zig’ir - 30 Kunjut -45-50 Kanop - 30 Zaytun -45-50 Chigit - 25 Kungaboqar -24-50 Soya - 20 Kimyoviy tarkibiga ko’ra yog’lar – uch atomli spirt gliseriNning murakkab efirlari bilan molekulyar yog’ kislotalarining aralashmasidan iborat. O’simlik moylari tarkibida to’yinmagan kislotalardan olein, linol va linolen, to’yinganlaridan esa palmitin va stearin kislotalari bo’ladi. Yog’ kislotalarining tarkibi o’simlik moylarida ularning asosiy xossalarini - quyuqlik darajasini (konsistensiyasini) suyuqlanish haroratini, qurib qolishi, achishi va sovunlanishi xususiyatlarini, hamda ularning oziq-ovqatlik qimmatini belgilaydi. O’simlik moylarida odam uchun «almashtirib bo’lmaydigan» linol va linolen yog’ kislotalari mavjud bo’lib, bu kislotalar odam organizmida parchalana olmaydi. Lipidlar jumlasiga fosforitlar, mumlar, karotinoidlar, steorinlar va yog’da eriydigan A ,D, E va K vitaminlar ham kiradi. Sellyuloza - o’simlik hujayra qobig’ining asosiy qismi bo’lib, u lignin, pektin moddalar va boshqa birikmalar bilan bog’langan holda bo’ladi. Paxta tolasining asosiy qismini - 95-98 foizini, zig’ir, kanop, lub tolalarining esa 80-90 foizi sellyulozadan tashkil topgan. G’allagullilardan suli, guruch, tariq urug’larida sellyuloza 10-15, don - dukkakli ekinlar urug’ida 3-5, ildizmevalarda va kartoshka tuganaklarida esa 1 foiz atrofida bo’ladi. O’simliklarning vegetativ qismlarida sellyuloza miqdori, uning quruq massasini 25 dan 40 foizgachasini tashkil etadi. Sellyuloza to’liq parchalanganda, undan glyukoza hosil bo’ladi. Demak, o’g’itlar yordamida o’simliklar uchun qulay bo’lgan oziqlanish sharoitlarini yaratish yo’li bilanularning hosilini, undagi quruq modda tarkibidagi eng zaruriy organik birikmalar miqdorini va sifat ko’rsatkichlarini oshirishi mumkin ekan. O’SIMLIKLAR HAYOTIDA AYRIM ELEMENTLARNING AHAMIYATI. O’simliklarning o’sish va rivojlanishida har qaysi oziq elementlarning o’ziga xos vazifalari bo’lib, bir element o’rnini ikkinchi bir element almashtira olmaydi, yani ularni fiziologik ahamiyati xilma xildir. Biron bir makro yoki mikroelementning yetishmasligi o’simliklarda fiziologik jarayonlarning va moddalar almashinuvini bo’zilishiga, ularning normal rivojlanmasligiga, hosil miqdorini kamayishiga va uning sifatini yomonlashishiga olib keladi. Oziq elementlari yetishmaganda yoki ular ortiqcha miqdorda bo’lganda o’simliklarda turli xil o’zgarishlar sodir bo’ladi. Shuning uchun ham, bazi bir oziq elementlarning fiziologik ahamiyatiga to’xtalib o’tamiz. Azot - o’simliklar hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lib, u barcha oqsil birikmalar tarkibiga kirib, ular massasining 16-18 foizinitashkil etadi. Azot PHK, DNK, fermentlar, xlorofill, vitaminlar va bazi bir alkaloidlar tarkibiga ham kiradi. O’simlik quruq moddasi massasining 1-3 foizini azot tashkil etadi. O’simliklarda azot yetishmasligidan, uning o’sishi sekinlashadi, poyasi kalta va ingichka bo’lib, barg sathi maydalashib, avvalo och yashil, keyinchalik sariq tusga kiradi. Sarg’ayish barg tomirlaridan boshlanadi va barg plastinkalarining chetlariga tarqaladi. Keyin zararlangan barglar qurib qoladi va muddatidan oldin to’kilib ketadi. 29 – rasm.Makkajo’xori o’simligiga azot elementi yetishmasligi belgilari. Azot yetishmasligi sababli o’simliklarda oqsil va boshqa azotli birikmalar to’planishi kamayadi, fotosintezlovchi barg va poya sust shakllanib, meva tugish organlarini hosil bo’lishini cheklab qo’yadi va hosil miqdorini kamayishiga hamda mahsulot sifatini bo’zilishiga olib keladi. O’simlik azot bilan yetarli darajada taminlanganda uning o’sishi va rivojlanishi yaxshilanib, burglar to’q yashil tusda bo’ladi va to’la qimmatli hosil qismlari shakllanadi. Fosfor - hujayra yadrosining tarkibiga kirib, o’simlikda uglevodlar va azotli birikmalarni hosil bo’lishida ishtirok etuvchi fermentlar va vitaminlar asosini tashkil etadi. Fosfor o’simlikdagi nuklein kislotalar, nukleoproteinlar, qandfosfatlar, fitin, kraxmalda va mineral shakllarda ko’plab uchraydi. O’simliklarni o’suv qismlarida fosfor miqdori 0,2-0,8, hosil qismlarida esa 0,6-1 foizgacha bo’ladi. Fosfor yetishmaganda o’simlik ildiz sistemasi yaxshi rivojlanmaydi va barg sathi kichrayib ketadi. Shuningdek, fosfor yetishmaganda o’simlikni o’sishi juda sekinlashib, barglarning chekkalari, keyinchalik butun yuzasi kul rang yashil, to’q qizil yoki qizil gunafsha rangga kiradi, natijada, hosil salmog’i kamayadi va mahsulot sifati yomonlashadi. G’allagullilar oilasiga kiradigan ekinlarda fosfor yetishmaganda hosil beradigan poyalarning to’planishi va soni kamayadi. Fosfor yetishmaslik belgilari, ko’pincha o’simliklarning rivojlanishini boshlang’ich davrlarida ildiz sistemasi yaxshi taraqqiy etmagan va tuproqdan qiyin eriydigan fosfatlarni o’zlashtira ololmaydigan paytda namoyon bo’ladi. Kartoshkada fosfor yetishmaganda mayda to’q yashil dog’lar hosil bo’lib, barg plastinkalari yuqoriga qarab buralib qoladi. Qand lavlagi barglari fosfor yetishmaganda mayda, havo rangda tovlanib, pastki barglarining chekkalari quriydi va qorayadi, keyinchalik bu qorayish barg tomirlariga ham o’tadi. Fosfor yetishmaganda pomidor barglarining pastki tomoni, so’ngra bandi va poyalari qizil gunafsha tusga kiradi. G’o’zada fosfor yetishmaganda ildiz sistemasi kuchsiz rivojlanib, u sekin o’sadi, mayda, tez qurib qoladigan barglar hosil qiladi. 