Ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw qurallarınıń klassifikaciyası
Reje:
1. Pesticidlerdiń klassifikaciyalanıwınıń tiykarǵı qaǵıydaları, tiykarǵı
terminleri, pesticid toparları atalıwların tereń túsindiriledi.
2. Pesticidlerdiń ximiyalıq dúzilisi, zıyanlı organizm túrleri, organizmge kiriw
jolları hám olarǵa tásir etiw qásiyetlerine qaray klassfikaciyalaw hám onıń
salıstırmalılıǵı úyreniledi.
Awıl xojalıg`ında, sanaatta, mal sharwashılıg`ında payda bolatug`ın zıyanlı
biologiyalıq ob`ektlerge qarsı isletiletug`ın ximiyalıq elementler, olardın`
birikpeleri esaplang`an pestitsidler qorshag`an ortalıqtag`ı en` a`hmiyetke iye
zatlardan esaplanadı. Bul tu`sinik bizin` tilimizde za`ha`rli zatlar ataması menen
kiritilgen. Awıl xojalıg`ında qollanılatug`ın za`ha`rli zatlar degenimiz og`ada az
mug`darda organizmge tu`skende, onı za`ha`rleytug`ın yaki belgili bir
organlarının` fiziologiyalıq, biologiyalıq protsesslerin buzıp trishiligin pu`tkilley
toqtatatug`ın zatlarg`a aytıladı. Bugingi kunde usınday za`ha`rlerdin` 10 000 aslam
tu`ri belgili. Olardı tolıq u`yreniw, na`tiyjeli paydalanıw ushın kelip shıg`ıwı,
ximiyalıq quramı, obektke ta`siri boyınsha toparlarg`a bo`lip u`yreniw abzal.
Sistematikada pestitsidlerdi klassifikatsiyalaw tu`rlishe ju`ritiliwi esapqa alıng`an.
Sebebi pestitsidler menen qorshag`an ortalıq arasında ju`da` quramalı protsess bar.
1. Pestitsidler kelip shıg`ıwı, alınatug`ın zatları boyınsha to`mendegi
toparlarg`a bo`linedi:
1. Anorganik zatlardan alınatug`ın (simob, ftor, altın ku`kirt, mıs birikpesi,
xloratlar, borlar) pestitsidler;
2. Organik zatlardan (xlor, fosfororganikalıq preparatlar) alıng`an tu`rleri;
3. O`simliklerden (piretroidr, fitontsidler) sintez jolı menen alınatug`ın
tu`rleri;
4. Mikrobiolgiyalıq (virus, bakteriya, zammarıqlardan) – tiri organizmlerden
alınatug`ın pestitsid tu`rleri;
II. Ximiyalıq quramı boyınsha:
1. Fosfororganikalıq karbofos, fosfamid, fozalon h.t.b. ken` qollanıladı;
2. Xlororganikalıq dilor, GXTsG tiykarg`ı etaplarda ken` tu`rde isletildi;
3. Piretroidlar – detsis, tsimbush, sumitsidin, karate, ripkort h.t.b. bu`gingi
ku`nde
ko`birek paydalanılmaqta;
4. Tio, ditiokarbamin ha`m
karbamin kislotaları, karban,betanal, eptam,
tillam;
5. Fenollardın` nibrohosilları saqlang`an – DNOK, akreks, karaton;
6. Mineral maylar – Preparat 30;
7. Simobtin` organik birikpeleri – granozan;
8. Mochevina tiykarlarınan alıng`anlar;
9. Simm – triazinlar h.t.b.
III. Pestitsidlerdin` quramı ha`r qıylı bolg`anlıg`ınday, qollanılatug`ın ob`ekti,
olardın` tu`rleri, fiziko-ximiyalıq qa`siyetleride tu`rlishe ekenligin esapqa alıp
to`mendegi toparlarg`a bo`linedi:
1. Insektitsidler (insekta–ja`nlik)–ja`nliklerge;
2. Akaritsitler (akarus - kene) – kenelerge;
3. Ovitsidler (ovum–ma`yekler)–ja`nlik, kenelerdin` ma`yeklerine;
4. Larvitsidler (larva–qurtı)–ja`nlik, kenelerdin` erjetpegenlerine;
5. Afitsidler (aphis - shırınja) o`simliktegi shırınjalarg`a;
6. Nematitsidler (nematos - nemotod) – nemotodlarg`a;
7. Limitsidler (lima – jawın qurtları) – jawın qurtlarına;
8. Zootsidler, rodentitsidler (zoon – haywan) – kemiriwshi omırtqalılarg`a;
9. Mollyuskitsidler – mollyuskalarg`a;
10. Algitsidler – (algus – suw atları) – suw otlarına;
11. Arboritsidler (arbore – ag`ashlar)- ag`ash, puta deneli o`simliklerge;
12. Gerbitsidler (herba – jabayı o`simlik) – jabayı sho`plerge;
13.
Bakteritsidler
(Basteria
-
bakteriya)-
bakteriyalar
tarqatatug`ın
keselliklerge;
14. Fungitsidler – (fungus) – zammarıqlar tarqatatug`ın keselliklerge;
Ximiyalıq preparatlar quramındag`ı ximiyalıq elementleri ha`r tu`rli bolıwına
baylanıslı eki-u`sh ha`m onnanda ko`p ob`ektlerge ta`sir etiw qa`siyetine iye.
IV. Pestitsidler ta`sir etetug`ın ob`ektine kiriwi, ta`sir etiw mexaniziminin`
ha`r tu`rliligine baylanıslı da to`mendegi toparlarg`a ajıratıladı:
1. Ishten ta`sir etiwshiler- zıyankes o`simlik denesi menen azıqlang`anda
preparat olar menen birge ishki organlarg`a tu`sip, asqazandı, nerv sistemasın isten
shıg`aradı;
2. Denesine tiygende – teri arqalı (kontakt) ta`sir etiwshiler. Preparat
zıyankestin` terisine tiygende onı isten shıg`arıp, fiziologiyalıq protsesslerin buzadı
;
3. Fumigantlar – organizmge dem alıw jolları arqalı hawag`a aralasıp, gaz
halında kirip, dem alıw jollarının` jumısın toqtatadı. Dem alıw organi arqalı
traxeyaga o`tken za`ha`rli zat traxeola diywalları arqalı gemolimfaga sorıladı,
organizmge tarqalıp kletka ha`m tkanlardın` funktsiyasın buzadı. Tiykarınan jabıq
orınlardag`ı zıyanlı organizmlerge qarsı qollanıladı;
4. Sistemalı ta`sir etiwshiler – preparatlar o`simlik denesine kirip ondag`ı
suyıqlıqlarg`a aralasadı. Tamır, shaqa, japıraq ha`m miywe elementleri quramında
za`ha`rler o`simliklerdi kemirip, sorıp azıqlang`an zıyankeslerdi za`ha`rleydi;
V. Ko`rsetilgen pestitsidler ortalıqtag`ı zıyanlı ob`ektlerge bir waqıtta, ha`r
qıylı da`rejede ta`sir etiw qa`siyetleri boyınsha da toparlarg`a bo`linedi:
1. Jalpılamay ta`sir etiwshi – ta`sir etiwshi zatı og`ada za`ha`rli bolıp bir
waqıtta barlıq bioorganizmlerge birdey ta`sir etedi. Insektitsidler – sol orındag`ı
