Ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw qurallarınıń klassifikaciyası Reje: 1. Pesticidlerdiń klassifikaciyalanıwınıń tiykarǵı qaǵıydaları, tiykarǵı terminleri, pesticid toparları atalıwların tereń túsindiriledi. 2. Pesticidlerdiń ximiyalıq dúzilisi, zıyanlı organizm túrleri, organizmge kiriw jolları hám olarǵa tásir etiw qásiyetlerine qaray klassfikaciyalaw hám onıń salıstırmalılıǵı úyreniledi. Awıl xojalıg`ında, sanaatta, mal sharwashılıg`ında payda bolatug`ın zıyanlı biologiyalıq ob`ektlerge qarsı isletiletug`ın ximiyalıq elementler, olardın` birikpeleri esaplang`an pestitsidler qorshag`an ortalıqtag`ı en` a`hmiyetke iye zatlardan esaplanadı. Bul tu`sinik bizin` tilimizde za`ha`rli zatlar ataması menen kiritilgen. Awıl xojalıg`ında qollanılatug`ın za`ha`rli zatlar degenimiz og`ada az mug`darda organizmge tu`skende, onı za`ha`rleytug`ın yaki belgili bir organlarının` fiziologiyalıq, biologiyalıq protsesslerin buzıp trishiligin pu`tkilley toqtatatug`ın zatlarg`a aytıladı. Bugingi kunde usınday za`ha`rlerdin` 10 000 aslam tu`ri belgili. Olardı tolıq u`yreniw, na`tiyjeli paydalanıw ushın kelip shıg`ıwı, ximiyalıq quramı, obektke ta`siri boyınsha toparlarg`a bo`lip u`yreniw abzal. Sistematikada pestitsidlerdi klassifikatsiyalaw tu`rlishe ju`ritiliwi esapqa alıng`an. Sebebi pestitsidler menen qorshag`an ortalıq arasında ju`da` quramalı protsess bar. 1. Pestitsidler kelip shıg`ıwı, alınatug`ın zatları boyınsha to`mendegi toparlarg`a bo`linedi: 1. Anorganik zatlardan alınatug`ın (simob, ftor, altın ku`kirt, mıs birikpesi, xloratlar, borlar) pestitsidler; 2. Organik zatlardan (xlor, fosfororganikalıq preparatlar) alıng`an tu`rleri; 3. O`simliklerden (piretroidr, fitontsidler) sintez jolı menen alınatug`ın tu`rleri; 4. Mikrobiolgiyalıq (virus, bakteriya, zammarıqlardan) – tiri organizmlerden alınatug`ın pestitsid tu`rleri; II. Ximiyalıq quramı boyınsha: 1. Fosfororganikalıq karbofos, fosfamid, fozalon h.t.b. ken` qollanıladı; 2. Xlororganikalıq dilor, GXTsG tiykarg`ı etaplarda ken` tu`rde isletildi; 3. Piretroidlar – detsis, tsimbush, sumitsidin, karate, ripkort h.t.b. bu`gingi ku`nde ko`birek paydalanılmaqta; 4. Tio, ditiokarbamin ha`m karbamin kislotaları, karban,betanal, eptam, tillam; 5. Fenollardın` nibrohosilları saqlang`an – DNOK, akreks, karaton; 6. Mineral maylar – Preparat 30; 7. Simobtin` organik birikpeleri – granozan; 8. Mochevina tiykarlarınan alıng`anlar; 9. Simm – triazinlar h.t.b. III. Pestitsidlerdin` quramı ha`r qıylı bolg`anlıg`ınday, qollanılatug`ın ob`ekti, olardın` tu`rleri, fiziko-ximiyalıq qa`siyetleride tu`rlishe ekenligin esapqa alıp to`mendegi toparlarg`a bo`linedi: 1. Insektitsidler (insekta–ja`nlik)–ja`nliklerge; 2. Akaritsitler (akarus - kene) – kenelerge; 3. Ovitsidler (ovum–ma`yekler)–ja`nlik, kenelerdin` ma`yeklerine; 4. Larvitsidler (larva–qurtı)–ja`nlik, kenelerdin` erjetpegenlerine; 5. Afitsidler (aphis - shırınja) o`simliktegi shırınjalarg`a; 6. Nematitsidler (nematos - nemotod) – nemotodlarg`a; 7. Limitsidler (lima – jawın qurtları) – jawın qurtlarına; 8. Zootsidler, rodentitsidler (zoon – haywan) – kemiriwshi omırtqalılarg`a; 9. Mollyuskitsidler – mollyuskalarg`a; 10. Algitsidler – (algus – suw atları) – suw otlarına; 11. Arboritsidler (arbore – ag`ashlar)- ag`ash, puta deneli o`simliklerge; 12. Gerbitsidler (herba – jabayı o`simlik) – jabayı sho`plerge; 13. Bakteritsidler (Basteria - bakteriya)- bakteriyalar tarqatatug`ın keselliklerge; 14. Fungitsidler – (fungus) – zammarıqlar tarqatatug`ın keselliklerge; Ximiyalıq preparatlar quramındag`ı ximiyalıq elementleri ha`r tu`rli bolıwına baylanıslı eki-u`sh ha`m onnanda ko`p ob`ektlerge ta`sir etiw qa`siyetine iye. IV. Pestitsidler ta`sir etetug`ın ob`ektine kiriwi, ta`sir etiw mexaniziminin` ha`r tu`rliligine baylanıslı da to`mendegi toparlarg`a ajıratıladı: 1. Ishten ta`sir