30-rasm. Qishloq xo’jalik ekinlariga fosfor elementini yetishmasligi O’simliklar fosfor bilan yetarli darajada taminlanganda, ularning ildiz sistemasini rivojlanishi tezlashadi, hosildorligi don miqdori, mevalarda qand, kartoshka tuganagida kraxmalni ko’paytirib, paxta va kanop tolasi sifatini oshiradi. Kaliy - o’simliklarning hujayra yadrosi va plastidlaridan tashqari, barcha qismlarida uchraydi. Ushbu elementning o’simlikdagi faoliyati xilma--xildir. O’simlik bargida kaliy 0,5-3, poya, somonida va turli ekinlarning donida 0,3-1,5 foizgacha bo’ladi. Kaliy ko’plab o’simliklarni o’sayotgan yosh qismlarida uchraydi. Kaliy uglevodlarning bargda to’planishida va ularning o’simlikni boshqa qismlariga o’tishida qatnashib, hujayra va to’qimalarning o’zida suvni saqlab qolishga, tashqi muhitni noqulay sharoitlarga chidamli bo’lishiga va har xil kasallliklarga qarshi tura olish darajasini oshiradi. Kaliy yetishmasligining belgilari barg chetlari va uchi qo’ng’irlashishida, plastinkalarda mayda zang dog’lar paydo bo’lishida namoyon bo’ladi. Kartoshka, ildiz mevalarda, karam va ko’p yillik o’tlarda kaliy yetishmasligi juda sezilarli bo’ladi. G’allagullilarda kaliy yetishmasligi unchalik sezilmaydi. Lekin, kaliy ko’p miqdorda yetishmaganda ular yaxshi shoxlamaydi, poyalarining bo’g’im oralari qisqarib, barglar, ayniqsa pastki barglar tuproqda nam yetarli miqdorda bo’lishiga qaramasdan so’lib qoladi. Kaliyli o’g’itlarni qo’llash tolali ekinlarda tola sifatini yaxshilaydi, undagi qand, oqsil va boshqa zahira moddadarini to’planishini ko’paytiradi, hamda o’simliklarni sovuqqa chidamliligini oshiradi. Shuning uchun ham kaliyga tarkibida ko’plab qand, kraxmal to’playdigan ekinlar, qand lavlagi, kartoshka juda talabchan bo’ladi. 31 – rasm. Bug’doyda kaliy yetishmaslik belgilari Kalsiy –o’simliklarnituproqyuzasidagiqismlarini, ayniqsa, ildizsistemasinirivojlanishidaengzarurelementhisoblanadi. Kalsiyo’simliklarniqariyotganhujayravato’qimalaridako’plabuchraydi. Donlio’simliklarsomonidauningmiqdoriko’pbo’lib, 0,25-0,70 foiznitashkiletsa, donidaesa -0,07-0,20 foizatrofidabo’ladi. Donli - dukkakliekinlardakalsiymiqdori 0,5-1,2, tolalivatexnikekinlarda 0,2-2,0, g’o’zabargida 6,0 vamaxorqada 9,5 foizgachabo’ladi. O’simliklardafotosintezvauglevodlarningharakatlanishida, azotnio’zlashtirishjarayonida, hujayraqobig’inishakllanishidavasuvnisaqlabturishida, kalsiymuhimahamiyatgaega. Kalsiyyetishmasligibirinchinavbatdao’simlikningildizsistemasigatasiretadi, yaniildizlarinirivojlanishisekinlashib, ildiztolalarihosilbo’lmaydivaularchiribketadi. O’simliklardakalsiyyetishmagandabarglariningrivojlanishito’xtaydi, ulardadog’lar (xloroz) paydobo’lib, sarg’ayibtezdaquribqoladi. Kalsiyo’simliklartomonidanammiakliazotnio’zlashtirishda, organikkislotalarnineytrallashdavahujayraprotoplazmasiniqovushkoqliginioshirish da, hamdabazibirfermentlaraktivliginioshirishdamuhimahamiyatgaega. 32 – rasm. Pomidorda kalsiy yetishmasligi M a g n i y - o’simlik tarkibida mineral holda bo’lib, to’g’ridan- to’g’ri fotosintez jarayonida ishtirok etib, xlorofill, fitin va pektin moddalari tarkibiga kiradi. O’simlik tomonidan o’zlashtirilgan magniyni 15-30 foizi xlorofill tarkibida bo’ladi. O’simlikda fosforni harakatlanishida va uglevodlar almashinuvida, oksidlanish – qaytarilish jarayonlarining aktivligini oshirishda magniyni roli juda kattadir. O’simlik tarkibidagi magniyni asosiy qismi uning urug’ida va o’suv organlarida, bargida bo’lib, quruq modda miqdorining 0,05-0,5 foizini tashkil etadi. Magniy yetishmaganda o’simliklarning yashil qismlarida xlorofil miqdori kamayib, barg tomirlari orasida xloroz boshlanadi. O’simlikda magniy ko’plab yetishmaganda barglar "marmarsimon" bo’lib, buralib tezda sarg’ayib qoladi. 33 – rasm. Qishloq xo’jalik ekinlariga magniy yetishmasligi O l t i n g u g u r t - o’simlikdagi barcha oqsillar tarkibida bo’lib, sistin, metionin aminokislotalar, o’simlik moylarida, tiamin va biotin kabi vitaminlar tarkibiga kirib, ba’zi bir antibiotiklarni (pensilin) asosini tashkil etadi. O’simliklarda azot, uglevod almashinuvida va nafas olish jarayonida, hamda yog’lar sintezida oltingugurt ishtirok etadi. Oltingugurt dukkakli o’simliklar ildizida tuganak bakteriyalar hosil bo’lishiga samarali ta’sir etib, ular tomonidan atmosferadagi azotni ko’plab o’zlashtirib, tuproqlarni ushbu element bilan boyitadi. O’simlik tarkibidagi oltingugurt miqdori, quruq modda massasining 0,2-0,4 foizini tashkil etadi, qishloq xo’jalik ekinlari har bir gektar yerdan o’rtacha 10 dan to 70 kg gacha oltingugurtni o’zlashtirib ketadi. Oltingugurt yetishmaganda oqsillarning sintezi sekinlashadi, o’simlikni o’sishi va rivojlanishi yomonlashib, poyalar cho’zilib ketib, ularda och sarg’ish rang mayda barglar hosil bo’ladi va hosil miqdori hamda sifati pasayib ketadi. T e m i r - o’simlik ushbu elementni makroelementlarga nisbatan kam miqdorda o’zlashtiradi. Uning miqdori o’simlikda 0,02 dan to 0,04 foizgacha bo’lib, har bir gektar yerdan 1 dan to 10 kg gacha o’zlashtirib ketadi. Temir o’simliklarni qo’shimcha mahsulotida (somon, poya va ildizida) ko’proq bo’lsa, donda kam miqdorda uchraydi. Temir o’simliklarda xlorofill hosil bo’lishida ishtirok etuvchi fermentlar (peroksilaza, katalaza) tarkibiga kirib, oksidlanish-qaytarish, nafas olish hamda moddalar almashinuvi jarayonida qatnashadi. O’simliklarda temir yetishmaganda (karbonatli tuproqlarda ko’proq yetishmaydi), ayniqsa, mevali daraxtlarda va tokda xlorofill hosil bo’lishi bo’zilib xloroz kasalligi paydo bo’ladi. Shuningdek, barglarni yashil rangi yo’qolib, u oqaradi va tezda to’kilib ketadi. Temir yetishmasligiga ko’proq karam, pomidor, kartoshka va makkajo’xori juda sezgir bo’ladi. 34 – rasm. Temir yetishmaslik belgilari O’simliklarni oziqlanishida, ulardan yuqori va sifatli hosil yetishtirishda, yuqorida ko’rsatib o’tilgan elementlardan tashqari, bor, marganes, molibden, mis, rux, kobal’t, yod, vanadiy va boshqa elementlar ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu oziq elementlarni o’simlik uchun juda kam miqdorda zarur bo’lishiga qaramasdan, ularning yetishmasligi yoki ortiqchaligi fermentativ apparat faoliyatini va oziq moddalarning almashinuvini bo’zilishiga olib keladi. Keyingi yillarda olib borilgan ilmiy ko’zatish