O‘SIMLIKLARNING KIMYOVIY TARKIBI VA OZIQLANISHI Reja: 1. O’simliklar tarkibida suv va organik moddalar miqdori. 2. O’simlik tarkibidagi mineral moddalar miqdori makro va mikroelementlar. 3. O’simliklarning sifatiy kimyoviy tarkibi. Oziqa elementlarni o’simlik hayotida ahamiyati 4. O’simliklar tomonidan oziqa moddalarini olib chiqilishi, tabiatda moddalar aylanishi va balansi. O’simliklar hayotida ayrim elementlarning ahamiyati. 5. O’simlik oziqlanishida ildiz sistemasini ahamiyati. Mineral moddalarning o’simlik o’zlashtiradigan shakllari. 6. Oziq elementlarni yutilish qoidalari. Ion nasoslari va ion tashuvchilar qoidasi. Simport, antiport, pinositoz. Kalit so’zlar: suv va organik moddalar, makro va mikroelementlar, oziqa moddalarini olib chiqilishi, Oziq elementlarni yutilish qoidalari. Ion nasoslari va ion tashuvchilar qoidasi. Simport, antiport, pinositoz. O’simliklarni kimyoviy tarkibi va hosil sifati o’simlik tarkibida suv hamda organik va mineral birikmalardan tashkil topgan quruq moddalar miqdoriga bog’liq. Ko’pchilik qishloq xo’jalik ekinlarining vegetativ organlaridagi suv miqdori 70-95 foizni tashkil etsa, bu ko’rsatgich ularning urug’larida 5 dan to 15 foizgacha bo’lishi mumkin. O’simlikdagi quruq modda bilan suvning nisbati doimo bir xil bo’lmaydi u o’simlik biologiyasiga, yoshiga va yetishtirilgan sharoitiga qarab o’zgaradi. Donli ekinlar donida 85-88 foiz quruq modda va 12-15 foiz suv bo’lsa, pomidor va bodringda 4-8 foiz quruq modda, 92-96 foiz suv, ildizmevalarda esa bu ko’rsatgichlar mos ravishda 20-25 va 75-80 ni tashkil etadi. Qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan o’simliklar quruq moddasining 90-95 foizi organik birikmalar – oqsillar va boshqa azotli moddalar, uglevodlar (qandlar, kraxmal, kletchatka, sellyuloza, pektin moddalar) va yog’lardan, hamda turli xil mineral birikmalardan iborat. O’simlik quruq moddasining tarkibi quyidagicha: C- 45, O- 42, N-6,5 H-1,5 kul elementlari esa 5 foizni tashkil etadi. O’simlikdagi quruq modda bilan suvning nisbati doimo bir xil bo’lmaydi u o’simlik biologiyasiga, yoshiga va yetishtirilgan sharoitiga qarab o’zgaradi. Donli ekinlar donida 85-88 foiz quruq modda va 12-15 foiz suv bo’lsa, pomidor va bodringda 4-8 foiz quruq modda, 92-96 foiz suv, ildizmevalarda esa bu ko’rsatgichlar mos ravishda 20-25 va 75-80 ni tashkil etadi. Ko’pchilik qishloq xo’jalik ekinlarining vegetativ organlaridagi suv miqdori 70-95 foizni tashkil etsa, bu ko’rsatgich ularning urug’larida 5 dan to 15 foizgacha bo’lishi mumkin. Qishloq xo’jalik ekinlari hosilining sifati uning tarkibidagi organik va mineral birikmalarning qanday miqdorda bo’lishi bilan belgilanadi. Qand lavlagining sifati uning tarkibidagi qand miqdori bilan dukkakli ekinlarda esa to’plangan oqsil bilan baholanadi. Sabzavot va poliz mahsulotlari tarkibidagi oziq moddalar miqdori (58- jadvalda) keltirilgan. 58jadval Sabzavot va poliz ekinlari mahsulotini har 100 grammidagi oziq moddalar (A.A.Pokovskiy ma’lumoti) Ekin turi Kul Oqsil Uglevod Kletchatka Organik kislota Vitaminlar A B1B6 C Tarvuz 89,5 0,7 9,2 0,5 0,1 0,10 0,04 7 Qovun 88,5 0,6 9,6 0,6 0,2 0,40 0,04 20 Qovoqcha 93,0 0,6 5,7 0,3 0,1 0,03 0,03 15 Qovoq 90,3 1,0 6,5 1,2 0,1 0,05 0,04 20 Boshqaram 90,0 1,8 5,4 0,7 0,05 0,02 0,06 50 Kartoshka 75,0 2,0 19,7 1,0 0,1 0,02 0,12 201 Pomidor 93,5 0,6 4,2 0,8 0,5 0,80 0,02 38 Baqlajon 91,0 0,6 5,5 1,3 0,2 0,02 0,02 5 Ko’k piyoz 92,5 1,3 4,3 0,9 0,2 2,00 0,02 30 Bosh piyoz 86,0 1,7 9,5 0,7 0,1 Izi 0,05 10 Sarimsoq 70,0 6,5 21,2 0,8 0,1 Izi 0,08 55 Bodring 95,0 0,8 3,0 0,7 0,1 0,06 0,03 10 Chuchuk qalampir 92,0 1,3 4,7 1,5 0,1 1,00 0,06 150 Sabzi 98,0 1,3 7,0 0,8 0,1 1,9 0,10 5 O’simlik va uning quruq massasi bir biridan tarkibidagi elementlar turlari bo’yicha keskin farq qiladi. Tirik o’simlikning asosiy qismini kislorod tashkil qiladi (59-jadval). 59 jadval O’simliklar tarkibidagi kimyoviy elementlarning o’rtacha miqdori, % hisobida (Vinogradov malumoti). Kislorod 70 Kobalt 2,10 Uglerod 18 Alyuminiy 0,02 Vodorod 10 Natriy 0,02 Kalsiy 0,3 Temir 0,02 Kaliy 0,3 Xlor 0,01 Azot 0,3 Marganes 1,10 Kremniy 0,15 Xrom 5,10 Magniy 0,07 Rubidiy 5,10 Fosfor 0,07 Rux 3,10 Oltingugurt 0,5 Molibden 3,10 Mis 2,10 Ftor 1,10 Titan 1,10 Litiy 1,10 Vanadiy 1,10 Yod 1,10 Bor 1,10 Qo’rg’oshin 0,10 O’simliklar kuydirilganda ularda quruq moddaning 5 foiziga yaqin kul elementlari qoladi. O’simliklar tarkibidagi azot va boshqa kul elementlari, o’simlikni biologik xususiyatiga va o’stirilgan sharoitiga qarab, uning turli qismlarida har xil miqdorda bo’ladi. Masalan, o’simlik ildizi, poyasi va barglarida kul elementlari, uning urug’idagiga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. (60-jadval) 60- jadval Har xil qishloq xo’jalik o’simliklari tarkibidagi asosiy oziq elementlarini o’rtacha miqdori, % hisobida (M.P.Petuxov va boshqalar malumoti) Ekin turi Azot Kul elementlari Jami kul miqdori P2O5 K2O MgO CaO Bug’doy: doni 2,50 0,85 0,50 0,15 0,07 1,7 somoni 0,50 0,20 0,90 0,10 0,28 4,8 Makkajo’xori (don) 1,80 0,57 0,37 0,20 0,03 1,5 Arpa: doni 2,10 0,85 0,55 0,16 0,10 3,0 somoni 0,50 0,20 1,00 0,09 0,33 4,5 Sholi (tozalangan) 1,20 0,81 0,31 0,18 0,07 5,2 No’xat: doni 4,50 1,00 1,25 0,13 0,09 2,6 Somoni 0,65 1,15 - 0,14 0,35 1,4 Loviya: doni 3,68 1,38 1,72 0,29 0,24 3,9 Soya (doni) 5,80 1,04 1,26 0,25 0,17 2,8 G’o’za: chigiti 3,00 1,10 1,25 - - - tolasi 0,34 0,06 0,91 - - - Qand lavlagi 0,24 0,08 0,25 0,05 0,06 0,6 Kartoshka tuganagi 0,32 0,14 0,60 0,06 0,03 1,0 Karam boshi 0,33 0,10 0,35 0,03 0,07 0,70 Pomidor 0,26 0,07 0,32 0,06 0,04 0,70 Sabzi 0,18 0,11 0,40 0,05 0,07 0,09 Beda (xashagi) 2,60 0,65 1,50 0,31 2,52 6,29 O’simliklardagi azot miqdori undagi oqsil bilan uzviy ravishda bog’liq,oqsil esa doimo urug’larda va pishib yetilgan o’simliklar somonidan ko’ra yosh barglarida ko’plab uchraydi. Ildizmeva va tuganaklarga qaraganda azot miqdori ularning poya va palaklarida ko’p bo’ladi. Qishloq xo’jalik ekinlarining asosiy hosilining quruq modda massasini 2-5 foizini g’allagullilarning yosh barglari va somonida ildizmeva va tuganaklarining palagida esa 6-14 foizgacha kul bo’ladi. Bargli sabzavotlarda kul miqdori eng ko’p-20 foizgacha va undan ham yuqori bo’ladi. O’simliklardagi kul elementlarining tarkibida ham juda katta farqlar bo’ladi. Donli va dukkakli ekinlar urug’ining kulida fosfor, kaliy va magniy oqsillari yig’indisi 90 foizgacha bo’lib, ular orasida fosfor miqdori ko’proq yani kul massasini 30-50 foizini tashkil etadi. Somon va barglar kulida fosfor miqdori birmuncha kam bo’lib, uning tarkibida kaliy va kalsiy ko’proq bo’ladi. Kartoshka tuganaklarida, qand lavlagi va boshqa ildizmevalarning kulida, asosan, kaliy oqsili bo’lib, u kul massasini 40-60 foizini tashkil etishi mumkin. Shuningdek, ildizmevalar kulida anchagina miqdorda natriy oqsili, g’allagullilar somonida esa kremniy oqsili bo’ladi. Dukkakli ekinlar va karaMgoshlar oilasiga kiruvchi o’simliklar tarkibida oltingugurt miqdorining ko’pligi bilan boshqa o’simliklardan keskin farq qiladi. 