O‘SIMLIKLARNING RIVOJLANISH O‘RTACHA TEZLIKINI HISOBLASH Mashg‘ulotning maqsadi: Ekinlarni fenologik prognoz qilish va prognozlash tartibini o‘rganish. Topshiriqlar: 1. Agrometeorologik prognozlar haqida tushunchaga ega bo‘lish; 2. O‘simliklarning rivojlanish fazalarini prognoz qilishni o‘rganish; 3. Rivojlanish fazalarining boshlanish vaqtini prognoz qilishni o‘rganish. 1.1. Agrometeorologik prognozlash haqida tushuncha Qishloq xo‘jaligiga agrometeorologik xizmat ko‘rsatishning muhim turlaridan biri ekinlarning o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi, issiqlik va namlik bilan ta’minlanishi bo‘yicha amalga oshiriladigan prognozlardir. Agrometeorologik stansiyalarda ekinlarning issiqlik va namlik bilan ta’minlanishi, o‘simliklarning qishlash sharoiti, fenologik fazalari prognoz qilib boriladi. Bu prognozlar hosildorlikni oshirish uchun mavjud resurslardan to‘laroq va unumli foydalanish imkonini beradi. Prognozlar o‘simliklarni oldindan noqulay ob-havo sharoitidan, suvsizlikdan, haroratlar yig‘indisining yetishmasligi yoki aksincha, harorat yuqori (ortiqcha) bo‘lishining oldini olish choralarini ko‘rish imkonini beradi. Agrometeorologik prognozlash usullari ichida ko‘p qo‘llaniladigani statistik usuldir. Bu usul prognoz qilinadigan kattaliklarning agrometeorologik omillarga bog‘liqligiga asoslangan. Keyingi yillarda dinamik modellarga asoslangan prognozlar qilish ijobiy natijalar bermoqda. Bu xildagi prognozlarda barcha omillar bo‘yicha prognozlar birlashtirilib, asosiy masala o‘simlikning rivojlanish dinamikasini yaxshilash va hosildorligini oshirishga qaratiladi. Qishloq xo‘jalik ekinlari to‘g‘risida prognoz qilish uchun agrometeorologik sharoit va ekinlar rivojlanishi to‘g‘risida parallel ma’lumotlarga ega bo‘lish zarur. Prognozni amalga oshirish uchun havo harorati, namligi, tuproq namligi, uzoq muddatga mo‘ljallangan ob–havo prognozlari, agroiqlim spravochniklari, atlaslari va meteorologik stansiyalarning ma’lumotlari zarur bo‘ladi. 15.2. O‘simliklarning rivojlanish fazalari prognozlari Fenologik prognozlar deganda o‘simliklar rivojlanish fazalarining boshlanishini oldindan prognoz qilish tushuniladi. O‘simlikda tashqi morfologik o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi, yangi elementlarning paydo bo‘lishi rivojlanish fazalarining boshlanishi vaqtini bildiradi. O‘simlikning rivojlanishida yorug‘lik, issiqlik va namlik eng muhim omillardan hisoblanadi. Ayniqsa, issiqlik bilan namlik bir - biriga bog‘liq bo‘lib, O‘zbekiston sharoitida ekinlar nam bilan sun’iy sug‘orish orqali ta’minlanishini hisobga olsak, yetarli harorat bilan ta’minlanish masalasi asosiy o‘ringa chiqadi. Har bir o‘simlik o‘z hayotini ma’lum diapazondagi havo haroratida davom ettiradi. Biologik minimumda urug‘ unib chiqishi boshlansa, maksimumdan keyin o‘simlikning rivojlanishi to‘xtaydi. Ko‘pchilik madaniy ekinlarning biologik minimum +5oC dan boshlanadi. Issiqsevar o‘simliklar uchun biologik minimum harorat +10–15oC oralig‘ida bo‘ladi (oshqovoq, g‘o‘za, makkajo‘xori va h.k.). Biologik minimum va maksimum haroratlar o‘rtasida biologik optimum harorat yotadi. Bularning barchasi o‘simlik uchun samarali haroratlar yig‘indisiga kiradi. Har qanday o‘simlik biomassa to‘plashi uchun ma’lum darajadagi samarali haroratlar yig‘indisini to‘plashi lozim bo‘ladi. Har bir rivojlanish fazasi uchun ham alohida miqdordagi samarali haroratlar yig‘indisi kerak bo‘ladi. Buni hisoblash uchun fazalar orasidagi o‘rtacha sutkalik haroratlarning samarali haroratlarini qo‘shib chiqish kerak. O‘zbekiston hududida yetishtiriladigan ko‘pchilik qishloq xo‘jalik ekinlarining rivojlanish fazalari bo‘yicha – samarali haroratlar yig‘indisi aniqlangan. Kuzgi bug‘doyning naychalashdan boshoqlashgacha zarur bo‘lgan samarali haroratlari yig‘indisi 320–370oC, boshoqlashdan mum pishish davrigacha 500–550oC, arpa uchun muvofiq ravishda 330 va 388oC samarali harorat yig‘indisi kerak bo‘ladi. Biologik minimum havo harorati +5oC dan boshlanadigan o‘simliklar uchun fenologik prognozlash quyidagi ifoda yordamida amalga oshiriladi: (1) bunda: D – prognoz qilinayotgan fazaning boshlanish muddati; D1 – oldingi fazaning boshlanishi muddati yoki hisob olib borishning boshlang‘ich muddati; A – fazalar orasidagi davr uchun foydali haroratlar yig‘indisi; to‘rt – kutilayotgan fazalar orasidagi davr uchun havoning o‘rtacha sutkalik harorati; tb.m.– berilgan faza uchun haroratning biologik minimumi. Havoning o‘rtacha sutkalik harorati kutilayotgan ob–havo ma’lumotlaridan olinadi. Prognoz bo‘yicha yaqinlashib kelayotgan oy uchun o‘simlikning rivojlanish fazasining prognoz qilish uchun o‘rtacha sutkalik havo haroratini bilgan holda, berilgan fazalar orasidagi ekinlar uchun zarur bo‘lgan samarali haroratlar yig‘indisini to‘plash uchun necha kun n kerak bo‘lishini aniqlash mumkin (2)