natijalarini ko’rsatishicha, mikroelementlar ko’pchilik fermentlar tarkibiga kirib, biokimyoviy reaksiyalarni o’tishini tezlashtirar ekan. Mikroelementlar Mikroelementlar ta’sirida faoliyati tezlashadigan fermentlar va ularning tarkibi Mis Polifenoloqsilaza, askorbinatoksilaza, laktaza, aldolaza Rux Karbongidraza, ishqoriy fosfataza, ekolaza, pirofosfataza, lesisinaza Molibden Nitratreduktaza,gidrogeneza, ksantinoqsilaza. O’simliklarda biror bir mikroelementning yetishmasligi, uni har xil bakterial, chirish va boshqa kasalliklar bilan zararlanishiga olib keladi, ya’ni mikroelementlar qishloq xo’jalik ekinlarini turli xil kasalliklarga bo’lgan chidamliligini oshiradi. Ayniqsa, mikroelementlar o’simliklarni tashqi muhitning noqulay ta’siriga (sovuqqa, yuqori haroratga, tuproqlarni sho’rlanishi va qurg’oqchilikka) qarshi tura olish qobiliyatini oshiradi. Shuning uchun ham, o’simliklarni normal oziqlanishida ayrim mikroelementlarning ahamiyatini, ularning tuproqdagi shakllarini va o’simliklarni qaysi rivojlanish fazalarida qanday turlarini ko’plab o’zlashtirishini bilish kerak B o r - turli xil o’simliklar quruq moddasining 1kg da 1 dan to 90 mg gacha bo’lib, 1 gektardan 20-70 grammgacha o’zlashtirilib ketiladi. O’simliklar o’zining barcha rivojlanish davrlarida ushbu elementga muhtoj bo’ladi. U meristema sistemasini rivojlanishida, hujayra bo’linishida va oqsillarni sintezida ishtirok etadi. Bor o’simlik gullarining changlanishida va urug’lanishida muhim ahamiyatga ega bo’lib, ularni to’kilib ketishidan saqlaydi. Dukkakli ekinlarildizida tuganak bakteriyalar to’planishini oshiradi. O’simliklar tomonidan bog’ takror foydalanilmaydi (reutizasiyalan-maydi), shu sababli u yetishmaganda, birinchi navbatda, o’sayotgan yosh organlar zararlanib, o’sish nuqtalari qurib qoladi. Dukkaklilar, kungaboqar, ildizmevalar, kartoshka va sabzavot ekinlari borga ko’proq talabchan bo’lib, uning yetishmasligi ushbu o’simliklarda juda sezilarli bo’ladi. Qand va xashaki lavlagida bor yetishmaganda ildizmevalarning o’zagi chiriydi va ildiz kovaklasha boradi. 35 – rasm. Kartoshkaga bor yetishmasligi Dukkaklilarda ushbu element yetishmaganida ularning ildizlaridagi tuganaklarning faoliyati bo’ziladi va atmosferadan molekulyar azotning simbiotik fiksasiyalanishi susayib, hosildorlik kamayadi. Kartoshka parsha kasalligi bilan zararlanadi, mevali daraxtlarning shoxlarini uchi qurib qolib, tashqi dog’lar mevalarda hosil bo’ladi. Muhiti neytral va ishqoriy bo’lgan yerlarda bor yetishmasligi juda sezilarli bo’ladi. M a r g a n ye s – miqdori o’simlik tarkibida 20 dan to 700 mg gacha bo’lib, har bir gektar yerdan o’rtacha 100-3000 gramm o’zlashtirilib ketiladi. Marganes oksidlanish – qaytarish jarayonida, fotosintez va o’simliklarning nafas olishida ishtirok etib, molekulyar va nitratli azotni o’zlashtirishda, hamda xlorofill hosil bo’lishida qatnashadi. Marganes fermentlarining asosiy tarkibini tashkil etib, askorbin kislotasi, qand moddalari to’planishida va oqsil miqdorini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Marganes yetishmasligining eng asosiy belgisi – barglarning xloroz kasalligidir. Bunda barg plastinkalarining tomirlari orasida mayda sariq dog’lar hosil bo’lib, keyinchalik kasallangan joylari qurib qoladi. Ushbu elementning yetishmasligiga lavlagi va boshqa ildizmevalar, kartoshka, g’allagullilar oilasiga mansub o’simliklar, hamda olma va gilos juda sezgir bo’ladi. 36 – rasm. Kartoshkadamarganesyetishmasliginibelgilari O’rtaOsiyosharoitidamarganesgako’proqdonliboshoqliekinlar, sholi, ildizmevalar, g’o’za, don-dukkaklivadukkaklio’tlar, hamdamevalidaraxtlio’simliklarvatoqayniqsa, talabchanbo’ladi. Molibdyen- o’simliktarkibidaboshqaelementlarganisbatanbirmunchakambo’lishigaqaramasdan, uningahamiyatio’simliklarhayotidaxilma-xildir. O’simlik quruq moddasining 1 kg da 0,1-0,3 mg molibden bo’ladi, bir gektar yerdan hosil va qo’shimcha mahsulot bilan birgalikda 12-25 g molibden o’zlashtirilib ketiladi. 37 – rasm. Karam kuchatlarida molibden yetishmasligi Molibden o’simlik tarkibidagi nitratli azotni ammiakkacha qaytarilishida qatnashuvchi nitratreduktaza va nitritreduktaza fermentlari tarkibiga kirib, o’simliklarni kal’siyli oziqlanishini, xlorofill hosil bo’lishini va fosforli birikmalar almashinuvini yaxshilaydi. Tuproqda yengil o’zlashtiriladigan shaklda molibden bo’lishini, ayniqsa dukkakli ekinlar va sabzavot o’simliklari - karam, bargli sabzavotlar va sholg’om ko’plab talab qiladi. Molibden yetishmasligining tashqi belgilari azot yetishmaslik alomatlariga o’xshash bo’lib, o’simliklarni o’sishi juda sekinlashib, xlorofill sintezining bo’zilishi ta’sirida ular och yashil tusga kiradi. Molibden yetishmasligi dukkakli ekinlar ildizidagi tuganak bakteriyalarni rivojlanishini sekinlashtiradi, barg plastinkalarining deformasiyalanadi va ularni tezda qurib qolishi kuzatiladi, o’simlik va uning tarkibidagi oqsil miqdori keskin kamayib ketadi. Molibden yetishmasligi azot almashinuvini bo’zilishiga sabab bo’lib (ayniqsa, azot ko’p bo’lganda), sabzavot- poliz va yem-xashak ekinlarida ko’p miqdorda odam va hayvonlar organizmi uchun zaharli bo’lgan nitratlarni to’planishga olib keladi. O’zbekiston Respublikasi sharoitida molibdenli o’g’itlarni dukkakli ekinlar yem-xashak va don yetishtiruvchi xo’jaliklarda, hamda issiqxonalarda, ya’ni tuproqlar tarkibida nitratlar ko’plab to’planadigan yerlarda qo’llash yaxshi samara beradi. M i s - o’simliklar uchun kam miqdorda zarur bo’lib, 1 kg quruq modda tarkibida 2-12 mg yoki bir gektar yerdan hosil bilan 300 grammgacha mis chiqib ketadi. Mis qaytarilish jarayonlarida ishtirok etib, polifenoloksilaza va askorbinoksilaza fermentlari tarkibida bo’lib, uglevod va oqsillar almashinuvini yaxshilaydi. O’simliklarda mis yetishmasligi, avvalo hujayraning turgor holatini bo’zilishiga