61 -jadval O’simliklar kulidagi bazi bir elementlarning taxminiy miqdori (xo’l massasiga nisbatan hisobida) (Smirnov, Muravin malumotlari) Ekin turi P2O5 K2O CaO MgO SO3 Na2O SiO2 Bug’doy: doni 48 30 3 12 5 2 2 somoni 10 30 20 6 3 3 20 No’xat: doni 30 40 5 6 10 1 1 somoni 8 25 35 8 6 2 10 Kartoshka: tuganagi 16 60 3 5 6 2 2 palagi 8 30 30 12 8 3 2 Qand lavlagi: lavlagisi 15 40 10 10 6 10 2 barglari 8 30 15 12 5 25 2 Kungaboqar: urug’i 40 25 7 12 3 3 3 poyasi 3 50 15 7 3 2 6 Quruq moddaga nisbatan % hisobida G’o’za: chigiti 1,10 1,25 0,20 0,54 0,08 - - tolasi 0,06 0,91 0,16 0,17 0,10 - - Tamaki: bargi 0,66 5,09 5,07 1,04 0,42 - - poyasi 0,92 3,82 1,24 0,05 0,20 - - Beda gullash davrida 0,65 1,50 2,52 0,31 0,25 - - Hozirgi vaqtda ilmiy tadqiqotlar natijasida shu narsa aniqlandiki, o’simliklarni normal rivojlanishi uchun 20 element juda kerakli va 12 ta element shartli ravishda kerak ekan (qavs ichida shartli kerakli elementlar ko’rsatilgan): I. H (Li), Na, K, Cu, (Ag) II. Mg, Ca, Zn, (Sr, Cd) III. B, (Al) IV. C, (Si, Ti, Pb) V. N, P,V VI. O, S, Mo, (Cr, Se) VII. Cl, I, Mn, (F) VIII. Fe, Co, (Ni) O’simliklarning normal rivojlanishi uchun C, O, N dan tashqari azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, temir, oltingugurt kerak Bular qisman kul elementlari (fosfor, kaliy, kalsiy, magniy, temir). 62 jadval Mineral oziqlanishdagi asosiy elementlar atomlarining miqdori, tipik o’simlik quruq moddasidagi 1 mlrd atomga to’g’ri keladigan ming atom hisobida (Smirnov, Muravin malumoti) Makroelementlar Miqdori Mikroelementlar Miqdori N 10000 B 3 P 1060 Mn 1 K 3760 Zn 0,3 Ca 1840 Cu 0,1 Yuqorida keltirilgan elementlar o’simliklarda nisbatan ko’p miqdorda bo’ladi, quruq moddaning bir necha foizidan, foizining yuzdan bir ulushlariga qadar bo’ladi va shuning uchun ham ular makroelementlar deyiladi. O’simliklarning normal o’sishi va rivojlanishi uchun yuqorida ko’rsatib o’tilgan makroelementlardan tashqari kam miqdorda bor, marganes, molibden, mis, rux, kobalt hamda vanadiy kerak bo’ladi. Bu elementlardan har birining o’simlik tarkibidagi miqdori foizning mingdan bir ulushidan tortib, yuz mingdan bir ulushiga qadar bo’ladi, shu sababli ular mikroelementlar deyiladi. O’simliklar tarkibiga ko’p miqdorda kremniy, natriy va xlor shuningdek, ko’pgina ultramikroelementlar kiradi, ularning o’simliklar tarkibidagi miqdori nihoyatda kam –10-6 dan 10-6 foizgacha bo’ladi. Shuni alohida takidlash kerakki, ushbu elementlarning fiziologik vazifalari va o’simlik organizmlari uchun qanchalik zarurligi hozirgacha fanda o’zil-kesil aniqlanilmagan. O’simliklarni sifatiy kimyoviy tarkibi. Qishloq xo’jalik ekinlari hosili sifatiga baho berishda ularning tarkibidagi insonlar uchun zarur bo’lgan organik birikmalar - oqsillar, yog’lar, uglevodlar, vitaminlar va boshqa ko’rsatgichlarga qarab baho beriladi. Ushbu birikmalar o’simlikda bir vaqtning o’zida va ildizdan oziqlanishi natijasidahosil bo’ladi. Oqsillar - aminokislotalarning yuzlab va minglab qoldiqlaridan tuzilgan yuqori molekulyar organik moddalar bo’lib, moddalar almashinuvida hal qiluvchi ahamiyatga ega va o’simliklarning asosiy zahira moddalaridan biri hisoblanadi. Oqsillarning elementlar tarkibi o’zgarmas, yani doimiy bo’lib, unda uglerod 51-55, kislorod 21-24, azot 15-18, vodorod 6,-5,-7, oltingugurt 0,3-1,5 foizni tashkil etadi. Oqsillar o’z tuzilishiga ko’ra ikki guruhga bo’linadi: aminokislotalar qoldiqlaridan tuzilgan oddiy oqsillar, yani proteinlardan va tarkibida oqsilsiz birikmalar bilan chambarchas bog’langan murakkab oqsillar proteinlardan iboratdir. Barcha oqsillarning asosiy struktura birligi aminokislotalar - tarkibida karbooksil guruhlaridan (COOH) tashqari bitta yoki ikkita aminogruppa (NH2) ham bo’ladigan yog’ qatori yoki aromatik qatopHing organik kislotalari hisoblanadi. Umuman, o’simlik oqsillari 20 ta aminokislota va ikkita amiddan tuzilgan. O’simliklarning oqsillari tarkibida "almashtirib bo’lmaydigan" aminokislotalar (valin, leysin, izoleysin, troyenin, metionin, sistidin, lizin, triprofan va fenilanin) larni bo’lishi juda muhim ahamiyatga ega, chunki ular odam va hayvonlar organizmida parchalana olmaydi. Ushbu aminokislotalarni odam va hayvonlar faqatgina o’simliklardan oziq-ovqat mahsulotlari va yem-xashak bilan birgalikda oladi. Shuning uchun ham, o’simlik mahsulotining sifati oqsillarning miqdoriga qarabgina emas, balki ularning fraksion va aminokislotaviy tarkibini aniqlash asosida hazm bo’lishi va to’liq qimmatliligiga qarab ham baholanadi. O’simliklarning vegetativ organlarida oqsillar miqdori odatda, ular massasining 5-20, boshoqli donli ekinlar urug’ida 6-20 , dukkakli va moyli ekinlar urug’ida esa 20-35 foizni tashkil etadi. Qishloq xo’jalik ekinlari hosilining sifatini baholashda ko’pgina undagi "xom protein" ko’rsatkichidan foydalaniladi, u barcha azotli birikmalar (oqsil va oqsilsiz birikmalar) yig’indisini ifodalaydi. "Xom protein" o’simliklar tarkibidagi umumiy azotning foizdagi miqdorini 6,25 ko’rsatgichiga (oqsil va oqsilsiz birikmalar tarkibidagi azotning o’rtacha miqdori- 16 foizdan olinadi) ko’paytirish yo’li bilan hisoblab topiladi. Uglevodlar - o’simliklarda qandlar (monosaxaridlar va tarkibida 2-3 ta monosaxaridlar qoldig’i bo’lgan oligosaxaridlar), shuningdek, polisaxaridlar (karxmal, sellyuloza, pektin moddalar) shaklida bo’ladi. Barcha qishloq xo’jalik ekinlari mahsulotida kam miqdorda qand bo’ladi, ildizmevalarda va sabzavot ekinlarining ayrim qismlarida, uzuMga, rezavor meva va mevalarda zahira moddalar holida to’planadi. Ko’pchilik o’simliklarda monosaxaridlar, asosan, glyukoza va fruktoza, oligosaxaridlar esa disaxarid - saxaroza holida bo’ladi. Monosaxaridlar, avvalo, glyukoza – o’simliklarning nafas olishida asosiy energetik manba bo’lib, uning fosfat efirlari esa boshqa saxarofosfatlar bilan birgalikda fotosintezda, murakkab uglevodlar parchalanishida va boshqa moddalar almashinish jarayonida qatnashadi. Glyukoza ko’p miqdorda – 8 -15 foizgacha uzuMga bo’lsa, meva va rezavor mevalardagi uglevodlar umumiy miqdorini yarmiga yaqinini tashkil etadi. Fruktoza danakli mevalarda 6-10 foizgacha bo’lsa, asalda ko’proq to’planadi. Saxaroza- glyukoza va fruktozadan tashkil topgan disaxarid bo’lib, meva va rezavor mevalarda, hamda, sabzi, osh lavlagi va