etiwshiler- zıyankes o`simlik denesi menen azıqlang`anda preparat olar menen birge ishki organlarg`a tu`sip, asqazandı, nerv sistemasın isten shıg`aradı; 2. Denesine tiygende – teri arqalı (kontakt) ta`sir etiwshiler. Preparat zıyankestin` terisine tiygende onı isten shıg`arıp, fiziologiyalıq protsesslerin buzadı ; 3. Fumigantlar – organizmge dem alıw jolları arqalı hawag`a aralasıp, gaz halında kirip, dem alıw jollarının` jumısın toqtatadı. Dem alıw organi arqalı traxeyaga o`tken za`ha`rli zat traxeola diywalları arqalı gemolimfaga sorıladı, organizmge tarqalıp kletka ha`m tkanlardın` funktsiyasın buzadı. Tiykarınan jabıq orınlardag`ı zıyanlı organizmlerge qarsı qollanıladı; 4. Sistemalı ta`sir etiwshiler – preparatlar o`simlik denesine kirip ondag`ı suyıqlıqlarg`a aralasadı. Tamır, shaqa, japıraq ha`m miywe elementleri quramında za`ha`rler o`simliklerdi kemirip, sorıp azıqlang`an zıyankeslerdi za`ha`rleydi; V. Ko`rsetilgen pestitsidler ortalıqtag`ı zıyanlı ob`ektlerge bir waqıtta, ha`r qıylı da`rejede ta`sir etiw qa`siyetleri boyınsha da toparlarg`a bo`linedi: 1. Jalpılamay ta`sir etiwshi – ta`sir etiwshi zatı og`ada za`ha`rli bolıp bir waqıtta barlıq bioorganizmlerge birdey ta`sir etedi. Insektitsidler – sol orındag`ı barlıq ja`nliklerge, gerbitsidler – jabayı sho`plerdin` tu`rlerine, ha`tte ma`deniy o`simliklerge de; 2. Tan`lap (selektiv) – bir tu`r yaki semeystvog`a kiriwshi tu`rlerge ta`sir etip, basqalarına unamsız ta`siri bolmaydı. Ko`p tu`rli o`simlikler o`sip turg`an orınlarg`a bunday xarakterdegi gerbitsidler qollanılg`anda bir tu`rdegi o`simlikler nabıt boladı; 3. Attraktantlar – iyisi, da`mi, ren`i arqalı bioorganizmlerdi shaqırıw qa`siyetine iye preparatlar; 4. Repellentler – iyisi, da`mi, ren`i arqalı bioorganizmlerdi u`rkitiw qa`siyetine iye bolg`anlar; 5. Xemosterilyantlar – ja`nliklerdin` jınıs organların sterilizatsiya qılıwshılar; 6. Feromonlar – qarama-qarsı jınıstag`ıların ha`r qıylı zatlar arqalı shaqırıwshılar; 7. Ingibitorlar – kletkalar tamanıdan islep shıg`ılg`an zatlar, basqa organizmnin` jasaw qa`biletin pa`seytip, fermentlerdin` jasawın to`menletewshiler; 8. Gormonlar – endokorin bezleri tamanınan bo`lip shıg`arılıp, basqa organizmlerge unamsız ta`sir etewshiler; 9. Antifidantlar – ja`nliklerdin` azıqlanıwg`a qızıg`ıwın (ishteyin) to`menletiwshiler; 10. Defoliantlar – o`simlik japırag`an tu`siriwdi tezletiwshiler; 11. Desikantlar – o`simlikti tolıq qurg`atıp, keptiriwshiler; 12. Retardantlar – o`simliklerdin` o`sip-rawajalanıwın pa`seytiwshiler; 13. Ximiyalıq immunizatorlar – o`simliktin` o`sip-rawajlanıw protsessin tezletiwshi, na`tiyjede zıyanlı organimzlerdin` jasawına naqulay sharayat jaratıwshı pestitsidler; Sonday-aq pestitsidler zıyanlı ob`ektlerdin` belgili bir fazalarında isletiw mu`mkinshiliklerine baylanıslıda to`mendegi toparlarg`a biriktiriledi: 1. Vegetatsiya da`wirinde o`simliklerdin` o`zlerine isletiw; 2. Tuxım yaki egis materialların da`rilew arqalı qollanıw; 3. Sklad, ıssıxana, o`nimlerdi qayta islewshi agregatlardı da`rilewge; 4. Topıraqtı dizenfektsiya yaki dizensektsiyalaw arqalı isletiw; Pestitsidlerdi ko`rsetilgen toparlarg`a bo`liwdin` a`hmiyeti sonnan ibarat, qoyılg`an talap boyınsha u`yreniwdi a`piwayılastıradı. Bir tu`rdegi preparat o`zinin` qa`siyeti boyınsha bir neshshe toparlarg`a kiretug`ınlıg`ın esapqa alıp preparatlar menen jumıs islegende zıyanlı ta`repin boldırmay, olardan alınatug`ın paydanın` mug`darın asırıw. Sorawlar: - Preparatlardı qollanıw abzallıqları ? - Pestitsidlerdi klassifikatsiyalawdın` maqseti ? - Pestitsidler qanday zatlardan alınadı? - Ximiyalıq quramı boyınsha toparlarg`a bo`liwdin` maqsetin aytın`? - Pestitsidlerdi qollanıw ob`ektlerine baylanıslı ajıratın`? - Pestitsidler zıyankeslerge qanday jollar arqalı ta`sir etedi? - Pestitsidlerdin` zıyanlı organizmlerge ta`sir etiw qa`siyetin ko`rsetin`?