sabab bo’ladi, barglar so’lib qoladi, hamda o’simliklarni nitratli oziqlanishida aminokislotalar, amid va oqsillar hosil bo’lishini to’xtatib qo’yadi. Mis yetismasligiga donli – boshoqli don ekinlari juda sezgir bo’ladi. Yem- xashak o’simliklari tarkibida yetarli miqdorda misning bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Chunki, ushbu elementni hayvonlar oziqasida yetishmasligi ulardagi sut miqdorini kamaytirib yuboradi. Shuningdek, misni yem-xashaq sabzavot va texnika ekinlari yetishtirishda ham ijobiy ta’siri borligi aniqlangan. Ru x - o’simlik quruq moddasining 1 kg da 20 dan 200 mg gacha bo’lib, bir gektar yerdan ekinlar hosili bilan 75-2000 g o’zlashtirib ketiladi. Rux katalaza fermentini aktivligini oshiruvchi triofosfatdegidrogenaza tarkibida, peroksilaza, linaza, proteaza va inventaza asosini tashkil etib, u oqsillarni, uglevodlarni, lipoid va fosforli birikmalarni almashinuvida, vitaminlarni (askorbin kislota, tiamin) biosintezida va o’stiruvchi moddalar - auksinlarni hosil bo’lishini ta’minlaydi. Tarkibida rux bo’lgan o’g’itlarni qo’llash qand moddalarni, kraxmal va oqsilli birikmalar sintezini yaxshilaydi, quruq modda tarkibidagi askorbin kislotasini va xlorofillni ko’paytiradi, o’simliklarni qurg’oqchilikka, issiq va sovuqqa bo’lgan chidamliligini oshiradi. Madaniy o’simliklarni ruhga bo’lgan talabiga qarab quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: - juda sezgir o’simliklar - makkajo’xori, g’o’za, tok, mevalilar; - o’rtacha sezgir ekinlar - soya, loviya, dukkakli va yem-xashak ekinlar, no’xat, qand lavlagi, piyoz, kungaboqar, kartoshka, karam, bodring; - kam sezgir o’simliklar - boshoqli don ekinlar, sabzi, sholi, beda. Ruh yetishmaganda o’simlikni o’sishi sekinlashadi, fotosintez, uglevod va oqsillarni sintezi, fenol birikmalarini almashinuvi bo’zilib, bo’g’im oralig’ini o’sishdan to’xtashi, xloroz va mayda barglarning hosil bo’lishi kuzatiladi. Ruh yetishmasligidan, ko’pincha, tarkibida fosfor ko’p bo’lgan neytral va kuchsiz ishqoriy karbonatli tuproqlarda mevali hamda sitrus ekinlari zararlanadi. Bunda mevali daraxtlarni kuchli zararlangan shoxlari qurib qoladi va "Uchidan qurish" kasalligiga duchor bo’ladi. 38 – rasm. Bodring va makkajo’xorida ruh yetishmasligi Ruhli o’g’itlarni birinchi navbatda nam yetishmaydigan ishqorli va kuchsiz ishqorli tuproqlarda g’o’za, uzum va mevali ekinlar uchun qo’llash kerak K o b a l ‘ t - o’simlik quruq moddasining 1 kg da 0,02-11 mg atrofida bo’lib, u asosan gul changchlarida to’planib, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Kabol’t vitamini V tarkibiga kirib, uning yetishmasligi hayvonlarda moddalar almashinuvini bo’zilishiga olib keladi. Tuganak bakteriyalar faoliyatini yaxshilashda kabol’tni ahamiyati juda katta. Ba’zi bir ma’lumotlarga qaraganda kabol’t dukkakli, bug’doy, uzum, qand lavlagi kabi ekinlarga samarali ta’sir ko’rsatar ekan. Kobal’tning yetishmasligi neytral va ishqoriy tuproqlarda, avvalo dukkakli ekinlarda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham, bo’z tuproqlar boshqa oziq elementlari bilan to’liq ta’minlanganda, kabol’tning ekinlar hosildorligi va sifatini oshirishdagi samarali ta’siri yanada kuchliroq namoyon bo’ladi. Qishloq xo’jalik ekinlarining hosili bilan oziq moddalarini o’zlashtirilib ketishi va ularning nisbati. Qishloq xo’jaligida o’simliklarni to’g’ri oziqlanish rejimini yaratishda ularni barcha rivojlanish davrlarida, ayniqsa, vegetasiya oxirida asosiy va qo’shimcha mahsulot bilan oziq elementlarini o’zlashtirib ketilishini bilish juda muhimdir. Asosiy oziq elementlarni (azot, fosfor, kaliy) ba’zi bir qishloq xo’jaligi ekinlari tomonidan o’zlashtirib ketishi quyidagichadir (64-jadval). Har bir qishloq xo’jaligi ekinlarining asosiy va qo’shimcha hosildagi oziq elementlarining miqdori, avvalo ularning tur xususiyatiga naviga va yetishtirish sharoitlariga ham bog’liq. Masalan, azot va fosfor miqdori qo’shimcha mahsulotdagiga (somon, palagi) qaraganda, hosilning asosiy qismida - donida, ildizmeva va tuganaklarida ko’proq bo’lsa, kaliy esa aksincha, ko’proq qo’shimcha mahsulotlarda bo’ladi. 36 jadval Asosiy oziq elementlarining hosil bilan o’zlashtirilib ketilishi, 1 tonna asosiy mahsulotga nisbatan kg hisobida (SmipHov, Muravin ma’lumotlari). Ekinlar N P2O5 K2O Don Kuzgi bug’doy 37,0 13,0 23,0 Kuzgi javdar 31,0 14,0 26,0 Bahorgi bug’doy 47,0 12,0 18,0 Arpa 29,0 11,0 20,0 Suli 33,0 14,0 29,0 No’xat 66,0 16,0 20,0 Guruch 21,0 8,1 26,5 Soya 71,0 16,0 Makkajo’xori 34,0 12,0 37,0 Paxta 50-60 15-20 60,0 Ildizmevalilar: Qand lavlagi 6,0 2,0 7,5 Xashaki lavlagi 6,5 1,5 8,5 Xashaki sabzi 5,2 2,0 6,0 Osh sabzi 3,2 1,6 5,0 Ertangi kartoshka 5,0 1,5 7,0 Kechki kartoshka 8,0 3,0 11,0 Oq boshli karam 3,3 1,3 4,4 Pomidor 2,6 0,4 3,6 Bodring 1,7 1,4 2,6 Piyoz 3,0 1,2 4,0 Mevalilarda 5,0 3,0 6,0 Uzum 1,7 1,4 5,0 Tamaki 25 7,0 50,0 Xashaki: Makkajo’xorini yashil massasi 2,5 1,0 3,5 Beda xashagi 26,0 6,5 15,0 Bir yillik o’tlar 21,0 4,5 19,0 Ko’p yillik o’tlar 17,0 6,3 19,5 O’tloqzor pichani 17,0 7,0 Karam, kartoshka, qand lavlagi, g’o’za, kungaboqar, xashaki ildizmevalar va silos ekinlaridan yuqori hosil yetishtirish uchun, oziq moddalarni g’alla ekinlarga nisbatan ko’proq qo’llash kerak Oziq elementlarini o’zlashtirib ketilishi darajasi olinadigan hosil miqdoriga juda bog’liq bo’lib, hosildorlik ortishi bilan tuproqdan oziq moddalarni o’simlik tomonidan olib ketishi ko’payadi. Lekin, hamma vaqt ham, hosil salmog’i bilan asosiy oziq elementlarni o’zlashtirib ketilishi orasida to’g’ri proporsionallik ko’zatilmaydi. Hosildorlik qanchalik yuqori bo’lsa, mahsulot birligini shakllanishiga sarflanadigan oziq moddalar miqdori, odatda, kamayadi (37-jadval). 