piyoz tarkibida 4-8 foizgacha bo’ladi. Saxaroza qand lavlagida 14-22 va shakar qamish poyasining shirasida 11-25 foiz atrofida bo’lib, asosiy uglevod zahirasi hisoblanadi. Shuning uchun ham, ushbu ekinlarni yetishtirishdan maqsad, insonlarning qandga bo’lgan talabini qondirish uchun xom ashyo olishdir. Kraxmal - asosan, tugunaklarda, piyozboshlarda va urug’larda asosiy uglevod zahirasi sifatida to’planadi. Kartoshkaning ertapishar navlarining tuganaklarida kraxmal miqdori 10-14, o’rta va kechpishar navlarida esa 16-22 foizgacha bo’ladi. G’allagullilar oilasiga mansub bo’lgan o’simliklar donida kraxmal miqdori 55-70 foiz atrofida bo’ladi. Kraxmal-odam va hayvonlar organizmi yengil o’zlashtiradigan uglevod bo’lib, u fermentativ (amilaza fermentlari yordamida) va kislotali gidrolizda glyukozagacha parchalanadi. Yog’lar – va yog’simon moddalar (lipidlar) o’simlik hujayrasi sitoplazmasining tuzilish komponentlari hisoblanadi, hamda moyli ekinlarda zahira birikmalari faoliyatini bajaradi. Qishloq xo’jaligida yetishtiriladigan eng muhim moyli ekinlar va soya urug’laridagi yog’ning o’rtacha miqdori quyidagicha (% hisobida): Kanakunjut -60 Zig’ir - 30 Kunjut -45-50 Kanop - 30 Zaytun -45-50 Chigit - 25 Kungaboqar -24-50 Soya - 20 Kimyoviy tarkibiga ko’ra yog’lar – uch atomli spirt gliseriNning murakkab efirlari bilan molekulyar yog’ kislotalarining aralashmasidan iborat. O’simlik moylari tarkibida to’yinmagan kislotalardan olein, linol va linolen, to’yinganlaridan esa palmitin va stearin kislotalari bo’ladi. Yog’ kislotalarining tarkibi o’simlik moylarida ularning asosiy xossalarini - quyuqlik darajasini (konsistensiyasini) suyuqlanish haroratini, qurib qolishi, achishi va sovunlanishi xususiyatlarini, hamda ularning oziq-ovqatlik qimmatini belgilaydi. O’simlik moylarida odam uchun «almashtirib bo’lmaydigan» linol va linolen yog’ kislotalari mavjud bo’lib, bu kislotalar odam organizmida parchalana olmaydi. Lipidlar jumlasiga fosforitlar, mumlar, karotinoidlar, steorinlar va yog’da eriydigan A ,D, E va K vitaminlar ham kiradi. Sellyuloza - o’simlik hujayra qobig’ining asosiy qismi bo’lib, u lignin, pektin moddalar va boshqa birikmalar bilan bog’langan holda bo’ladi. Paxta tolasining asosiy qismini - 95-98 foizini, zig’ir, kanop, lub tolalarining esa 80-90 foizi sellyulozadan tashkil topgan. G’allagullilardan suli, guruch, tariq urug’larida sellyuloza 10-15, don - dukkakli ekinlar urug’ida 3-5, ildizmevalarda va kartoshka tuganaklarida esa 1 foiz atrofida bo’ladi. O’simliklarning vegetativ qismlarida sellyuloza miqdori, uning quruq massasini 25 dan 40 foizgachasini tashkil etadi. Sellyuloza to’liq parchalanganda, undan glyukoza hosil bo’ladi. Demak, o’g’itlar yordamida o’simliklar uchun qulay bo’lgan oziqlanish sharoitlarini yaratish yo’li bilanularning hosilini, undagi quruq modda tarkibidagi eng zaruriy organik birikmalar miqdorini va sifat ko’rsatkichlarini oshirishi mumkin ekan. Qishloq xo’jalik ekinlarining hosili bilan oziq moddalarini o’zlashtirilib ketishi va ularning nisbati. Qishloq xo’jaligida o’simliklarni to’g’ri oziqlanish rejimini yaratishda ularni barcha rivojlanish davrlarida, ayniqsa, vegetasiya oxirida asosiy va qo’shimcha mahsulot bilan oziq elementlarini o’zlashtirib ketilishini bilish juda muhimdir. Asosiy oziq elementlarni (azot, fosfor, kaliy) ba’zi bir qishloq xo’jaligi ekinlari tomonidan o’zlashtirib ketishi quyidagichadir . Har bir qishloq xo’jaligi ekinlarining asosiy va qo’shimcha hosildagi oziq elementlarining miqdori, avvalo ularning tur xususiyatiga naviga va yetishtirish sharoitlariga ham bog’liq. Masalan, azot va fosfor miqdori qo’shimcha mahsulotdagiga (somon, palagi) qaraganda, hosilning asosiy qismida - donida, ildizmeva va tuganaklarida ko’proq bo’lsa, kaliy esa aksincha, ko’proq qo’shimcha mahsulotlarda bo’ladi. 63 jadval Asosiy oziq elementlarining hosil bilan o’zlashtirilib ketilishi, 1 tonna asosiy mahsulotga nisbatan kg hisobida (SmipHov, Muravin ma’lumotlari). Ekinlar N P2O5 K2O Don Kuzgi bug’doy 37,0 13,0 23,0 Kuzgi javdar 31,0 14,0 26,0 Bahorgi bug’doy 47,0 12,0 18,0 Arpa 29,0 11,0 20,0 Suli 33,0 14,0 29,0 No’xat 66,0 16,0 20,0 Guruch 21,0 8,1 26,5 Soya 71,0 16,0 Makkajo’xori 34,0 12,0 37,0 Paxta 50-60 15-20 60,0 Ildizmevalilar: Qand lavlagi 6,0 2,0 7,5 Xashaki lavlagi 6,5 1,5 8,5 Xashaki sabzi 5,2 2,0 6,0 Osh sabzi 3,2 1,6 5,0 Ertangi kartoshka 5,0 1,5 7,0 Kechki kartoshka 8,0 3,0 11,0 Oq boshli karam 3,3 1,3 4,4 Pomidor 2,6 0,4 3,6 Bodring 1,7 1,4 2,6 Piyoz 3,0 1,2 4,0 Mevalilarda 5,0 3,0 6,0 Uzum 1,7 1,4 5,0 Tamaki 25 7,0 50,0 Xashaki: Makkajo’xorini yashil massasi 2,5 1,0 3,5 Beda xashagi 26,0 6,5 15,0 Bir yillik o’tlar 21,0 4,5 19,0 Ko’p yillik o’tlar 17,0 6,3 19,5 O’tloqzor pichani 17,0 7,0 Karam, kartoshka, qand lavlagi, g’o’za, kungaboqar, xashaki ildizmevalar va silos ekinlaridan yuqori hosil yetishtirish uchun, oziq moddalarni g’alla ekinlarga nisbatan ko’proq qo’llash kerak Oziq elementlarini o’zlashtirib ketilishi darajasi olinadigan hosil miqdoriga juda bog’liq bo’lib, hosildorlik ortishi bilan tuproqdan oziq moddalarni o’simlik tomonidan olib ketishi ko’payadi. Lekin, hamma vaqt ham, hosil salmog’i bilan asosiy oziq elementlarni o’zlashtirib ketilishi orasida to’g’ri proporsionallik ko’zatilmaydi. Hosildorlik qanchalik yuqori bo’lsa, mahsulot birligini shakllanishiga sarflanadigan oziq moddalar miqdori, odatda, kamayadi (64-jadval). 64- jadval Qishloq xo’jaligi ekinlarining hosili bilan oziq elementlarini taxminiy o’zlashtirilib ketilishi (Smirnov, Muravin ma’lumotlari) Ekin turlari 1 gektardan olingan asosiy hosil, 1 s. hisobida Bir gektardagi hosil bilan olib chiqib ketilgan, kg N P2O5 K2O Donli g’alla gullilar 30-35 90-110 30-40 60-90 Donli dukkaklilar 25-30 100-150 35-45 50-80 Kartoshka 200-250 120-200 40-60 180-300 Qand lavlagi 400-500 180-250 55-80 250-400 Makkajo’xori ko’k massasi 500-700 150-180 50-60 180-250 Karam 500-700 160-230 65-90 220-320 G’o’za 30-40 160-220 50-70 180-240 Oziq elementlarini qishloq xo’jaligi ekinlari bilan o’zlashtirilib ketilishini biologik va xo’jalik turlari farqlanadi. Biologik o’zlashtirishda - nafaqat o’simlikni asosiy va qo’shimcha hosili bilan chiqib ketgan oziq elementlari, balkim, boshqa qismlari (ildiz, barg, poya va ularni qoldiqlari) tarkibidagi oziq moddalar miqdori ham hisobga olinadi. Xo’jalik o’zlashtirishda - oziq elementlarni faqat asosiy va qo’shimcha mahsulot (somon, palagi) bilan o’zlashtirilib ketilgan miqdori hisobga olinadi. Qishloq xo’jaligi ekinlari uchun o’g’itlash tizimini tuzishda (ayniqsa, o’g’itlar miqdorini belgilashda) xo’jalik holida o’zlashtirib ketilgan oziq elementlar