Ilmiybaza.uz O‘SISH VA RIVOJLANISHNING UMUMIY QONUNIYATLARI. ORGANIZM VA MUHIT Reja: 1. Yosh fiziologiyasi va gigiyena faninining ahamyati. 2. Irsiyat va irsiy kasalliklar 3. Tashqi muhitning organizmga ta’siri. 4. Bola o`sishi va rivojlanishining qonunyatlari. 5. Jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlari. 6. Akseleratsiya. 7. Organizmning davrlari va ta’rifi Ilmiybaza.uz Yosh fiziologiyasi va gigiyena faninining ahamyati. Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani biologiyaning mustaqil bir tarmog`i hisoblanib, ikkita alohida fanning birikmasidir. Bu fanlar o`zaro bir-birini to`ldiradi va yosh avlodni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani 1970 yildan boshlab pedagogika oliy o`quv yurtlarining o`quv rejasiga kiritildi. Yosh fiziologiyasi fiziologiya fanining bir qismi hisoblangan odam fiziologiyasida yangi ma'lumotlarning to`planishi natijasida mustaqil fan bo`lib ajralib chiqdi. Yosh fiziologiyasi fani- turli yoshdagi bolalar va o`smirlarning organizmlarida kechadigan o`sish va rivojlanish jarayonlarini, organlari, to`qimalari va tizimlarining o`ziga xos yosh xususiyatlarini o`rganadi. Yosh fiziologiyasi o`rganadigan asosiy ob'ekt bolalardir. Yosh fiziologiyasi biologiya fanlari qatoriga kiradi, biologik fanlarga asosan sitologiya, Shuningdek, yosh fiziologiyasi va gigiyena fani o`sib kelayotgan organizmdagi turli bosqichlarga xos bo`lgan funksional va psixologik xususiyatlarga etibor beradi. Shu asosida tashqi muhitning turli omillariga bo`lgan gigiyenik talab va normativlarini hamda bolalar va o`smirlarning normal funksional rivojlanish imkoniyatlarini yanada takomillashtirish tadbirlarini yo`lga qo`yishda muhim ahamiyatga ega. Gigiyena grekcha “gigiyenos” so`zidan olingan bo`lib, “sog`lom” ma'nosini bildiradi. Gigiyena tashqi muhit omillarining odam salomatligiga ta'sirini o`rganadi. Gigiyena fani maktab gigiyenasi, mehnat gigiyenasi, ovqatlanish gigiyenasi, epidemologiya hamda gigiyenaga oid boshqa fanlarni o`z ichiga oladi. Gigiyenaning asosiy maqsadi-odam organizmining jismoniy rivojlanishi, turli sharoitga moslashishi va boshqa xususiyatlarga ta'sir etish, bolalar salomatligini saqlash va mustahkamlash uchun sanitariya-gigiyena holatini yaxshilash hamda turli kasalliklarning oldini olish, soglomlashtirish chora-tadbirlarini ilmiy-amaliy jihatdan asoslangan holda ishlab chiqish. Ilmiybaza.uz Sanitariya-lotincha “sanitar”, sog'liq ma'nosini berib, u odam salomatligini ta'minlaydigan gigiyena talablarini hayotga tadbiq etadi. Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani bolalar va o`smirlarni tashqi muhit sharoitida o`rganadi, bunga esa morfologik va fiziologik usullarni qo`llash orqali erishiladi. Gigiyenada tabiiy eksperiment usuli asosiy usul bo'lib, u organizmga tashqi muhitning har tomonlama ta'sirini o'rganadi. Fiziologik, gigiyenik tadqiqotlardan olingan ma'lumotlar matematik usulda qayta ishlanib, dalillar yanada takomillashtiriladi. Tabiiy gigiyenik eksperiment usulida bola uchun tabiiy yashash sharoitida (dars soatlari, jismoniy mashqlar, sport va oddiy o'yinlar va hakozo) organizm va tashqi muhit o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik, tabiiy omillarning bola organizmiga ta'sirini kuzatib, shu yoshdagi bolalarga anatomo-fiziologik imkoniyatlariga qarab tegishli normalar belgilanadi. Gigiyenaning asosiy vazifasi-bolaning har tomonlama barkamol bo'lib o'sishi va rivojlanishi, jismonan va ruhan yetuk bo'lishi, farovon hayot kechirishi uchun qulay sharoit yaratib berishdan iborat. Gigiyena bir kishining shaxsiy ishi bo'libgina qolmay, davlat va jamoatchilik ishi ham ekanligini yoddan chiqarmaslik kerak. Gigiyenaning muhim bo`limlaridan biri shaxsiy gigiyenadir. Yoshlikdan boshlab, to umrining oxirigacha odam to'g'ri gigiyenik tavsiyalarga rioya qilsa, hamisha sog'-salomat bo'lib yuradi va uzoq umr ko'radi. Sog'lom ota-onadan sog'lom bola tug'ilishi azaldan ma'lum. Agar inson sog'ligini 100% deb qaralsa, uning 50% i turmush tarziga, 20%i tashqi muhit sharoitiga, 20%i naslga, 10%i tibbiy yordamga tegishlidir. Demak, sog'liqni asrashda eng asosiy omil insonning qanday hayot kechirishi hisoblanadi. Masalan, bolalar anatomiyasi fani jigarning qayerda joylashgani, uning og'irligini o'lchaydi, fiziologiya esa jigar to'qimasida, hujayralarida ketadigan hayotiy jarayonlarni aniqlaydi. Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani esa jigarning turli yosh davrlaridagi og'irligini, bajaradigan ishining o'zgarishini, uning kasallanmaslik chora-tadbirlarini ko'rish bilan shug'ullanadi, tavsiyalar beradi, yoki ekologiya faniga oid ma'lumotlardan, masalan, atrof-muhitning sog'lomlik darajasi haqidagi Ilmiybaza.uz ma'lumotlardan gigiyena ham foydalanadi, deylik maktab binosini qayerga va qanday qurish lozimligini tavsiya qiladi va hakozo. Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani pedagogika va uning barcha sohalari uchun ilmiy-tabiiy asosdir. Yosh psixologiyasi ham yosh fiziologiyasi ma'lumotlariga tayanadi, pedagoglar ta'lim-tarbiya ishlarini yosh fiziologiyasi va gigiyena fani ma'lumotlariga asoslangan holda olib borishlari muhim ahamiyatga ega. Bu to`g`risida shunday deb yozilgan: “Pedagog bilib olishi shart bo`lgan birinchi narsa, bu bola tanasining tuzilishi va hayoti, bolalar anatomiyasi, fiziologiyasi va uning rivojlanishidir. Busiz yaxshi pedagog bo`lish, bolani to`g`ri tarbiyalash mumkin emas”. Bolaning jismoniy va aqliy qobiliyatlarini, uni nimalarga qodir ekanligini bilmasdan hamda yoshga aloqador xususiyatlarini nazar - e'tiborga olmasdan turib ta'lim-tarbiya ishlarini to`g`ri yo`lga qo`yish mumkin emas. Bolalarni to`g`ri o`stirib tarbiyalash mamlakatni yuksaltirish va taraqqiy ettirish garovidir. Sog`lom avlod dasturini targ’ib qilish. Bolaning o'sishi va rivojlanishida tashqi muhit sharoiti va turmush tarzi katta o'rin egallaydi. Ammo qulay sharoitning yaratilmasligi va gigiyena talablariga amal qilinmasligi bolaning o'sishi va rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, bolalarning talay qismida o'sish va rivojlanishning buzilishi, turli kasalliklarga chalinish kabi salbiy holatlar ortib bormoqda. Bu kabi salbiy holatlarning oldini olish va bartaraf etish uchun O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1993 yil 3 dekabrda 589 qarori bilan “Yosh avlodni sog'lomlashtirish muammolarini majmuali hal etishning kengaytirilgan dasturi”ni tasdiqladi. Mazkur dasturda odam sog'ligini mustahkamlash va umrini uzaytirishda jamiyatimizning har bir a'zosi sog'lom turmush tarziga amal qilishi muhim ahamiyatga ega ekanligi qayd qilingan. 2000 yil Sog`lom avlod yili deb e`lon qilinishi mamlakatimizda olib borilayotgan oliyjanob, savobli ishlarning davomi deb hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi 2010 yil 27 yanvardagi 1271-sonli qarori bilan “Barkamol avlod yili” dasturini tasdiqladi. Unda mamlakatimiz yosh avlodni XXI asr talablariga to`liq javob beradigan har tomonlama rivojlangan shaxslar etib Ilmiybaza.uz voyaga yetkazish uchun zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratish bo`yicha keng ko`lamda aniq yo`naltirilgan chora-tadbirlar va ustivor vazifalar etib belgilangan. Mustaqil O`zbekiston oldida turgan asosiy masalalardan biri bu talim- tarbiya sistemasini tubdan o`zgartirib, uni hozirgi zamon talabi darajasiga ko`tarishdir. Sog'lom turmush tarzi tushunchasi kishi xulq-atvorining hamma tomonlarini qamrab oladi. Har kimning ma'suliyatli vazifasi hisoblangan o'z-o'zini bilish tushunchasi buning bir qismi hisoblanadi. Bu har bir odam o'z organizmining tuzilishi va funksional xususiyatlarini yaxshi biladi degani. Shu xususiyatlarni asrash va rivojlantirish chora-tadbirlarini ko'radi, amal qiladi, kun tartibiga, sanitariya gigiyena talablariga rioya qiladi, o'z his-hayajonini boshqara biladi, qattiq hayajon va ruhiy zarbalarga bardosh beradi, ovqatlanishni nazorat qiladi, harakatchanlikni odat qiladi. Spirtli ichimliklar, kashandalik, giyohvandlikdan voz kechadi va hakozo. Jahon ilmiy tafakkuri rivojiga katta hissa qo`shgan buyuk alloma Abu Ali Ibn Sino (980-1037) juda katta ilmiy meros qoldirgan. U o`zidan oldin o`tgan Sharq, mutafakkirlarining asarlarini chuqur o`rganish bilan birga, qadimgi yunon tibbiy- ilmiy va falsafiy