37- jadval Qishloq xo’jaligi ekinlarining hosili bilan oziq elementlarini taxminiy o’zlashtirilib ketilishi (Smirnov, Muravin ma’lumotlari) Ekin turlari 1 gektardan olingan asosiy hosil, 1 s. hisobida Bir gektardagi hosil bilan olib chiqib ketilgan, kg N P2O5 K2O Donli g’alla gullilar 30-35 90-110 30-40 60-90 Donli dukkaklilar 25-30 100-150 35-45 50-80 Kartoshka 200-250 120-200 40-60 180-300 Qand lavlagi 400-500 180-250 55-80 250-400 Makkajo’xori ko’k massasi 500-700 150-180 50-60 180-250 Karam 500-700 160-230 65-90 220-320 G’o’za 30-40 160-220 50-70 180-240 Oziq elementlarini qishloq xo’jaligi ekinlari bilan o’zlashtirilib ketilishini biologik va xo’jalik turlari farqlanadi. Biologik o’zlashtirishda - nafaqat o’simlikni asosiy va qo’shimcha hosili bilan chiqib ketgan oziq elementlari, balkim, boshqa qismlari (ildiz, barg, poya va ularni qoldiqlari) tarkibidagi oziq moddalar miqdori ham hisobga olinadi. Xo’jalik o’zlashtirishda - oziq elementlarni faqat asosiy va qo’shimcha mahsulot (somon, palagi) bilan o’zlashtirilib ketilgan miqdori hisobga olinadi. Qishloq xo’jaligi ekinlari uchun o’g’itlash tizimini tuzishda (ayniqsa, o’g’itlar miqdorini belgilashda) xo’jalik holida o’zlashtirib ketilgan oziq elementlar miqdorini hisobga olish kifoyadir, ilmiy tajribalarda esa biologik o’zlashtirishni hisobga olish kerak bo’ladi. Oziq elementlarining o’simliklar tarkibidagi miqdori va asosiy hosil bilan birgalikda o’zlashtirilib ketilish ko’rsatkichi tuproq-iqlim, agrotexnika va o’g’itlarni qo’llash tizimiga qarab o’zgarib turishi mumkin. Qishloq xo’jaligida eng qulay tuproq – iqlim sharoitida o’g’itlardan samarali foydalanish va yuksak agrotexnika ishlatilganda o’simliklar tuproqdan, hamda yerga solingan o’g’itlardan to’g’ri nisbatda va ko’p miqdorda o’zlashtiradi. Shu bilan birgalikda, asosiy qishloq xo’jalik mahsulotlarining hosil birligiga oziq elementlari juda kam miqdorda sarflanishiga erishiladi. Asosiy qishloq xo’jalik ekinlari mahsulotining hosili tarkibidagi azot, fosfor va kaliyning o’rtacha nisbati turlicha bo’ladi. Boshoqli don ekinlar hosilida N:P2O5:K2O nisbat birozgina o’zgarib turadi va 2,5-3,0 : 1,0:1,8- 2,6 ni tashkil etib, ushbu ekinlar fosforga nisbatan azotni o’rtacha 2,8, kaliyni esa 2,2 marotaba ko’p o’zlashtiradi. 38 jadval Turli ekinlar hosilida N: P2O5: K2O ning o’rtacha nisbati (Smirnov, Muravin ma’lumotlari) Ekinlar N P2O5 K2O Boshoqli don ekinlari 2,8 1 2,2 Kartoshka 2,5-3,5 1 4-4,5 Qand lavlagi 2,5-3,5 1 3,5-5,0 Xashaki lavlagi 3,5-4,5 1 4,5-6,0 Qand lavlagi, xashaki va sabzavot ildizmevalilar, kartoshka, kungaboqar, karam va boshqa qishloq xo’jaligi ekinlari azotga nisbatan kaliyni, birmuncha: ko’proq o’zlashtiradi va N:P2O5:K2O ning nisbati 2,5-3,5:1,0: 3,5 - 5,0 atrofida bo’lishi mumkin. Ko’pchilikildizvatuganakmevalarda, shuningdek, kungaboqardayetishtirishsharoitlarigabog’liqholdahosilstrukturasianchao’zgaribtur adi. Bu esa, o’z navbatida, tovar mahsulot birligiga hisoblaganda asosiy oziq elementlarning o’zlashtirish ko’rsatkichida va ular orasidagi nisbatda jiddiy farq bo’lishiga olib keladi. Masalan, o’rmon – cho’l zonalarida yetishtirilgan har 100 sentner lavlagi hosili va shuncha miqdordagi bargi uchun 50 kg azot, 15 kg fosfor va 60 kg kaliyni o’zlashtirsa, noqora tuproq rayonlarida o’stirilgan har 100 sentner lavlagi 80-100 kg azot, 35 kg fosfor va 145 kg kaliyni o’zlashtiradi. Qishloqxo’jaligidayetishtirilayotganekinlarhosildorliginiortishibilantuproqla rtarkibidanko’plaboziqelementlarinio’zlashtiribketilishikuzatiladi. Shuning uchun ham oziq elementlarini chiqib ketishini bilish, ularni o’rnini organik makro va mikroo’g’itlar bilan qaytarishda juda muhim ahamiyatga ega. Oziq moddalar balansi va ularni dehqonchilikda aylanishi. Qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan o’simliklar tomonidan qancha miqdorda oziq elementlarni o’zlashtirilib ketilishini bilish – bu tuproqdan chiqib ketgan oziq moddalar o’rnini o’g’itlar bilan to’ldirish uchun kerak bo’ladi. Bu masala ishlatilayotgan o’g’itlar samaradorligini va tuproqlarni samarali unumdorligini oshirish bilan uzviy bog’liqdir. Oziq moddalar balansi hozirgi vaqtda ikki yo’nalishda tuziladi: 1) tajriba yo’nalishi (laboratoriya, lizimetr, vegetasion va dala tajribalarida) 2) oziq moddalarning tashqi xo’jalik va biologik aylanishi, hamda ularning dehqonchilikda, biosferada va xalk xo’jaligi balansini o’rganishdagi yo’nalishdir. Ushbu balans aniq xo’jalik tuman, viloyat va respublika miqyosida statistik ma’lumotlarga asoslanib hisoblaniladi. Oziq moddalarni tashqi xo’jaliq xo’jalik va biologik balansi, o’zining tarkibi va tuzilishi bo’yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Tashqi xo’jalik balansi - bu o’simliklarni asosiy hosili bilan chiqib ketgan azot, fosfor va kaliyni, yerga solinadigan mineral va organik o’g’itlar, yem-xashak va urug’lar bilan qaytishidir. Xo’jalik balansi - bu qishloq xo’jaligi ekinlarining asosiy va qo’shimcha mahsuloti bilan hamda boshqa sabablar ta’sirida yo’qolishini (suv va shamol eroziyasi, yuvilib ketishi va tuproqda birikib qolishi) hisobga olishga asoslangan. Ushbu yo’qotilgan oziq moddalar miqdori, yerga ishlatilgan o’g’itlar, dukkakli ekinlar, yog’in-sochinlar, urug’lar va erkin holda azot o’zlashtiruvchi mikroorganizmlar faoliyati ta’sirida to’planadigan oziq elementlar miqdori bilan taqqoslanib topiladi. Biologik balans - bu oziq elementlarini biologik o’zlashtirilib ketishiga asoslangan bo’lib, o’simlikni vegetasiya davrida eng ko’p miqdorda oziq moddalarni o’zlashtirish ko’rsatkichiga bog’liq. Dehqonchilikda oziq moddalarning aylanishi to’g’risidagi to’liq ma’lumotni xo’jalik - biologik balans, ya’ni o’simlikni barcha biologik massasi tarkibidagi oziq moddalar miqdorini aniqlash, azot va boshqa ko’p elementlarni o’g’itlar, tuproq va atmosferadan qaytishini hisobga olish orqali erishiladi. Oziq elementlarning balansi, ko’pincha ularni xo’jalikni