miqdorini hisobga olish kifoyadir, ilmiy tajribalarda esa biologik o’zlashtirishni hisobga olish kerak bo’ladi. Oziq elementlarining o’simliklar tarkibidagi miqdori va asosiy hosil bilan birgalikda o’zlashtirilib ketilish ko’rsatkichi tuproq-iqlim, agrotexnika va o’g’itlarni qo’llash tizimiga qarab o’zgarib turishi mumkin. Qishloq xo’jaligida eng qulay tuproq – iqlim sharoitida o’g’itlardan samarali foydalanish va yuksak agrotexnika ishlatilganda o’simliklar tuproqdan, hamda yerga solingan o’g’itlardan to’g’ri nisbatda va ko’p miqdorda o’zlashtiradi. Shu bilan birgalikda, asosiy qishloq xo’jalik mahsulotlarining hosil birligiga oziq elementlari juda kam miqdorda sarflanishiga erishiladi. Asosiy qishloq xo’jalik ekinlari mahsulotining hosili tarkibidagi azot, fosfor va kaliyning o’rtacha nisbati turlicha bo’ladi. Boshoqli don ekinlar hosilida N:P2O5:K2O nisbat birozgina o’zgarib turadi va 2,5-3,0 : 1,0:1,8- 2,6 ni tashkil etib, ushbu ekinlar fosforga nisbatan azotni o’rtacha 2,8, kaliyni esa 2,2 marotaba ko’p o’zlashtiradi. 65 jadval Turli ekinlar hosilida N: P2O5: K2O ning o’rtacha nisbati (Smirnov, Muravin ma’lumotlari) Ekinlar N P2O5 K2O Boshoqli don ekinlari 2,8 1 2,2 Kartoshka 2,5-3,5 1 4-4,5 Qand lavlagi 2,5-3,5 1 3,5-5,0 Qand lavlagi, xashaki va sabzavot ildizmevalilar, kartoshka, kungaboqar, karam va boshqa qishloq xo’jaligi ekinlari azotga nisbatan kaliyni, birmuncha: ko’proq o’zlashtiradi va N:P2O5:K2O ning nisbati 2,5-3,5:1,0: 3,5 - 5,0 atrofida bo’lishi mumkin. Ko’pchilik ildiz va tuganak mevalarda, shuningdek, kungaboqarda yetishtirish sharoitlariga bog’liq holda hosil strukturasi ancha o’zgarib turadi. Bu esa, o’z navbatida, tovar mahsulot birligiga hisoblaganda asosiy oziq elementlarning o’zlashtirish ko’rsatkichida va ular orasidagi nisbatda jiddiy farq bo’lishiga olib keladi. Masalan, o’rmon – cho’l zonalarida yetishtirilgan har 100 sentner lavlagi hosili va shuncha miqdordagi bargi uchun 50 kg azot, 15 kg fosfor va 60 kg kaliyni o’zlashtirsa, noqora tuproq rayonlarida o’stirilgan har 100 sentner lavlagi 80-100 kg azot, 35 kg fosfor va 145 kg kaliyni o’zlashtiradi. Qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan ekinlar hosildorligini ortishi bilan tuproqlar tarkibidan ko’plab oziq elementlarini o’zlashtirib ketilishi kuzatiladi. Shuning uchun ham oziq elementlarini chiqib ketishini bilish, ularni o’rnini organik makro va mikroo’g’itlar bilan qaytarishda juda muhim ahamiyatga ega. Oziq moddalar balansi va ularni dehqonchilikda aylanishi. Qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan o’simliklar tomonidan qancha miqdorda oziq elementlarni o’zlashtirilib ketilishini bilish – bu tuproqdan chiqib ketgan oziq moddalar o’rnini o’g’itlar bilan to’ldirish uchun kerak bo’ladi. Bu masala ishlatilayotgan o’g’itlar samaradorligini va tuproqlarni samarali unumdorligini oshirish bilan uzviy bog’liqdir. Oziq moddalar balansi hozirgi vaqtda ikki yo’nalishda tuziladi: 1) tajriba yo’nalishi (laboratoriya, lizimetr, vegetasion va dala tajribalarida) 2) oziq moddalarning tashqi xo’jalik va biologik aylanishi, hamda ularning dehqonchilikda, biosferada va xalk xo’jaligi balansini o’rganishdagi yo’nalishdir. Ushbu balans aniq xo’jalik tuman, viloyat va respublika miqyosida statistik ma’lumotlarga asoslanib hisoblaniladi. Oziq moddalarni tashqi xo’jaliq xo’jalik va biologik balansi, o’zining tarkibi va tuzilishi bo’yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Tashqi xo’jalik balansi - bu o’simliklarni asosiy hosili bilan chiqib ketgan azot, fosfor va kaliyni, yerga solinadigan mineral va organik o’g’itlar, yem-xashak va urug’lar bilan qaytishidir. Xo’jalik balansi - bu qishloq xo’jaligi ekinlarining asosiy va qo’shimcha mahsuloti bilan hamda boshqa sabablar ta’sirida yo’qolishini (suv va shamol eroziyasi, yuvilib ketishi va tuproqda birikib qolishi) hisobga olishga asoslangan. Ushbu yo’qotilgan oziq moddalar miqdori, yerga ishlatilgan o’g’itlar, dukkakli ekinlar, yog’in-sochinlar, urug’lar va erkin holda azot o’zlashtiruvchi mikroorganizmlar faoliyati ta’sirida to’planadigan oziq elementlar miqdori bilan taqqoslanib topiladi. Biologik balans - bu oziq elementlarini biologik o’zlashtirilib ketishiga asoslangan bo’lib, o’simlikni vegetasiya davrida eng ko’p miqdorda oziq moddalarni o’zlashtirish ko’rsatkichiga bog’liq. Dehqonchilikda oziq moddalarning aylanishi to’g’risidagi to’liq ma’lumotni xo’jalik - biologik balans, ya’ni o’simlikni barcha biologik massasi tarkibidagi oziq moddalar miqdorini aniqlash, azot va boshqa ko’p elementlarni o’g’itlar, tuproq va atmosferadan qaytishini hisobga olish orqali erishiladi. Oziq elementlarning balansi, ko’pincha ularni xo’jalikni aylanishiga va tuproqqa qaytishiga bog’liq bo’ladi. Demak, qishloq xo’jaligi ekinlaridan yuqori va sifatli hosil yetishtirish uchun, o’simlikning asosiy va qo’shimcha hosili bilan o’zlashtirib ketilgan oziq elementlarini yerga to’liq qaytarish kerak Mineral va organik o’g’itlar bilan tuproqqa qaytariladigan oziq moddalar – balansini kirim qismiga kiradi. O’g’itlarni qo’llashdan maqsad, nafaqat, o’zlashtirib ketilgan oziq elementlarni yerga qaytarish, balkim, tuproq unumdorligini va o’simliklar hosildorligini oshirishga qaratilgandir. Shunday holatda savol tug’iladi: o’simlik hosili bilan chiqib ketgan azot, fosfor va kaliyni o’g’itlar bilan to’liq qaytarish shartmi, ushbu elementlar bilan tuproqni boyitishni boshqa manbalari yo’qmi? Bu vaqtda barcha oziq elementlariga nisbatan umumiy javob berish qiyin, buning uchun har bir element uchun alohida yo’l topish kerak Akademik D.N.Pryanishnikov o’simlik mahsuloti bilan o’zlashtirilib ketilgan fosforni to’liq yoki bir muncha ortig’i bilan qaytarish kerak deydi, chunki o’simlik uchun yaroqli bo’lgan fosfor bilan tuproqlarni ta’minlashni boshqa manbai yo’q. Azot masalasida uni miqdorini birmuncha kamaytirib (gektariga 15 kg gacha) qo’llash mumkin, chunki azotni yetishmagan qismi tuganak bakteriyalar va boshqa mikroorganizmlar tomonidan tuproqda to’planadi. Bunday holat, donli ekinlardan har bir gektar hisobiga 20-25 sentnerdan hosil yetishtirilganidagina bo’lishi mumkin. Ma’lumki, hozirgi paytda ko’pchilik xo’jaliklarda donli ekinlardan gektar boshiga 35-40- sentner va undan yuqori hosil yetishtirmoqdalar. Bu vaqtda, yetishmaydigan azot miqdorini faqat biologik yo’l bilan (dukkakli ekinlar hisobiga) to’ldirish imkoniyati bo’lmaydi va almashlab ekish dalasida azotni to’liq qaytarish uchun azotli o’g’itlardan foydalanish zarur bo’ladi. Shuningdek, azot tengligini saqlashda, uni mineral o’g’itlar, go’ng va tuproq tarkibidan ko’plab yo’qolishini ham hisobga olish