merosini, xususan, Aristotel, Ptolomey, Galen, Gippokrat, Pifagor kabilarning asarlarini qunt bilan o`rgandi. Ibn Sinoning "Kitob al-qonun fittib" (Tib qonunlari) kitobi beshta katta kitobdan iborat bo`lib, 1956 va 1962 yillarda rus va o`zbek tillarida to`liq nashr etilgan. Bu kitoblarda odam anatomiyasi, fiziologiyasi va gigiyenasi kabi tibbiyotning nazariy fanlariga hamda ichki kasalliklar, jarrohlik, dorishunoslik, yuqumli kasalliklarga ta'luqli bilimlar bayon etilgan. Bu kitob 600 yil davomida butun jahondagi shifokorlar uchun asosiy qo`llanma bo`lib keldi, undagi ko`pgina ma'lumotlar hozir ham o`z ahamiyatini saqlab kelmoqda. U 36 marta qayta nashr etilgan. Ibn Sino turli yuqumli kasalliklarning kelib chiqishi va tarqalishida ifloslangan suv va havoning roli katta ekanini uqtirib, suvni qaynatib yoki filtrlab iste'mol qilishni tavsiya etgan. U tashqi muhitdagi turli tabiiy narsalar havo, suv orqali kasallik tarqatuvchi ko`zga ko`rinmaydigan "mayda hayvonlar" ya'ni mikroblar haqida L.Pasterdan 800 yil ilgari o`z fikrini bildirgan. U kasalliklarni Ilmiybaza.uz oldini olishda tashqi muhitni muhofaza qilish, shaxsiy va ijtimoiy gigiyena qoidalariga amal qilish zarurligi haqidagi fikrlarni bundan 1000 yil ilgari aytgan edi. XII asrda yashab ijod qilgan Ismoil Jurjoniy, Najibuddin Samarqandiy, XVI asrda yashagan Sulton Ali Tabib Xorosoniy anatomiya, fiziologiya va gigiyena fanining rivojiga katta hissa qo`shganlar. XVII asr fiziologiyaning paydo bo'lish davri hisoblanadi. 1628 yilda V.Garvey qon aylanish sistemasini, XVII asrning birinchi yarmida fransus filaso`fi R. Dekart refleksni kashf etdi. Lekin “refleks” iborasini XVIII asr oxirida chex olimi G. Proxaski joriy qilgan. XIX asrda fiziologiya mustaqil fan sifatida tez rivojlana boshladi. Fiziologiya rivojlanishiga hissa qo`shgan rus olimlaridan I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, S.P.Botkin, A.A.Ostroumov kabi fiziologlari va klinistlari ishlab chiqqan progressiv, materialistik ta'limot yaratildi. I.M.Sechenov 1862 yili “Markaziy nerv sistemasidagi tiormozlanish xususiyatlari’ 1863 yili “Bosh miya reflekslari” 1904 yilda I.Povlov hazm sistemasi fiziologiyasiga oid ishlari uchun Nobel mukofotiga sazovor bo`ldi. U shartli reflenkslarni kashf etdi, oliy nerv faoliyati tiplarini yaratdi, ikkinchi signallar sistemasini o`rgandi. Yosh fiziologiyani mustaqil fan sifatida tarkib topishida hissa qo`shgan olimlardan N.P.Gundobin 1906 yilda bosilib chuqqan “Go`daklik yoshi xususiyatlari” kitobi ulg`ayish morfologiyasi va fiziologiyasiga bag`ishlangan dastlabki katta asar bo`ldi. Bu kitob asosan bolaning tasviriy anatomiyasiga bag`ishlangan edi. A.A.Markosyan 1969 yili “Bolalar va o`smirlar organizmi morfologiyasi va fiziologiyasi asoslari” kitobi bolalar va o`smirlar organizmining yoshga xos xususiyatlariga bag`ishlangan bo`lib, bu asar hozirgi kunda ham ilmiy ahamiyatga ega. Shu jumladan fan rivojoga A.A. Leontev, A.R. Luriya, N.D. Levitova, A.S. Xripkovalarning xizmatlari ham katta. Fan rivojiga hissa qo`shgan o`zbek olimlaridan akademik A.Yu.Yunusov (1910-1971) fiziologiya fanining rivojlanishiga salmoqli hissa qo`shgan. “Odam fiziologiyasi” darsligi, fiziologik lug`atni yaratdi. Ayniqsa, akademik A.Yu.Yunusovning yosh fiziologiyasini o`rganish sohasida olib borgan ilmiy tekshirish ishlari, alohida o`rin tutadi. Shuningdek, A.Zufarov, S.N. Kasatkin hazm sistemasini, P.O. Isayev qon tomirlarni, E.N. Melmon, R.E. Xudoyberdiyev, S.A. Ilmiybaza.uz Dolimovlar limfa sistemasini, N.Q Axmedov, X. Zoxidovlar nerv sistemasining emrbriologik taraqqiyotini o’rgandilar. Yosh fiziologiyasi masalalari Toshkent tibbiyot institutida, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat Pedagogika universitetida va Pedagogika ilmiy tekshirish institutlarida ishlab chiqilmoqda, bugungi kunda Q.S. Sodiqov, K.T. Axmatov, B. Aminov, Sh. Qurbonov, E.S Maxmudov, G.G. Kim, E. Zaripov, D.D.Sharipova, E.S.Maxmudov, Z.T.Tursunov, R.D.Axmedov, V.D.Xodjimatov va M.G.Xodjimatov M.G.Mirzakarimova va ularning shogirdlari yosh fiziologiyasi va gigiyena fanini rivojlantirishda o`z hissalarini qo`shib kelmoqdalar. Bolalar va o`smirlar gigiyenasi