aylanishiga va tuproqqa qaytishiga bog’liq bo’ladi. Demak, qishloq xo’jaligi ekinlaridan yuqori va sifatli hosil yetishtirish uchun, o’simlikning asosiy va qo’shimcha hosili bilan o’zlashtirib ketilgan oziq elementlarini yerga to’liq qaytarish kerak Mineral va organik o’g’itlar bilan tuproqqa qaytariladigan oziq moddalar – balansini kirim qismiga kiradi. O’g’itlarni qo’llashdan maqsad, nafaqat, o’zlashtirib ketilgan oziq elementlarni yerga qaytarish, balkim, tuproq unumdorligini va o’simliklar hosildorligini oshirishga qaratilgandir. Shunday holatda savol tug’iladi: o’simlik hosili bilan chiqib ketgan azot, fosfor va kaliyni o’g’itlar bilan to’liq qaytarish shartmi, ushbu elementlar bilan tuproqni boyitishni boshqa manbalari yo’qmi? Bu vaqtda barcha oziq elementlariga nisbatan umumiy javob berish qiyin, buning uchun har bir element uchun alohida yo’l topish kerak Akademik D.N.Pryanishnikov o’simlik mahsuloti bilan o’zlashtirilib ketilgan fosforni to’liq yoki bir muncha ortig’i bilan qaytarish kerak deydi, chunki o’simlik uchun yaroqli bo’lgan fosfor bilan tuproqlarni ta’minlashni boshqa manbai yo’q. Azot masalasida uni miqdorini birmuncha kamaytirib (gektariga 15 kg gacha) qo’llash mumkin, chunki azotni yetishmagan qismi tuganak bakteriyalar va boshqa mikroorganizmlar tomonidan tuproqda to’planadi. Bunday holat, donli ekinlardan har bir gektar hisobiga 20-25 sentnerdan hosil yetishtirilganidagina bo’lishi mumkin. Ma’lumki, hozirgi paytda ko’pchilik xo’jaliklarda donli ekinlardan gektar boshiga 35-40- sentner va undan yuqori hosil yetishtirmoqdalar. Bu vaqtda, yetishmaydigan azot miqdorini faqat biologik yo’l bilan (dukkakli ekinlar hisobiga) to’ldirish imkoniyati bo’lmaydi va almashlab ekish dalasida azotni to’liq qaytarish uchun azotli o’g’itlardan foydalanish zarur bo’ladi. Shuningdek, azot tengligini saqlashda, uni mineral o’g’itlar, go’ng va tuproq tarkibidan ko’plab yo’qolishini ham hisobga olish zarur. Kaliy balansida esa, uning miqdorini gektariga 20 kg gacha kamaytirib qo’llash mumkin. Qolgan qismi esa, tuproqdagi kaliyning boshqa manbalari hisobiga to’ladi. Bunday holat, ayniqsa mexanikaviy tarkibi og’ir bo’lgan, kaliy zahirasi ko’p bo’lgan tuproqlarda sodir bo’ladi. Ammo, kaliyga juda talabchan o’simliklarni surunkasiga bir dalada qayta-qayta ekish (kartoshka, xashaki lavlagi, g’o’za va h.). Ushbu elementni tuproqdagi miqdorini keskin kamayishiga olib keladi. Umuman, xo’jalikda qanchalik ko’p miqdorda o’simlik va chorvachilik mahsulotlari yetishtirilib sotilsa, shuncha oziq elementlari ham chiqib ketadi va dehqonchilikda o’g’itlarga bo’lgan talab yuqori bo’ladi. Oziq elementlarini yo’qolishi, nafaqat, asosiy va qo’shimcha hosil bilan, balkim, boshqa yo’llar bilan ham sodir bo’ladi. Ushbu yo’qotishlarga sug’orish, suv va shamol eroziyasi, ishlatilmay to’planib qolgan go’ng va uni shiltig’i, ularning tarkibidan azotni yo’qolishi sabab bo’ladi. Quyidagi misol dehqonchilikda azot balansi to’g’risida to’liq tasavvur beradi: 39 jadval Azot balansi, kg/ga Azot balansi O’g’it ishlatilmagan N P K Hosil bilan o’zlashtirilgan 35,0 kg 95,1 kg Denitrifikasiya tufayli yo’qolgan - 13,1 kg Tuproqqa qaytgani: - O’g’itlar bilan - 131,0 kg Yomg’ir bilan 3,0 kg 3,0 kg O’simlik qolidig’i bilan 3,8 kg 11,2 kg Ildiz qoldig’i bilan 0,5 kg 1,6 kg Urug’ bilan 0,73 kg 0,73 kg Sug’orish suvi bilan 12,1 kg 12,1 kg Jami qaytgani 20,1 kg 159,6 kg Azot bilan (- 14,9) (+51,4) Xo’jaliklarda oziq moddalarning kirim va chiqim ko’rsatkichlari turlicha bo’ladi. Oziq moddalarning kirimi, chiqimi va o’zgarishi to’g’risidagi to’liq ma’lumotni qishloq xo’jaligida ularning aylanishi. Ma’lumki, tuproqdagiazotvaboshqako’plabkulelementlarinichegarasibor, shuningdek, ularnifaqatozginaqismio’simliklaruchunyaroqlibo’libhisoblanadi. Barchaekinlarhosilibilan, ma’lummiqdordaelementlarolibketiladi, tuproqdaesa, aynanshuelementlarnikeyinchalikyetishmasligikuzatiladi. Bunitabiatdaazotniaylanishimisolidajudaravshanko’rishmumkin. Shuniunutmaslikkerakchunkiertami- kechmiushbuoziqelementlarimiqdorishundayholatgakeladiki, uvaqtda, bundaytuproqlardao’stirilgano’simliklardanyuqorivasifatlihosilyetishtirishniimkoni yatibo’lmayqoladi. UshbuachchiqhaqiqatRespublikamizdapaxtayetishtirishtajribalaridanma’lum. Shuninguchunham, dehqonchilikqilinadiganyerlardatuproqlarunumdorliginioshirish, oziqtengliginisaqlashvaularningaylanishiniboshqarishdaalmashlabekishnijoriyetish , o’g’itlarniagrokimyoviyxaritalarasosidaqo’llashvatuproqdaorganikmoddalarmiqdor inioshirishchoralariniko’rish. Azotvaoltingugurto’simlikdagioqsilvaboshqabirikmalartarkibiniasosinitashki letadi. Oltingugurto’simliktomonidansulfatkislotanianionCO3 holidao’zlashtiriladi. Oltingugurt aminokislotalar (sistein, sistin va metionin) va boshqa birikmalar tarkibiga kirib, muhim biologik ahamiyatga ega. Fosfor o’simlik tomonidan fosfor kislotasini anionlari: (H2PO4 -) (HPO4 --) va (PO4 ---) holda o’zlashtiriladi. O’simlikda fosfor nuklein kislotalarini asosini tashkil etib, yadroni genetik qismida, fosfolipidlar tarkibida uchraydi. Ma’lumki, o’simlik organik moddalarni sintez qilish, yangi hujayralar, to’qima va organlar hosil qilish uchun zarur bo’lgan oziq elementlarini tuproqdan ko’plab o’zlashtiradi. Masalan, eritmada NH4Cl bo’lsa, bu vaqtda o’simliklar ko’p miqdorda NH4 + kationlarni o’zlashtiradi, chunki u aminokislotalar, so’ngra oqsillar sintez qilish uchun foydalaniladi. Xlor ionlari o’simlikka kam miqdorda kerak va shu sababli uning yutilishi cheklangan bo’ladi. Natijada tuproq eritmasida H+ va Cl- ionlari (xlorid kislota) to’planib u nordon muhit hosil qiladi. Tuproq eritmasida NaNO3 bo’lsa, u holda o’simlik HCO3 - anionlari o’rniga ko’plab NO3 - anionlarni yutadi. Eritmada esa Na+ va HCO3 - ionlari (NaHCO3) to’planib, u ishqoriy bo’lib qoladi. Tarkibida kationlarga