zarur. Kaliy balansida esa, uning miqdorini gektariga 20 kg gacha kamaytirib qo’llash mumkin. Qolgan qismi esa, tuproqdagi kaliyning boshqa manbalari hisobiga to’ladi. Bunday holat, ayniqsa mexanikaviy tarkibi og’ir bo’lgan, kaliy zahirasi ko’p bo’lgan tuproqlarda sodir bo’ladi. Ammo, kaliyga juda talabchan o’simliklarni surunkasiga bir dalada qayta-qayta ekish (kartoshka, xashaki lavlagi, g’o’za va h.). Ushbu elementni tuproqdagi miqdorini keskin kamayishiga olib keladi. Umuman, xo’jalikda qanchalik ko’p miqdorda o’simlik va chorvachilik mahsulotlari yetishtirilib sotilsa, shuncha oziq elementlari ham chiqib ketadi va dehqonchilikda o’g’itlarga bo’lgan talab yuqori bo’ladi. Oziq elementlarini yo’qolishi, nafaqat, asosiy va qo’shimcha hosil bilan, balkim, boshqa yo’llar bilan ham sodir bo’ladi. Ushbu yo’qotishlarga sug’orish, suv va shamol eroziyasi, ishlatilmay to’planib qolgan go’ng va uni shiltig’i, ularning tarkibidan azotni yo’qolishi sabab bo’ladi. Quyidagi misol dehqonchilikda azot balansi to’g’risida to’liq tasavvur beradi: Kaliy balansida esa, uning miqdorini gektariga 20 kg gacha kamaytirib qo’llash mumkin. Qolgan qismi esa, tuproqdagi kaliyning boshqa manbalari hisobiga to’ladi. Bunday holat, ayniqsa mexanikaviy tarkibi og’ir bo’lgan, kaliy zahirasi ko’p bo’lgan tuproqlarda sodir bo’ladi. Ammo, kaliyga juda talabchan o’simliklarni surunkasiga bir dalada qayta-qayta ekish (kartoshka, xashaki lavlagi, g’o’za va h.). Ushbu elementni tuproqdagi miqdorini keskin kamayishiga olib keladi. 66 jadval Azot balansi, kg/ga Azot balansi O’g’it ishlatilmagan N P K Hosil bilan o’zlashtirilgan 35,0 kg 95,1 kg Denitrifikasiya tufayli yo’qolgan - 13,1 kg Tuproqqa qaytgani: - O’g’itlar bilan - 131,0 kg Yomg’ir bilan 3,0 kg 3,0 kg O’simlik qolidig’i bilan 3,8 kg 11,2 kg Ildiz qoldig’i bilan 0,5 kg 1,6 kg Urug’ bilan 0,73 kg 0,73 kg Sug’orish suvi bilan 12,1 kg 12,1 kg Jami qaytgani 20,1 kg 159,6 kg Azot bilan (- 14,9) (+51,4) Xo’jaliklarda oziq moddalarning kirim va chiqim ko’rsatkichlari turlicha bo’ladi. Oziq moddalarning kirimi, chiqimi va o’zgarishi to’g’risidagi to’liq ma’lumotni qishloq xo’jaligida ularning aylanishi. Ma’lumki, tuproqdagi azot va boshqa ko’plab kul elementlarini chegarasi bor, shuningdek, ularni faqat ozgina qismi o’simliklar uchun yaroqli bo’lib hisoblanadi. Barcha ekinlar hosili bilan, ma’lum miqdorda elementlar olib ketiladi, tuproqda esa, aynan shu elementlarni keyinchalik yetishmasligi kuzatiladi. Buni tabiatda azotni aylanishi misolida juda ravshan ko’rish mumkin. Shuni unutmaslik kerak chunki ertami-kechmi ushbu oziq elementlari miqdori shunday holatga keladiki, u vaqtda, bunday tuproqlarda o’stirilgan o’simliklardan yuqori va sifatli hosil yetishtirishni imkoniyati bo’lmay qoladi. Ushbu achchiq haqiqat Respublikamizda paxta yetishtirish tajribalaridan ma’lum. Shuning uchun ham, dehqonchilik qilinadigan yerlarda tuproqlar unumdorligini oshirish, oziq tengligini saqlash va ularning aylanishini boshqarishda almashlab ekishni joriy etish, o’g’itlarni agrokimyoviy xaritalar asosida qo’llash va tuproqda organik moddalar miqdorini oshirish choralarini ko’rish. Azot va oltingugurt o’simlikdagi oqsil va boshqa birikmalar tarkibini asosini tashkil etadi. Oltingugurt o’simlik tomonidan sulfat kislotani anion CO3 holida o’zlashtiriladi. Oltingugurt aminokislotalar (sistein, sistin va metionin) va boshqa birikmalar tarkibiga kirib, muhim biologik ahamiyatga ega. Fosfor o’simlik tomonidan fosfor kislotasini anionlari: (H2PO4 -) (HPO4 --) va (PO4 ---) holda o’zlashtiriladi. O’simlikda fosfor nuklein kislotalarini asosini tashkil etib, yadroni genetik qismida, fosfolipidlar tarkibida uchraydi. Ma’lumki, o’simlik organik moddalarni sintez qilish, yangi hujayralar, to’qima va organlar hosil qilish uchun zarur bo’lgan oziq elementlarini tuproqdan ko’plab o’zlashtiradi. Masalan, eritmada NH4Cl bo’lsa, bu vaqtda o’simliklar ko’p miqdorda NH4 + kationlarni o’zlashtiradi, chunki u aminokislotalar, so’ngra oqsillar sintez qilish uchun foydalaniladi. Xlor ionlari o’simlikka kam miqdorda kerak va shu sababli uning yutilishi cheklangan bo’ladi. Natijada tuproq eritmasida H+ va Cl- ionlari (xlorid kislota) to’planib u nordon muhit hosil qiladi. Tuproq eritmasida NaNO3 bo’lsa, u holda o’simlik HCO3 - anionlari o’rniga ko’plab NO3 - anionlarni yutadi. Eritmada esa Na+ va HCO3 - ionlari (NaHCO3) to’planib, u ishqoriy bo’lib qoladi. Tarkibida kationlarga nisbatan anionlarni ko’p miqdorda o’zlashtiradigan va natijada eritmani ishqoriylashtiradigan tuzlar: NaNO3, KNO3, Ca(NO3)2 fiziologik ishqoriy tuzlar hisoblanadi. Aksincha, tarkibida o’simliklar anioniga nisbatan kationlarni ko’p miqdorda yutadigan va natijada eritma nordonligini oshiradigan tuzlar: NH4Cl, (NH4)2SO4, (NH4)2CO3, KCl, K2SO4 fiziologik nordon tuzlar bo’ladi. Shuning uchun ham, o’simlikning o’sishi va rivojlanishini yomonlashishi ayniqsa, buferligi kam tuproqlarda oldini olish uchun mineral o’g’itlar sifatida ishlatiladigan tuzlarning fiziologik reaksiyasini tuproq eritmasi pH ni albatta hisobga olish kerak O’SIMLIKLARGA OZIQ MODDALARNING O’TIShI. O’simliklarga oziq elementlarining o’tishi ko’pgina omillarni belgilaydi. O’simliklar barglar orqali 95 foiz va undan ko’proq CO2 ni, shuningdek ildizdan oziqlantirilganda suvli eritmalardan kul elementlarni, oltingugurt va azotni o’zlashtirishi mumkin. Lekin azotni, suvni va kul elementlarining asosiy miqdori o’simliklarga tuproqdan ildiz sistemasi orqali o’tadi. O’simlikni biologik xususiyatlariga va yetishtirish sharoitiga qarab, ildiz sistemasi har xil darajada rivojlanadi. Oziqa elementlari kam bo’lgan tuproqlarda va qurg’oqchil mintaqalarda oziq elementlari va suv izlab o’simliklar nisbatan ko’p ildiz massasi hosil qiladi. O’g’itlarni qo’llash, odatda, ildiz massasi va ustki massasi nisbatini bir qancha kamaytiradi, lekin bu ko’rsatkichlarni umumiy miqdorini va ildiz sistemasining pastki qatlamlariga tarqalishini oshiradi. Shunday qilib, qishloq xo’jalik ekinlarini o’g’itlash nafaqat o’simliklarni yer ustki qismi massasini oshiradi, balki ildiz sistemasining rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir etadi. Mineral oziqlanish nazariyasi 1858 yilda sun’iy oziqali muhitida (suv kul’turasida) birinchi bo’lib, o’simlik to’liq pishib yetilguncha qadar o’stirilganda o’z tasdig’ini topdi va tan olindi. Keyinchalik esa qumli muhitda (qum kul’turasida) to’liq oziqa aralashmasida o’simlik o’stirildi. Tirik hujayraga oziq moddalarining o’tishi haqidagi Dyutroshe (1837) fikrlari diqqatga sazovordir. U hujayraga suv va unda erigan moddalar diffuziya hodisasi asosida sitoplazmatik membrananing