mustaqil fan sifatida XIX asrning o`rtalarida shakllana boshladi. Rus gigiyenist olimlari A. P. Dobroslavin va F. F. Erisman kabi olimlar va jamoat arboblarining yordamida gigiyena fani rivojlana boshladi. Bu olimlar bolalarning normal o`sishi va rivojlanishida gigyenik qoidalarga amal qilish muhim ahamiyatga ega ekanligini targ`ibot qilishgan. Unda gigiyenaga oid ko`plab o`quv qo`llanmalari yaratildi, barcha gigiyenik talablarga javob bera oladigan sinf xonalarining modeli, o`quvchilarning bo`yiga mos jihozlarning turlarini shuningdek, o`quvchilarni partada to`g`ri o`tirish yo`llari kabi gigiyenik tavsiyalar e`tirof etilgan. Shu jumladan, I. A. Semashko, V. I. Molchanov, P. N. Speranskiylar bolalar va o`smirlar gigiyenasi fani rivojiga katta hissa qo`shganlar. O`zbekistonda gigiyena sohasida ham ko`plab ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Jumladan, professor A. Z. Zohidov, professor U.R. Ubaydullayev, T. M. Tohirov kabi olimlar o`z hissalarini qo`shganlar. O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan tabib, gigiyenist olim U. R. Ubaydullayev odam organizmiga tashqi muhitning ta`sirini nazariy va amaliy jihatdan o`rgandi. Shuningdek, gigiyena sohasida ko`pgina ilmiy tadqiqotlarni olib borgan gigiyenist olimlardan biri T. M. Tohirovdir. U atrof muhit havosini kimyoviy va biologik ifloslanishi, ularni biologik baholash usullari ustida ilmiy izlanishlar olib borgan. Bolalar va o`smirlar gigiyenasi sohasida ko`pgina ilmiy tadqiqot ishlarini olib brogan olimlardan S. Solixo`jayev, G`. Nuriddinova va M. Ismoilovlardir. Ilmiybaza.uz Gigiyenist olim S. Solixo`jayev oliy o`quv yurti talabalari uchun bir necha darsliklar va o`quv qo`llanmalar yaratdi. G`. Nuriddinova issiq iqlim sharoitida mehnat qilishning o`ziga xos xususiyatlarini o`rgangan. M. Ismoilov bolalar va o`smirlar sohasida ko`plab ilmiy izlanishlar olib borgan “O`quvchilar gigiyenasi” nomli kitob va bir qator risolalar muallifidir. Hujayra va to`qimalarnining umumiy tuzilishi. Tiriklikning eng kichik birligi hujayra hisoblanadi. Hujayralar shakli, tashqi, ichki tuzilishi va bajaradigan funksiyasiga ko'ra bir-biridan farq qiladi. Hujayralar sharsimon, duksimon, prizmasimon, kubsimon va boshqa shakllarda bo’lib, hajmi 5-10 mikrondan 100 mikrongacha bo’ladi. Hujayrani o’rganuvchi fan sitologiya deyilib, uning ma’lumotlariga ko’ra odam hujayrasining o'rtacha vazni 10-7 dan 10-5 gacha bo'ladi. Har bir hujayra membrana (parda), sitoplazma, yadro va hujayra organoidlaridan tashkil topgan. Hujayra organoidlariga maxsus tuzilishga ega bo'lgan va ma'lum bir funksiya bajaradigan tuzilmalar kiradi. Ular endoplazmatik to'r, ribosoma, Golji kompleksi, mitoxondriya, lizosoma, hujayra markazi va hokazolar. Yadro sitoplazmadan membrana orqali ajralib turadi. Membranada teshiklar bo'lib, shu teshiklar orqali sitoplazma va yadro o'rtasida moddalar almashadi. Membrananing ostida yadroning yarim suyuq qismi-yadro shirasi bor. Unda xromosomalar va yadrochalar joylashadi. Yadrochalar dumaloq, to'q bo'yaluvchi tanacha bo'lib, unda ribosomalar sintezlanadi. Xromosomalar organizmning o'ziga xos bo'lgan barcha biologik belgilarini irsiy yo'l bilan nasldan naslga o'tkazadi. 1888 yilda nemis olimi V. Valdeyer aniqlab, ularni xromosomalar deb atagan. Xromosoma grekcha so`z bo`lib, “xromos”– bo`yoq, rang “soma” tanachalar deb atagan. Xromasomalar organizmning o`ziga xos bo`lgan barcha biologik belgilarini irsiy yo`l bilan nasldan-naslga o`tkazadi. U oqsillar va nuklein keotalarining yirik molekulalaridan tashkil topgan. Xromasomalar ipsimon yoki tayoqsimon shaklida bo`lib, uning soni turli o`simlik, hayvon hujayralarida turlicha bo`ladi. Ilmiybaza.uz Xromasomalar tanamizdagi barcha hujayralarda bo`ladi. Dastlab 1956 yilda ko`rsatib berilgandek odam xujayralarida 46 tadan xromasomalar bo`ladi. Jinsiy xujayralar boshqa hujayralardan farq qilib, 23 tadan xromasomalar bo`ladi. Erkak va ayol hujayralari bir-biri bilan qo`shilganda 46 taga yetadi. Hujayraning bo`linishi xromasomalarni ipsimon 2 ta tizimiga ajralishidan boshlanadi. Xromasomalar kimyoviy tabiyatining aniqlanishi biokimyaning so`nggi yillarda