nisbatan anionlarni ko’p miqdorda o’zlashtiradigan va natijada eritmani ishqoriylashtiradigan tuzlar: NaNO3, KNO3, Ca(NO3)2 fiziologik ishqoriy tuzlar hisoblanadi. Aksincha, tarkibida o’simliklar anioniga nisbatan kationlarni ko’p miqdorda yutadigan va natijada eritma nordonligini oshiradigan tuzlar: NH4Cl, (NH4)2SO4, (NH4)2CO3, KCl, K2SO4 fiziologik nordon tuzlar bo’ladi. Shuning uchun ham, o’simlikning o’sishi va rivojlanishini yomonlashishi ayniqsa, buferligi kam tuproqlarda oldini olish uchun mineral o’g’itlar sifatida ishlatiladigan tuzlarning fiziologik reaksiyasini tuproq eritmasi pH ni albatta hisobga olish kerak O’SIMLIKLARGA OZIQ MODDALARNING O’TIShI. O’simliklarga oziq elementlarining o’tishi ko’pgina omillarni belgilaydi. O’simliklar barglar orqali 95 foiz va undan ko’proq CO2 ni, shuningdek ildizdan oziqlantirilganda suvli eritmalardan kul elementlarni, oltingugurt va azotni o’zlashtirishi mumkin. Lekin azotni, suvni va kul elementlarining asosiy miqdori o’simliklarga tuproqdan ildiz sistemasi orqali o’tadi. O’simlikni biologik xususiyatlariga va yetishtirish sharoitiga qarab, ildiz sistemasi har xil darajada rivojlanadi. Oziqa elementlari kam bo’lgan tuproqlarda va qurg’oqchil mintaqalarda oziq elementlari va suv izlab o’simliklar nisbatan ko’p ildiz massasi hosil qiladi. O’g’itlarni qo’llash, odatda, ildiz massasi va ustki massasi nisbatini bir qancha kamaytiradi, lekin bu ko’rsatkichlarni umumiy miqdorini va ildiz sistemasining pastki qatlamlariga tarqalishini oshiradi. Shunday qilib, qishloq xo’jalik ekinlarini o’g’itlash nafaqat o’simliklarni yer ustki qismi massasini oshiradi, balki ildiz sistemasining rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir etadi. Mineral oziqlanish nazariyasi 1858 yilda sun’iy oziqali muhitida (suv kul’turasida) birinchi bo’lib, o’simlik to’liq pishib yetilguncha qadar o’stirilganda o’z tasdig’ini topdi va tan olindi. Keyinchalik esa qumli muhitda (qum kul’turasida) to’liq oziqa aralashmasida o’simlik o’stirildi. Tirik hujayraga oziq moddalarining o’tishi haqidagi Dyutroshe (1837) fikrlari diqqatga sazovordir. U hujayraga suv va unda erigan moddalar diffuziya hodisasi asosida sitoplazmatik membrananing g’ovaklari orqali kiradi deb hisoblaydi. Saks esa buni jamg’aruvchi diffuziya hodisasi asosidagi ximiyaviy jarayonlar orqali ro’y beradi, bunda hujayra ichidagi moddalar konsentrasiyasi tashqi muhit konsentrasiyasini doimo tengsizlantiradi deb hisoblaydi. Pfeffer, De Friz, Mayer va boshqa olimlar diffuzion osmotik nazariyasi tarafdorlari edilar. Bu nazariyaga asosan, o’simlik ildiz sistemasi orqali suv bilan birgalikda oziq elementlarini suradi. Suv esa doimo transpirasiya jarayonida bug’lanib ketadi. Shunday qilib, o’simlikka oziq moddalarning kirish, transpirasiya intensivligiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’ladi. Ammo, oziq moddalarning o’simlikka kirish qonuniyatlari haqidagi ma’lumotlar diffuzion-osmotik nazariya doirasidan chiqib ketdi. O’simlikka suv va oziq moddalari kirishi o’rtasida ma’lum bog’liqlik yo’qligi haqida QA.Timiryazev shunday degan edi:" O’simliklar oziqlanishi jarayonida, ular tomonidan bug’latiladigan shunchalik ko’p miqdordagi suvga muhtoj emasdir". D.A.Sabinin ishlarida esa bu fikr yanada rivojlantirildi. Bunda moddalarning kam konsentrasiyali oziqa eritmalarida ular o’simliklar shirasida anchagina konsentrasiyalashganligi isbotlab berildi. XIX asr oxirida Overton tomonidan lipoid nazariyasi oldinga surildi, bu nazariyaga asosan hujayraga oziqa moddalarining kirishi, sitoplazma membranasidagi lipid komponentlarida oziq moddalarining erishi natijasida sodir bo’ladi. Ular tomonidan asosiy anilin bo’yoqlarning o’simlik hujayrasiga kirishi hamda lipidlarda erishi tezligi o’rtasidagi korrelyasion bog’liqlik ko’zatildi. Ul’trafiltrasion nazariya mualliflari Traube va Rulandlar esa, oziqa moddalarining sitoplazmatik membranadan o’tishi sitoplazmatik membrana kovaklari kattaligiga va molekulyar o’lchamlariga bog’liq deb hisoblaydi. Dravert o’rganilayotgan nordon bo’yoqlarning hujayralariga kirishi ularning molekulalarini o’lchamlariga bog’liqligini ko’zatdi. Lekin, o’simliklarga molekulalari yirik bo’lgan aminokislotalar, fitin va boshqa organik moddalarning kirishini bu nazariya tushuntira olmaydi. XX- asr boshlarida Devo kuchli suyultirilgan eritmalar tarkibidagi kationlarning o’simliklar hujayralariga tez birikishi imkoniyati mavjudligini aniqladi. Bu holat, adsorbsiya nazariyasining paydo bo’lishiga va rivojlanishiga olib keldi. Shuningdek, hujayraga birikkan kationlar o’zaro ekvivalent asoslarda almashinuv tufayli, hujayra to’qimasidan qayta siqib chiqarilishi mumkinligi ko’rsatib berildi. Shunday qilib, ayrim ionlarning yutilishi boshqa ionlarning siqib chiqarilishi bilan boradi va bu jarayon, moddalar konsentrasiyasiga hamda vaqtga bog’liqdir. D.A.Sabinin va boshqa olimlarning ko’pgina tadqiqotlarida oziq moddalarining yutilishi hujayraning hayotchanlik darajasiga bog’liq ekanligi bu jarayonda ildiz sistemasining faol ahamiyatiga ega ekanligi ko’rsatib o’tildi. O’simlik shirasi tarkibidagi moddalar miqdori o’simliklarning oziq elementlar bilan ta’minlanishiga, shuningdek, o’simlikning biologik xususiyatlariga hamda yoshiga bog’liqdir. Hujayra va to’qimalarning turlicha fiziologik faolligi ularning har xil kimyoviy tarkibini va turli xil elektrik xossalarini belgilaydi. To’qimalarning metobolizm darajasi oziq moddalarining yutishi darajasini ham belgilaydi. Styuarl, Lundegord, Byurstrem va boshqa olimlar tomonidan to’qimalarning nafas olish bilan mineral tuzlar ionlarining yutilishi jarayoni o’rtasida uzviy bog’liqlik borligi aniqlangan. Xogland va Broyer ishlarida esa o’simlik hujayralari va to’qimalariga moddalarning kirish tezligini ortishi nafas olishni faollashtiruvchi quyidagi