g’ovaklari orqali kiradi deb hisoblaydi. Saks esa buni jamg’aruvchi diffuziya hodisasi asosidagi ximiyaviy jarayonlar orqali ro’y beradi, bunda hujayra ichidagi moddalar konsentrasiyasi tashqi muhit konsentrasiyasini doimo tengsizlantiradi deb hisoblaydi. Pfeffer, De Friz, Mayer va boshqa olimlar diffuzion osmotik nazariyasi tarafdorlari edilar. Bu nazariyaga asosan, o’simlik ildiz sistemasi orqali suv bilan birgalikda oziq elementlarini suradi. Suv esa doimo transpirasiya jarayonida bug’lanib ketadi. Shunday qilib, o’simlikka oziq moddalarning kirish, transpirasiya intensivligiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’ladi. Ammo, oziq moddalarning o’simlikka kirish qonuniyatlari haqidagi ma’lumotlar diffuzion-osmotik nazariya doirasidan chiqib ketdi. O’simlikka suv va oziq moddalari kirishi o’rtasida ma’lum bog’liqlik yo’qligi haqida QA.Timiryazev shunday degan edi:" O’simliklar oziqlanishi jarayonida, ular tomonidan bug’latiladigan shunchalik ko’p miqdordagi suvga muhtoj emasdir". D.A.Sabinin ishlarida esa bu fikr yanada rivojlantirildi. Bunda moddalarning kam konsentrasiyali oziqa eritmalarida ular o’simliklar shirasida anchagina konsentrasiyalashganligi isbotlab berildi. XIX asr oxirida Overton tomonidan lipoid nazariyasi oldinga surildi, bu nazariyaga asosan hujayraga oziqa moddalarining kirishi, sitoplazma membranasidagi lipid komponentlarida oziq moddalarining erishi natijasida sodir bo’ladi. Ular tomonidan asosiy anilin bo’yoqlarning o’simlik hujayrasiga kirishi hamda lipidlarda erishi tezligi o’rtasidagi korrelyasion bog’liqlik ko’zatildi. Ul’trafiltrasion nazariya mualliflari Traube va Rulandlar esa, oziqa moddalarining sitoplazmatik membranadan o’tishi sitoplazmatik membrana kovaklari kattaligiga va molekulyar o’lchamlariga bog’liq deb hisoblaydi. Dravert o’rganilayotgan nordon bo’yoqlarning hujayralariga kirishi ularning molekulalarini o’lchamlariga bog’liqligini ko’zatdi. Lekin, o’simliklarga molekulalari yirik bo’lgan aminokislotalar, fitin va boshqa organik moddalarning kirishini bu nazariya tushuntira olmaydi. XX- asr boshlarida Devo kuchli suyultirilgan eritmalar tarkibidagi kationlarning o’simliklar hujayralariga tez birikishi imkoniyati mavjudligini aniqladi. Bu holat, adsorbsiya nazariyasining paydo bo’lishiga va rivojlanishiga olib keldi. Shuningdek, hujayraga birikkan kationlar o’zaro ekvivalent asoslarda almashinuv tufayli, hujayra to’qimasidan qayta siqib chiqarilishi mumkinligi ko’rsatib berildi. Shunday qilib, ayrim ionlarning yutilishi boshqa ionlarning siqib chiqarilishi bilan boradi va bu jarayon, moddalar konsentrasiyasiga hamda vaqtga bog’liqdir. D.A.Sabinin va boshqa olimlarning ko’pgina tadqiqotlarida oziq moddalarining yutilishi hujayraning hayotchanlik darajasiga bog’liq ekanligi bu jarayonda ildiz sistemasining faol ahamiyatiga ega ekanligi ko’rsatib o’tildi. O’simlik shirasi tarkibidagi moddalar miqdori o’simliklarning oziq elementlar bilan ta’minlanishiga, shuningdek, o’simlikning biologik xususiyatlariga hamda yoshiga bog’liqdir. Hujayra va to’qimalarning turlicha fiziologik faolligi ularning har xil kimyoviy tarkibini va turli xil elektrik xossalarini belgilaydi. To’qimalarning metobolizm darajasi oziq moddalarining yutishi darajasini ham belgilaydi. Styuarl, Lundegord, Byurstrem va boshqa olimlar tomonidan to’qimalarning nafas olish bilan mineral tuzlar ionlarining yutilishi jarayoni o’rtasida uzviy bog’liqlik borligi aniqlangan. Xogland va Broyer ishlarida esa o’simlik hujayralari va to’qimalariga moddalarning kirish tezligini ortishi nafas olishni faollashtiruvchi quyidagi hollarda sodir bo’ladi: oziqa eritmasi aerasiyasi yaxshilanganda, unga glyukoza qo’shilganda, harorat oshirilganda hamda boshqa sharoitlar yaxshilanganda ko’zatilgan. D.A.Sabinin tomonidan o’simliklarning oziqlanishi bilan ayrim organlarining hosil bo’lishi va rivojlanishi o’rtasida bog’liqlik borligi isbotlangan. O’simliklarning mineral oziqlanishi to’g’risidagi tadqiqotlarning yuqorida qayd qilib o’tilgan qisqacha izohida quyidagi nazariyalar muhoqama etildi: diffuzion – osmatik, lipoid, ul’trafiltrasion, adsorbsion. Ko’rsatib o’tilgan nazariyalar o’simliklarga oziq moddalarning o’tishi jarayoni to’g’risidagi qarashlarning rivojlanishiga olib keldi va bu nazariyalarda mineral oziq ma’lum bir ahamiyatga ega. Elementlarini o’simlikka o’tishining har xil tomonlari amaliy jihatdan to’g’ri, lekin juda sodda va qisqa bayon etilgan. Keyingi o’n yilliklarda mineral oziq elementlarning o’simliklarga o’tish nazariyasi ancha rivojlandi va taraqqiy etdi, lekin hozirgi vaqtda bu nazariya oldin aytib o’tilgan qoidalardalardagi ayrim fikrlarni ham qamrab olgan. Ildiz o’simlikni tuproqda mustahkam saqlab turuvchi va oziq moddalarni o’tkazuvchi funksiyasini bajaruvchi, birlamchi o’zlashtiruvchi suv va mineral moddalarni boshqa organlarga tarqatuvchi va yetkazib beruvchi maxsus qismidir. Ildiz - ko’plab biologik sintez jarayonlarini va boshqa bir qator maxsus funksiyalarni bajaruvchi organdir. Ildiz sistemasining rivojlanish xarakteri va baquvvatligi, o’simlikning oziq elementlarini o’zlashtirish qobiliyati bilan belgilanadi. Umuman olganda, oziq elementlarining asosiy miqdori yosh, o’sayotgan ildiz tukchalarida yutiladi. Ildiz tukchalaridagi hujayralar boshqa hujayralarga nisbatan mineral oziqlanishda elementlarni intensiv o’zlashtiradi. Dala ekinlarining ildiz sistemasi juda ham katta singdirish yuzasiga egadir. O’simliklarning gullash davrida ildiz yuzasi eng ko’p rivojlanadi, shu jumladan, faol yuza eng katta miqdorda hosil bo’ladi. Ildizlarning o’sish va tortilish qismida yutilgan oziqa moddalari tezda foydalaniladi va o’simlikni yuqori qismiga yo’naltiriladi. 