qo`lga kiritgan eng katta yutug`i bo`ldi. Xromasolarning dezoksiribonukleyin (DNK) va ribonukleyin (RNK) kislotalaridan tashkil topganligi aniqlandi. Hozirgi vaqtda DNK da irsiy belgilar informatsiyalar kodlari saqlanishi, ya'ni DNK orqali hujayradan hujayraga, organizmdan organizmga, irsiy axborot o`tkazilishi isbotlangan. DNK molekulasi qo`shaloq siperal strukturasiga ega. Buni 1953 yildja Uotson va Krik ko`rsatib berishdi. Ular shu kashviyoti uchun Nobel mukofoti olishdi. RNK oqsil sintezida ishtirok etadi. Oqsil sintezida 20 ta amino kislota ishtirok etib, ularning sintezlanishi 1,5 min davom etadi. Xromasomada yanada mayda, oqsil molekulasi sintezini belgilab beradigan genlar bor. Gen irsiyat belgisidir. Gen bir-biriga yaqin bo`lsa, ular belgilab beradigan belgilarnning naslda namoyon bo`lish ehtimoli shuncha katta bo`ladi. Odamning jinsiy hujayralarida xromasomalar soni 23 ta bo`lib, dibloid soni 46 ta, ya'ni 22 juft autosomoni (jinssiz xromasomalar) va 2 ta jinsiy xromasomani o`z ichiga oladi. Jinsiy xromaschomalar urg`ochi hujayralardan XX, erkaklarda XY ta deb belgilanadi. Barcha tirik hujayralar ko`payish hususiyatiga ega. Tirik organizm ko`payish orqali o`ziga o`xshash organizmlarni hosil qiladi. Barcha hujayralar, to’qimalar, organizmlar ko’payish xususiyatiga ega. Tirik organizmlar ko’payish orqali o’ziga o’xshash organizmlarni hosil qiladi. Hujayra ikki xil: oddiy va murakkab bo’linish yo’li bilan ko’payadi. 1871 yili student Gamm va olim Levenguk erkak jinsiy suyuqligida jinsiy hujayralar-spermatozoidlarni topdilar. Spermatozoid so’zi urug’lik jonuvor degan ma’noni anglatadi. Spermatozoidlar jinsiy bezlarda (urug’donda) yetiladi. Urg’ochi jinsiy hujayralarning (tuxum hujayralar) taraqqiyoti ovogoniy deyiladi. Tuxum hujayralar ko’pincha yumaloq shaklda bo’ladi va ularda moddalar almashinuvi boshqa hujayralardagiga qaraganda tez boradi. Tuxum hujayralar Ilmiybaza.uz ko’payib, oxirida rivojlana boshlaydi. Ko’payishdan to’xtagan yosh tuxum hujayralar birinchi tartib ovositlar deb ataladi. Tuxum hujayra sitoplazma, o’zak va po’stdan iborat. Sitoplazmada Markaziy tanacha, organoidlar va kiritmalar bor. Tuxum hujayradagi sariq modda embrionning rivojlanishi uchun zarur oziq manbai hisoblanadi. To'qimalar. Tuzilishi, kelib chiqishi va bajaradigan vazifasi bir-biriga o'xshash bo'lgan hujayralar to'plami to'qima deb ataladi. Organizmdagi hamma to'qimalar 4 guruhga: epiteliy(qoplovchi), biriktiruvchi (tayanch-trofik), muskul va nerv to'qimalariga bo’linadi. Epiteliy to'qimasi bir qavatli va ko'p qavatli bo'ladi. Bir qavatli epiteliy to’qimasi bir qavatdan tuzilgan yupqa plastinka shaklidagi hujayralardan tashkil topgan. Bu to'qima hujayralari shakliga ko’ra yassi, kubsimon va silindirsimon epiteliyga bo’linadi: Epiteliy to’qimalari funksiyasiga ko'ra, tebranuvchi (kiprikli), bezli, teri va ichak epiteliysiga bo'linadi. Ko’p qavatli epiteliy to’qimasida hujayralar bir necha qavat joylashgan bo’lib, ularning shakli ham har xil. Tayanch-trofik, ya'ni biriktiruvchi to'qima bu to’qima asosan organism ichki qismini tashkil etib, mezenxima kurtagidan hosil bo’ladi. Biriktiruvchi to’qima uch guruhga:qon va limfa to'qimasi, tog'ay va suyak to'qimasi (zich biriktiruvchi to'qima), zichlashmagan biriktiruvchi to'qimaga bo'linadi. Qon va limfa suyuq biriktiruvchi to'qima bo'lib, qon plazmasi va shakilli elementlardan tashkil topgan. Qon plazmasi rangsiz tiniq, biroz yopishqoq suyuqlik, tarkibida oqsillar, uglevodlar yog’lar, mineral tuzlar va boshqa moddalar bor. Qon plazmasi qon shakilli elementlarining ichki muhiti hisoblanadi. Qonning shakilli elementlariga Eritrositlar leykositlar trombositlar kiradi. Limfa ham plazma va shaklli elementlardan iborat, faqat unda eritrositlar bo'lmaydi. Limfa organizmda moddalar almashinuvi jarayonida ishtirok etadi. Limfa suyuqligi limfa tomirlari sistemasida harakatlanadi. Zichlashmagan biriktiruvchi to'qimaning hujayralararo elastik kollagen moddasi tolalardan va shu tolalarni qamrab oluvchi amorf moddadan tashkil topgan. Ilmiybaza.uz Bu to'qima organ to'qimalari bilan qon o'rtasidagi oraliq bo'lib, organlarning