hollarda sodir bo’ladi: oziqa eritmasi aerasiyasi yaxshilanganda, unga glyukoza qo’shilganda, harorat oshirilganda hamda boshqa sharoitlar yaxshilanganda ko’zatilgan. D.A.Sabinin tomonidan o’simliklarning oziqlanishi bilan ayrim organlarining hosil bo’lishi va rivojlanishi o’rtasida bog’liqlik borligi isbotlangan. O’simliklarning mineral oziqlanishi to’g’risidagi tadqiqotlarning yuqorida qayd qilib o’tilgan qisqacha izohida quyidagi nazariyalar muhoqama etildi: diffuzion – osmatik, lipoid, ul’trafiltrasion, adsorbsion. Ko’rsatib o’tilgan nazariyalar o’simliklarga oziq moddalarning o’tishi jarayoni to’g’risidagi qarashlarning rivojlanishiga olib keldi va bu nazariyalarda mineral oziq ma’lum bir ahamiyatga ega. Elementlarini o’simlikka o’tishining har xil tomonlari amaliy jihatdan to’g’ri, lekin juda sodda va qisqa bayon etilgan. Keyingi o’n yilliklarda mineral oziq elementlarning o’simliklarga o’tish nazariyasi ancha rivojlandi va taraqqiy etdi, lekin hozirgi vaqtda bu nazariya oldin aytib o’tilgan qoidalardalardagi ayrim fikrlarni ham qamrab olgan. Ildiz o’simlikni tuproqda mustahkam saqlab turuvchi va oziq moddalarni o’tkazuvchi funksiyasini bajaruvchi, birlamchi o’zlashtiruvchi suv va mineral moddalarni boshqa organlarga tarqatuvchi va yetkazib beruvchi maxsus qismidir. Ildiz - ko’plab biologik sintez jarayonlarini va boshqa bir qator maxsus funksiyalarni bajaruvchi organdir. Ildiz sistemasining rivojlanish xarakteri va baquvvatligi, o’simlikning oziq elementlarini o’zlashtirish qobiliyati bilan belgilanadi. Umuman olganda, oziq elementlarining asosiy miqdori yosh, o’sayotgan ildiz tukchalarida yutiladi. Ildiz tukchalaridagi hujayralar boshqa hujayralarga nisbatan mineral oziqlanishda elementlarni intensiv o’zlashtiradi. Dala ekinlarining ildiz sistemasi juda ham katta singdirish yuzasiga egadir. O’simliklarning gullash davrida ildiz yuzasi eng ko’p rivojlanadi, shu jumladan, faol yuza eng katta miqdorda hosil bo’ladi. Ildizlarning o’sish va tortilish qismida yutilgan oziqa moddalari tezda foydalaniladi va o’simlikni yuqori qismiga yo’naltiriladi. 40- jadval Har xil o’simliklarda ildiz va ildiz tolalarining rivojlanishi. O’simlik Ildiz Ildiz tolalar turi Uzunligi, m Sathi, sm Soni, mln. dona Uzunligi, m Sathi, sm Suli 4,57 316 6,3 74,7 3419 Arpa 6,4 503 12,5 1649,4 7677 Soya 2,9 406 6,1 19,94 277 Ildiz morfologiyasi, uni shakllanishiga rivojlanishi chuqur qatlamlarga o’tishi, o’simlikning biologik xususiyati bilan aniqlanadi. Ildizning rivojlanish xususiyatiga, tuproqni fizik xossasi, undagi namlik va oziqa moddalarning tarqalishi ham ta’sir ko’rsatadi. Kuchli tarmoq otgan ildiz, oziqa moddalarni ko’plab yutadigan sath hosil qiladi. Bunday xususiyat o’simlikning o’sish davrida o’zgarib boradi, eng yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan tarmoq otgan ildiz, odatda o’simliklarning gullash davrida kuzatiladi 41- jadval Bahorgi bug’doy ildiz sathini rivojlanishi (D.A.Sabinin bo’yicha) Rivojlanish davri Ildiz sathi, (m) 1 ta o’simlikda Faol ildizni, faol bo’lmagan ildizga nisbati Umumiysi Shu jumladan faol ildiz Gullash 9,6 4,91 1,05 Naychalash 29,39 10,81 0,59 Gullashni boshlanishi 36,73 17,07 0,86 Gullashni oxiri 40,09 24,76 1,30 DoNHi mum pishishi 30,86 14,80 0,92 Ildiz rivojlanish davrida ko’p hajmdagi tuproqni qamrab oladi, bu esa ularni doimiy o’sishi va yangilanib turishi bilan bog’liqdir. Katta yoshdagi ildiz tolalarining hayot faoliyati bir kundan oshmaydi, yangilari esa tez paydo bo’ladi. Ildiz tolalari qurib qolgan joylarda hujayralar dag’allashadi, suv va oziqa moddalarning yutilishi chegaralanadi. Bir yillik dala o’simliklarini kunlik ildiz o’sishi 1 sm gacha boradi. Yosh o’sayotgan ildizlar tuproq muhitidan radiusi 20 mm ni tashkil qilgan maydondan ion almashinishiga esa 2-8 mm radiusli tuproq yuzasidan oziqa moddalarni olishi ko’zatilgan. Ildiz tukchalari ko’p bo’lganda ildizning singdiruvchi yuzasi juda tez va kuchli darajada oshadi. Ildiz tukchalari zonasi-singdirish zonasi deb hisoblanadi. Lekin, tajribalarda ildizning ildiz tukchalari bo’lmagan qismlaridan ham oziq elementlarining kirishi aniqlangan. Rassel va Klarkson tajribalarida, arpada fosfatlarning harakatlanishi ildiz tukchalarida ham va undan 40 sm yuqorida ham deyarli bir xil bo’lgan. Ildiz tukchalari maxsus singdirish xususiyatiga ega emas. Bu to’g’rida Klarkson tajribalari quyidagi ma’lumotlarni beradi. Agarda suvli muhitda (suv kulturasida) arpa o’stirilganda eritma aerasiyasi yaxshi bo’lsa (eritma aralashtirilib turilsa) ildizda, ildiz tukchalari hosil bo’lmaydi, ammo ionlarning yutilish intensivligi esa o’zgarmaydi. Demak, ildiztukchalari ildiz yuzasini maksimal darajada oshirib, o’simlikni birinchi navbatda fosfor bilan ta’minlash vazifasini bajaradi. Ma’lumki, fosforning tuproqdagi harakati juda sekin borsa, o’simliklarga yutilishi esa juda tez boradi. Juda qisqa davr ichida ildizlar o’z atrofidagi fosforni o’zlashtirib oladi va yana o’zlashtirish uchun o’z yuzasini kengaytiradi. Boshqa ionlar fosforga nisbatan juda harakatchanligi tufayli ularni o’zlashtirishda ildiz tukchalarining ahamiyati kamroqdir. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, tuproqda xemotropizm hodisasiga asosan, ildizlar oziqa elementlari konsentrasiyasi yuqori bo’lgan tomonga qarab o’sadi. O’simlik o’suv davrida mustahkam ildiz sistema hosil qiladi va tuproqning qaysi oziq moddalar bo’lsa, uni o’zlashtirishga harakat qiladi. Natijada, ildizlar tomonidan yutiladigan suv bilan oziq moddalar tuproq eritmasidan ildizlar tomon harakatlanadi. O’simliklarni ildizi atrofida oziq moddalarning intensiv yutilishi tufayli ularning konsentrasiyasi pasayadi, bunda oziq moddalar ildizga diffuziya qonuniyatlari asosida o’tadi. Ildiz sistemasining faoliyati o’simlik yer ustki organlari bilan uzviy bog’liqdir.