67- jadval Har xil o’simliklarda ildiz va ildiz tolalarining rivojlanishi. O’simlik turi Ildiz Ildiz tolalar Uzunligi, m Sathi, sm Soni, mln. dona Uzunligi, m Sathi, sm Suli 4,57 316 6,3 74,7 3419 Arpa 6,4 503 12,5 1649,4 7677 Soya 2,9 406 6,1 19,94 277 Ildiz morfologiyasi, uni shakllanishiga rivojlanishi chuqur qatlamlarga o’tishi, o’simlikning biologik xususiyati bilan aniqlanadi. Ildizning rivojlanish xususiyatiga, tuproqni fizik xossasi, undagi namlik va oziqa moddalarning tarqalishi ham ta’sir ko’rsatadi. Kuchli tarmoq otgan ildiz, oziqa moddalarni ko’plab yutadigan sath hosil qiladi. Bunday xususiyat o’simlikning o’sish davrida o’zgarib boradi, eng yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan tarmoq otgan ildiz, odatda o’simliklarning gullash davrida kuzatiladi 68- jadval Bahorgi bug’doy ildiz sathini rivojlanishi (D.A.Sabinin bo’yicha) Ildiz sathi, (m) 1 ta o’simlikda Faol ildizni, faol Rivojlanish davri bo’lmagan ildizga nisbati Umumiysi Shu jumladan faol ildiz Gullash 9,6 4,91 1,05 Naychalash 29,39 10,81 0,59 Gullashni boshlanishi 36,73 17,07 0,86 Gullashni oxiri 40,09 24,76 1,30 DoNHi mum pishishi 30,86 14,80 0,92 Ildiz rivojlanish davrida ko’p hajmdagi tuproqni qamrab oladi, bu esa ularni doimiy o’sishi va yangilanib turishi bilan bog’liqdir. Katta yoshdagi ildiz tolalarining hayot faoliyati bir kundan oshmaydi, yangilari esa tez paydo bo’ladi. Ildiz tolalari qurib qolgan joylarda hujayralar dag’allashadi, suv va oziqa moddalarning yutilishi chegaralanadi. Bir yillik dala o’simliklarini kunlik ildiz o’sishi 1 sm gacha boradi. Yosh o’sayotgan ildizlar tuproq muhitidan radiusi 20 mm ni tashkil qilgan maydondan ion almashinishiga esa 2-8 mm radiusli tuproq yuzasidan oziqa moddalarni olishi ko’zatilgan. Ildiz tukchalari ko’p bo’lganda ildizning singdiruvchi yuzasi juda tez va kuchli darajada oshadi. Ildiz tukchalari zonasi-singdirish zonasi deb hisoblanadi. Lekin, tajribalarda ildizning ildiz tukchalari bo’lmagan qismlaridan ham oziq elementlarining kirishi aniqlangan. Rassel va Klarkson tajribalarida, arpada fosfatlarning harakatlanishi ildiz tukchalarida ham va undan 40 sm yuqorida ham deyarli bir xil bo’lgan. Ildiz tukchalari maxsus singdirish xususiyatiga ega emas. Bu to’g’rida Klarkson tajribalari quyidagi ma’lumotlarni beradi. Agarda suvli muhitda (suv kulturasida) arpa o’stirilganda eritma aerasiyasi yaxshi bo’lsa (eritma aralashtirilib turilsa) ildizda, ildiz tukchalari hosil bo’lmaydi, ammo ionlarning yutilish intensivligi esa o’zgarmaydi. Demak, ildiztukchalari ildiz yuzasini maksimal darajada oshirib, o’simlikni birinchi navbatda fosfor bilan ta’minlash vazifasini bajaradi. Ma’lumki, fosforning tuproqdagi harakati juda sekin borsa, o’simliklarga yutilishi esa juda tez boradi. Juda qisqa davr ichida ildizlar o’z atrofidagi fosforni o’zlashtirib oladi va yana o’zlashtirish uchun o’z yuzasini kengaytiradi. Boshqa ionlar fosforga nisbatan juda harakatchanligi tufayli ularni o’zlashtirishda ildiz tukchalarining ahamiyati kamroqdir. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, tuproqda xemotropizm hodisasiga asosan, ildizlar oziqa elementlari konsentrasiyasi yuqori bo’lgan tomonga qarab o’sadi. O’simlik o’suv davrida mustahkam ildiz sistema hosil qiladi va tuproqning qaysi oziq moddalar bo’lsa, uni o’zlashtirishga harakat qiladi. Natijada, ildizlar tomonidan yutiladigan suv bilan oziq moddalar tuproq eritmasidan ildizlar tomon harakatlanadi. O’simliklarni ildizi atrofida oziq moddalarning intensiv yutilishi tufayli ularning konsentrasiyasi pasayadi, bunda oziq moddalar ildizga diffuziya qonuniyatlari asosida o’tadi. Ildiz sistemasining faoliyati o’simlik yer ustki organlari bilan uzviy bog’liqdir. Ildizning funksiyasi faqat suv va oziq elementlarini yutish va harakatlantirishdan iborat emas. O’SIMLIKLARNI OZIQLANIShI. Oziqlanish - bu o’simlik bilan tashqi muhit o’rtasida oziq elementlarini almashinuvidir. Bu oziq moddalar tuproq va havodan o’simlik hujayralariga, murakkab organik birikmalar tarkibiga o’tib, o’simlik tomonidan parchalanib, undan yangi moddalarni hosil qilishidir. Quyosh energiyasi o’simlik uchun asosiy organik moddalarni parchalovchi va hosil yaratuvchi manba bo’lib xizmat qiladi. O’simliklarni havodan oziqlanishi fotosintez jarayoniga asoslangan bo’lib, u atmosferadan CO2 (karbonat angidrid) ni o’zlashtirib, organik birikmalar (uglevodlar)ni xlorofil yordamida hosil qiladi. Ushbu jarayoNning tezligi yorug’liq issiqliq namliq o’simlikni oziq moddalar ta’minlanishiga va uning biologik xususiyatiga bog’liq bo’ladi. O’simlik quyosh nurini yetarli darajada o’zlashtirishni ta’minlash uchun ularni quyoshga qaratib ekish, daraxtlarga shakl berish va o’simlik tup sonlarini tug’ri belgilash lozim. Demak, o’simlik oziqlanish jarayoni asosida bir-biriga mos keladigan omillar va ularni umumiy ta’siri uni hayoti uchun tug’ri bo’lishi kerak Bunday sharoitlar agronomik tadbirlarni qullash natijasida, shu jumladan, tuproqqa ishlov berish bilan, suv va havo sharoitini yaxshilash, organik va mineral o’g’itlarni qo’llash, sug’orish – meliorasiya tadbirlari bilan birgalikda olib boriladi. Agarda o’simlik o’sish davrida birorta omil bilan ta’minlanmasa u vaqtda boshqa omil ta’siri kuchsiz bo’ladi. Tuproq namligi yetishmasa o’g’itlar samaradorligi pasayadi va sug’orish natijasida, u omil ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Aksincha tuproqda haddan tashqari nam bo’lsa ildizlarni nafas olishi uchun kislorod yetishmasligi natijasida noqulay sharoit tug’diradi. Ma’lumki, lalmikor yerlarda o’simlik uchun suv yetishmaydi, shuning uchun bunday sharoitlarda namlikni saqlash tadbirlarini ishlab chiqarish zarurligi to’g’iladi. Nam yetishmagan mintaqalarda o’g’itlarni chuqur qatlamlarga solish yoki sug’orish maqsadga muvofiqligi yoki bo’lmasa bu qatlamlardan o’simlik yaxshi erigan oziqalardan foydalanishiga imkoniyat yaratilgan bo’ladi. Agarda ekin nihollari siyrak bo’lsa, o’simlik oziqlanishi va yorug’lik maydoni qo’llanilgan o’g’itlardan to’liq foydalanishga imkon bermaydi. O’simliklarni ildiz sistemasi orqali oziqlanishi, nafaqat uning biologik xususiyatlariga, fotosintez mahsuloti bilan ta’minlanishga, ildiz sistemasining rivojlanish tezligi va hajmiga, tuproq strukturasi va aerasiyasiga, namlikka, eritma reaksiyasiga, oziq moddalar miqdori va ularning nisbatiga, tuproq mikroflorasining faoliyatiga, ildiz sistemasi ajratib chiqaradigan moddalarga va boshqa faktorlarga bog’liq bo’ladi. O’SIMLIKLARGA OZIQ MODDALARNI O’TIShI. O’simliklarning oziq elementlari tashqi muhit omillariga kirib, shu bilan bir vaqtda tashqi muhitning bir qator boshqa omillaridan (harorat, pH, yorug’lik va boshqalardan) prinsip jihatdan farq qiladi, shuningdek o’simliklarga yutilganda tashqi muhitdan o’simlik organizmiga o’tadi. Tirik organizmlar oziqlanishining ikki turi mavjuddir: avtotrof-mineral tuzlar, suv va karbonat angidrid o’zlashtirib, ulardan organik moddalar sintez qiladi va generotrof – tayyor organik moddalarni o’zlashtiradi. Hayvonot olami va ko’pgina mikroorganizmlar geterotrof organizmlar hisoblanib, o’simliklar - avtotrof organizmlardir. Havodan va ildizdan oziqlanish jarayonida o’simliklar o’zining struktura elementlarini shakllantirib, yaxshi oziqlanish sharoitida tezda o’z massasini ko’paytiradi. O’simlik organizmi hayoti asosida ko’plab turli-tuman reaksiyalar kechib, bo’lar tashqi muhit bilan hujayra ichida va hujayralararo yoki turli organlar o’rtasida boradi. Bunda, ayrim kimyoviy elementlarning me’yorida o’zlashtirilishi o’simlik organizmida boradigan barcha biologik