oziqlanishiga ta'sir etadi. Retikulyar to'qima taloq, limfa tugunlari, ko'mikning asosini tashkil etadi. Bu to’qima hujayralari yulduzsimon shaklda. Qon tomirlari devorida ham retukulyar to’qima uchraydi. Yog’ toqimasi hujayralari yumoloq bo’lib ichida yog’ tom chisi bor. Bu to’qima organlar orasidagi bo’shliqlarni to’ldirib, ularni silkinishdan saqlaydi, elastic bo’lib, issiqlikni yomon o’tkazadi. Yog’ to’qimasi organism uchun zapas oziq hisoblanadi. Pigmentli to'qima sitoplazmasida pigment donachalari bo'ladi. Bu to'qima ko'zning rangdor pardasida, sut bezlari so'rg'ichida uchraydi. Zich biriktiruvchi to'qima ko'proq, tolali tuzilishi va zich joylashishi bilan boshqa to'qimalardan farq qiladi. Bu to'qima ikkiga: shakillanmagan zich biriktiruvchi to’qima va shakllangan zich biriktiruvchi to’qimaga bo’linadi. Shakllanmagan zich biriktiruvchi to`qima terida tayanch vazifasini o`taydi. Shakllangan zich biriktiruvchi to`qimada kollogen tolalar ma`lum bir tartibda joylashgan, bu to`qimaga paylar misol bo`ladi. Tog'ay to'qimasi ikki xil bo'ladi: gialinli tog'ay (nafas yo'llarining tog'aylari, burun uchi, qovurg'alarning oldingi tomoni tog'ayi), elastik tog'ay (umurtqalararo tog'aylar, quloq suprasi, hiqildoq tog'aylarining bir qismi). Suyak to'qimasi suyak to`qimasining asosiy moddasiga ohak tuzlari shimilganidan ancha qattiq bo`ladi. Bu to`qimada organic moddalar ko`p, shuning uchun u juda qattiq. Suyak to`qimasi plastinkalarda va ingichka kollogen tolachalardan tuzilgan. Muskul to'qimasi. Bu to`qima tolalari prato plazmasida qisqarish xususiyatiga ega bo`lgan tabaqalangan maxsus ingichka tolalar (miofibrillar) bo`ladi, ana shu bilan boshqa to`qimalardan farq qiladi. Organizmda silliq va ko'ndalang yo'lli muskul to'qimalari bor. Silliq muskul to'qimasi ichki organlar, tomirlar sistemasida bo'ladi. Ko'ndalang yo'lli muskul to'qimasi skeletdagi suyaklarni qoplab turadi. Yurakning muskul to'qimasi ham ko'ndalang yo'lli muskul Ilmiybaza.uz to'qimasiga o'xshaydi. Muskul to`qimasi mezinximada rivojlanadi. Silliq muskul to`qimasining hujayralari duk shaklida, hujayralari staplazmasida oval shakldagi yadro bor. Miofibril tolalari bir-biriga parallel joylashgan bo`lib, qisqarish xususiyatiga ega. Ko`ndalang yo`lli muskul to`qimasi ichki organlardan ba`zilari (halqum, qizilo`ngach, til, hiqildoq) devorida uchraydi. Bu to`imaning uzunligi bir necha sm ga etadi. Nerv to'qimasi. Nerv to'qimasi tashqi muhit ta'sirida ichki organlarda ro'y beradigan ta'sirotni o'tkazish vazifasini bajaradi. Nerv to'qimasi neyron va yordamchi tuzilma neyrogliyadan tuzilgan. Neyrogliya hujayralari orasida neyronlar joylashgan. Ular neyronlarga nisbatan tayanch-trofik vazifani o'taydi. Neyron bir nechta o'siq va tanadan iborat. Uzun o'siqlar akson, kalta o'siqlar dendrit deb ataladi. Nerv hujayralari turli shaklda (yulduzsimon, yumoloq, oval van oksimon) bo`ladi. Ular narv sistemasining turli qismida joylashgan. Nerv hujayrasidan chiqqan neyritning uzunligi har xil, ba`zilari 1 m va undan uzun bo`ladi. Kalta tolalari ko`p tarmoqli, bir nechta bo`ladi. Irsiy kasalliklar va ularning turlari. Zamonaviy biologiyaning asosiy muammolaridan biri organizmning rivojlanishini boshqarish yo`llarini bilib olishdir. Irsiyat organizmlarning o`z belgi va xususiyatlarini nasldan-naslga o`tkazish xossasidir. Irsiyat tufayli organizmning belgi — hususiyatlari nasldan- naslga o`zgarmagan holda o`tadi. Organizm belgi — hususiyatlarining bir qancha avlodda turg`un saqlanib kelishi irsiyatning bir tomoni bo`lib, ikkinchi tomoni organizmlarning ontogenezida ma'lum moddalar almashinuvini harakterini va rivojlanish tipini ta'minlashdir. Bularning hammasi irsiyat tufayli aniqlanadi. Har bir organizmning aniq rivojlanish tartibi uning irsiyati bilan aniqlanadi. Aks holda organizmlar avlodida o`zgarish vujudga kelgan bo`lur edi. (M-n bug`doydan arpa, tovuqdan o`rdak). Organizmning ikki hususiyati-irsiyat va o`zgaruvchanlikni o`rganadigan fanga genetika fani deyiladi. Zamonaviy genetikaning vujudga kelgan vaqti 1865 yil hisoblanadi, shu yili chex olimi Gregor Mendel o’simliklar ustida turli tajribalar o’tkazib, irsiyat va o’zgaruvchanlikni o’rgandi. Afsuski, Mendelning bu Ilmiybaza.uz buyuk ishlariga zamondoshlari munosib baxo bera olmadi. O`z tajribalarida xuddi shunday natijalarni olgan golland olimi De Friz unitib yuborilgan Mendel tajribalarini qayta tahlil qilib, uning tadqiqotlarini to`la to`kis tasdiqladi. Shunday qilib, Mendel' qonunlari tan olindi va genetika faniga asos solindi. Irsiyat nasldan-naslga qay tarzda o`tishini bilish uchun hujayra haqida ma'lumotga ega bo`lish kerak. Barcha tirik organizm hujayralardan tashkil topgan. 1665 yilda R. Guk tomonidan sodda mikroskop ixtiro qilinishi hujayra ta'limotining tug`ilishiga olib keldi. Tibbiyotda 1500 dan ortiq irsiy kasallik turlari mavjud. Nasl kasalliklari xromosomalarning anomal yig`indisi, jinsiy hujayralarning o`zgarishi yoki mutatsiya ta'sirida paydo bo`ladi. Nasl kasalliklariga - xromosoma kasalliklari, modda almashinuvi va immunitetning o`zgarishiga aloqador, endokrin faoliyatiga doir, nerv sistemasi va qonga aloqador kasalliklar kiradi. Masalan xromosoma kasalliklari jinsiy xromos va autosomalarda ro`y bergan o`zgarishlardan paydo bo`ladi. Autosomalar sonning o’zgarishi natijasida sodir bo’luvchi irsiy kasalliklar jinsga bog’liq bo’lmagan holda irsiylanadi.Bunga misol tariqasida odamda uchraydigan “Daun sindromi” irsiy kasalligini olish mumkin.Bu kasallikning paydo bo’lish sababi hujayra bo’linayotgan paytda 21- juft – gomologik xromosomaning bittaga oshib ketishi, ya’ni trisomik bo’lishidadir.Buning oqibatida etob kishining diploid holatidagi (2n) xromosomalar soni odatdagidek 46 ta emas,balki 47 ta bo’ladi. “Daun sindromi” kasalli ayollarda ham erkaklarda ham uchraydi.Bu kasalliklarga uchragan bemorning boshi nisbatan kichik, yuzi keng, ko’zlari kichik va bir – biriga yaqin joylashgan bo’ladi.Og’iz yarim ochiq, aqli sezilarli darajada kam rivojlangan bo’ladi. Ular odatda jinsiy zaif, bepusht bo’ladi.Bu betoblikka ega farzandlarning tug’ilishiga sabab, tashqi muhit omillarining salbiy ta’siri hamda ona organizmining yoshi hisoblanadi.Onaning farzand ko’rgan vaqtidagi yoshi 35-40 dan oshgan bo’lsa, bunday kasalga chalingan farzandlar tug’lish ehtimili 18-25 yoshdagi onalarga nisbatan 10 hissa ko’payadi. Ilmiybaza.uz Odamlarda jinsiy xromasomalar soni o’zgarishi tufayli paydo bo’ladigan kasalliklar ham aniqlangan. Bular jumlasiga “Klaynfelter sindromi” va “Shershevskiy-Terner sindromi” kasallilarini kiritiish mumkin. Klaynfelter sindromi kasallligi faqat erkaklarda uchraydi. Sitogenetik tahlil qilish natijasida ularda jinsiy “X” xromasomalar soni normaga nisbatan bittaga ko’payganligi aniqlangan. Oqibatda Klaynfelter sindromi kasalligiga duchor bo’lgan shaxslar jinsiy xromasomalar bo’yicha “XXY” gennotipga ega bo’ladilar. Shuning hisobiga ulardagi diploid xromasomalar soni odatdagicha 46 ta emas , ballki 47 ta bo’ladi. Klaynfelter sindromi kasaliga duchor bo’lgan shaxslarda jismoniy, aqliy va jinsiy jihatdan g’ayri-tabiiy o’zgarishlar paaydo bo’ladi. Ularda qo’l va oyoqlar g’ayri tabiiy uzun bo’ladi. Yelka chanoqqa nisfatat tor bo’lib, badanda ayollarnikiga o’xshash yog’ to’planadi. Jinsiy bezlarining rivojlanishi buziladi. Balog’atga yetish davridan boshlab, bir qator aqliy qoloqlik yuzaga keladi. Bu kasallik o’rta hisobda yangi tug’ilgan 500 ta o’gil boladan bittasida uchraydi. Ayollarda jinsiy xromasomalar mutatsiyasi bilan bog’liq bo’lgan, “Shershevskiy-Terner sindromi” kasalligi uchraydi. Bu kasallikka duchor bo’lgan ayollarda juft gomologik jinsiy xromasomalar soni bittaga kamayadi. Natijada, normadagi “XX” xromasoma o’rniga “X” xromasoma bo’ladi. Ularda diploid xromasomalar soni odatdagicha 46 ta emas, balki 45 ta bo’lib qoladi. Bunday ayollarning bo’yijuda past, bo’yni juda qisqa bo’ladi. Ularda jinsiy organ (tuxumdon) rivojlanmagan, ikkilamchi jinsiy belgilar ham juda sust namoyon bo’ladi. “Shershevskiy-Terner sindromi” kasalligi o’rta hisobda yangi tug’ilgan 5 000 qizdan bittasida uchraydi. Odamdagi gen kasalliklari. Odamda ayrim normal genlarning mutatsion o’zgarishi natijasida paydo bo’luvchi irsiy kasallliklar yaxshi o’rganilgan. Odamning autosomalari (jinsiy bo’lmagan xromasomalar) da