reaksiyalar va fiziologik funksiyalarni ma’lum ketma-ketligini va birgalikda borishini ta’minlaydi. Fotosintez jarayonida o’simliklarda organik moddalar hosil bo’ladi, lekin o’simliklar juda ham kam miqdorda tashqi muhitdan aminokislotalar, o’stiruvchi moddalar, vitaminlar, antibiotiklar, shuningdek CO2 ni qorong’ulikda o’zlashtirishi mumkin. Mineral oziqlanish intensivligi nafaqat o’simlikning biologik xususiyatlariga va tashqi muhit sharoitiga bog’liq (tuproq eritmasida kerakli miqdorda va o’simliklar o’zlashtira oladigan shaklda kimyoviy elementlarning bo’lishi, yetarli harorat, tuproq aerasiyasi va boshq), balki fotosintez jarayonida hosil bo’lgan energiya hamda organik moddalar miqdoriga ham bog’liqdir. Ildiz sistemasida bir qator fiziologik aktiv moddalar, aminokislotalar va oqsillar sintezi boradi. Ildizdagi hamma oziqa elementlari yer ustki organlariga o’zatilmaydi, bir qism ildiz sistemasida kechadigan sintetik jarayonlarga sarflanadi. O’simlikning pastki, o’sishdan to’xtagan barglaridanildiz sistemasiga saxaroza shaklidagi assimilyatlar keladi. Saxarozadan foydalanib ildiz turli tuman birikmalarni sintezlaydi, sintez mahsulotlaridan esa yangi hujayralar hosil bo’ladi va shunday qilib ildiz o’z faoliyatini davom ettiradi. Ildizga o’tgan saxaroza quyidagi jarayonlarda ishtirok etadi: 1) Ildiz metobolizmida, o’sishda hamda hujayraning fiziologik faol holatda saqlab turishga; 2) Ildiz ajratmalari ishlab chiqishda; 3) Yer ustki qismidan kelgan moddalardan yangi xil moddalar hosil qilishda, ya’ni ildizning sintetik jarayonlarida. O’simlik ildiz ajratmalari hosil bo’lishida ham biroz assimilyatlar sarflaydi. Masalan: dukkakli ekinlar ildiz ajratmalaridagi organik moddalar tarkibida atigi 0,5-0,7 foiz uglerod bo’lib, bu barglarda yutilgan uglerodning bir qismidir. Ildiz ajratmalari tarkibida qand, aminokislotalar, organik kislotalar, ozroq miqdorda vitaminlar, fermentlar, uchuvchan organik moddalar (jumladan, etilen) borligi aniqlangan. Ildizning ajratmalar chiqarish funksiyasi oziqa moddalarini o’zlashtirishi bilan bevosita bog’liqdir. Masalan: lyupin o’simligi ildiz ajratmalarining nordonligi tufayli, fosforning suvda qiyin eriydigan birikmalarini eritadi va o’zi o’zlashtira oladigan holatga keltiradi. Ildiz ajratmalari o’z miqdori va tarkibiga ko’ra har xil bo’lib, o’simliklarning nav va tur xususiyatlariga bog’liq. Dukkakli ekinlar ildizining ajratmalari, g’alla ekinlarinikiga nisbatan aminokislotalarga boy bo’ladi. Steril sharoitda ildizlar izolyasiyalanganda ildiz ajratmalarining to’planishi ildizlarni o’sishga to’sqinlik qilgan, ya’ni ildizning o’sishi susaygan. Bu ildiz ajratmalarining asosiy komponenti-aminokislotalar miqdorini o’simliklarga zararli ta’sir etadigan konsentrasiyadan oshganligi bilan izohlanadi. D.A.Sabinin 1940 yilda moddalarning ildiz orqali o’tishidagi o’zgarishlarini konsepsiyasini, keyinchalik esa ildizning sintetik faoliyati haqidagi fikrlarni oldinga surdi. Bu konsepsiyaning asosiy qismlari kuyidagilardir: 1. Ildiz nafaqat mineral elementlarni yutadi, balki ularni qisman yoki to’liq o’zgartirib, yer ustki organlariga yangi o’zgargan birikmalar holida o’zatadi. 2. Ildizning sintetik faoliyati yer ustki qismlaridan kelayotgan assimilyatlar hisobiga, ya’ni fotosintez jarayoniga bog’liq holda boradi. 3. Ildiz o’simlik yer ustki organlariga nafaqat, suv va mineral elementlar yetkazib berish bilan ta’sir ko’rsatadi, balki maxsus modda almashinuvi reaksiyalari mahsulotlari bo’lgan fitogarmonlar, shuningdek ildiz tabiatdan kelib chiqadigan bir qator boshqa moddalar bilan ham ta’sir ko’rsatadi. O’simliklar shirasi tarkibidagi o’stiruvchi moddalar orasidan birinchi navbatda sitokininni ko’rsatish kerakki, bu modda barglarning intensiv hayotchanligini ta’minlab, ularni qarishiga yul qo’ymaydi. Sitokininlar asosan ildizlarda, qisman esa barglarda hosil bo’ladi. Gibberellinlar - poyani o’sishida almashtirib bo’lmaydigan omil bo’lib hisoblanadi. Ildizlar olib tashlanganda, o’simlik ustki organlarining o’sishdan to’xtashi, nafaqat oziq elementlari kelishini yomonlashuvi tufayli ro’y beradi, balki bunda ildizlardan sitokinin va gibberellinlar kelishi tuhtaydi. O’simliklarning faol o’sishi davrida poyalarda havo ildizlarning hosil bo’lishini, ularda sitokinin va gibberilliNHi ishlab chiqarishga bo’lgan talabi yuqori bo’lishi bilan tushuntirish mumkin. Qiziq, o’simliklar qarishi bilan ularning hujayralarida kal’siy konsentrasiyasi oshib, kaliy konsentrasiyasi pasayadi. Kaliy ionlarning ko’p bo’lishi aktiv funksiyadagi yosh o’simlik organizmi uchun xarakterlidir. Shunday ma’lumotlar mavjudki, o’simliklarga o’stiruvchi modda kinetin bilan ishlov berilganda, hujayralardan kal’siy ionlari siqib chiqarilib kaliy ionlarini konsentrasiyasi oshadi. Sarg’ayayotgan barglar qaytadan yashil rangga kiradi, hujayra strukturalarinig yemirilishi to’xtaydi, oqsilning biologik sintezi kuchayadi. Membrana - hujayraning ionlarni tanlab yutish qobiliyatini belgilaydi. Membrana modda va energiya almashinuvi reaksiyalarini amalga oshirish qobiliyatiga egadir. Hujayrani tashqi muhit bilan aloqasini sitoplazmatik membrana yoki plazmalemma amalga oshiradi. Shu bilan birgalikda, plazmalemma hujayraning boshqa bir qator funksiyalarining ishida ham ishtirok etadi. Xozirgi zamon tasavvuri bo’yicha, hujayralar membranasi ikki qobiq fosfolipidlardan iborat bo’lib, ular gidrofoblar bilan birlashgandir. Fosfolipidlar molekulasining ayrim qismlarida oqsillar qatorlashgan bo’ladi, ya’ni plazmolemma bimolekulyar fosfolipidli qobiq bo’lib, oqsil tashuvchi molekulalardan iborat. Fosfolipidlar membrananing asosiy komponentlari bo’lib, ular bir necha xildagi suyuq kristall strukturalar hosil qilishi mumkin. Fosfolipid molekulalari qutbli boshchalarga ega bo’lib, gidrofil gruppalar va qutbsiz, o’zun uglevodorodli gidrofib qoldiqlardan iborat. Fosfolipidlar qutbli erituvchi-suvda yomon eriydi va qutbsiz muhitda moyda ham eruvchanligi juda pastdir. Suvda erishda fosfolipidlarning qutbsiz dumlari xalaqit bersa, moyda erishda qutbli boshchalari yo’l qo’ymaydi. Fosfatidilholin misolida fosfolipidlarning kimyoviy tuzilishini ko’rish mumkin: Ikki qavatli membrana qalinligi 10-12 mm. Hozirgi vaqtda ko’pgina tadqiqotchilar membranaga oqsilli fosfolipid strukturasi sifatida qaraydilar, u oddiy plyonkasimon yoki sharsimon misellalardan tuzilgan. Oqsillar membrananing asosiy komponenti bo’lib, shulardan membrana kovaklari tuzilgan va undagi oqsillar membrana kanallarini to’ldirib turadi. Sitoplazmatik membrana - nafaqat qobiq vazifasini o’taydi, balki u singdirilgan ionlarni moddalar almashinuvining turli xil reaksiyalariga