joylashgan genlarning mutatsiyasi oqibatida yuzaga keladigann irsiy kasalliklaar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: Sindaktiliya - panjalarning tutashib ketishi; Polidaktiliya - qo’shimcha barmoqlarning hosil bo’lishi; Ilmiybaza.uz Mikrotsefaliya – kalla yuz qismining g’ayri-tabiiy katta va bosh qismining esa juda kichik bo’lishi. Bu kasallikka duchor bo’lgan shaxslar aqli zaif bo’ladilar. Qayd etilgan jinsiy kasalliklari dominant holatda irsiylanadi. Shuning uchun ularni erta va nisbatan osonlik bilan aniqlash mumkin. Bu esa zarur bo’lgan davolash tadbirlarini vaqtida boshlash imkoniyatini beradi. Odamda retsessiv mutatsiya oqibatida paydo bo’ladigan gen kasalligi turlari ham topilgan va o’rganilgan. Irsiy kasalliklar va belgilarning nasldan-naslga o`tishi xromosoma tabiatini puxta o`rganish asosida hal qilindi. Nasldan-naslga o`tadigan kasalliklarni rivojlantirmaslik uchun bolalarni jismoniy sog`lomlashtirish, ovqat sifatini yaxshilash, chiniqtirish, yuqumli kasalliklardan saqlash, asab kasalliklarini oldini olish masalalariga katta e'tibor berish kerak. Genetika fanining rivojlanishi natijasida nasldan — naslga o`tadigan kasalliklarni vaqtida aniqlash va oldini olish mumkin bo`ldi. Hozircha tibbiyotda anomal gen va xromosomani davolash usullari yo`q. Irsiy kasalliklar organizmda xilma —xil xastaliklarni paydo qiladi. Ular asosan kliniko — genetik usullar orqali o`rganiladi, ya'ni avlodlar shajarasi tuziladi. Irsiy belgilar tashqi muhit ta'siriga juda chidamli. Organizm yashayotgan muhit sharoitiga q.arab, irsiy belgilarning sifati o`zgarishi mumkin. Irsiy belgilarning bu xil o`zgarishi mutatsiya deb ataladi. Mutatsiya — lotincha so`z bo`lib, o`zgarish, aylanish degan ma'noni bildiradi va u irsiyatda hal qiluvchi rolni o`ynaydi. Mutatsiya — gen apparatida ro`y bergan va nasldan-naslga o`tib boradigan o`zgarishdir. Vujudga kelgan yangi belgilar nasldan-naslga o`tadi va o`z ajdodlaridan boshqacha bo`ladigan yangi nasl paydo bo`ladi. Barcha organizmlar tashqi muhit sharoitiga moslashadi. Har xil organizmlar ma'lum tashqi muhit sharoitiga kunikma hosil qilgan, shuning uchun faqat ma'lum sharoitda yashashi va rivojlanishi mumkin. Organizm butun rivojlanish protsessida — urug`langan tuxum xujayradan to voyaga yetganga qadar to`xtovsiz genotipning nazorati ostida va tashqi sharoit ta'sirida bo`ladi. Mutatsiyadan tashqari Darvinizmning asosiy qonuni — tanlanish ham irsiyatga ta'sir ko`rsatadi. Irsiyat tashqi muhit ta'sirida o`zgaradi, lekin yo`q, bo`lib ketmaydi. Ilmiybaza.uz Yoshlik davrlari va yoshga oid o’zgarishlari haqida tushuncha O`sib kelayotgan organizmni to`g`ri tarbiyalash uchun bola organizmini o`sish va rivojlanish kabi asosiy hususiyatlarini bilish zarur. O`sish va rivojlanish barcha tirik organizmlar kabi, odam organizmi uchun ham xos hususiyatdir. Organizmning har tomonlama o`sish va rivojlanishi uning paydo bo`lgan vaqtidan boshlanadi. Bu ikki protsess murakkab jarayon hisoblanib, bir butun va bir-biriga bog`langandir. O`sish deganda o`z tuzilishini saqlagan holda miqdor jihatdan ko`payishdir. Unda tana vazni, undagi hujayra va to`qimalarning ko`payishi hisobiga o`lchamining kattalashuvi tushiniladi. Hujayralarining ko`payishi natijasida tirik organizm o`lchamlarining ortishi, ya'ni bo`yning chizilishi, og`irlikning ortishi tushuniladi. Bola ma'lum yoshgacha to`xtovsiz, ammo o`sish davrida ayrim tana qismlarining nomunosib o`sishi (bosh, oyoq, va qo`l suyaklari, ko`krak qafasi va qorin bo`shlig`i va ichki organlari) va turli yoshda har xil jadallikda bo`lib bunda o`sish prosesi barcha organizmlarda bir xil kechmaydi, uning yoshga oid chegaralari mavjud bo`lib, qizlar 18 yoshda o`g`il bolalar esa 20 yoshga kelib o`sishdan to`xtaydi. Ba'zi hollarda xotin-qizlar 21-22 yoshgacha, erkaklar esa 24-25 yoshga davr o`sish mumkin. O`sish qatorida hujayrada ularning bajaradigan vazifasining ortishi jarayoni kuzatiladi. Bu rivojlanish jarayonidir. Rivojlanish deganda esa sifat jihatdan yangilanish bo`lib, unda organizm tuzilishining murakkablashishi yoki to`qima va organlarning morfologik takomillashuvi tushiniladi. Rivojlangish tufayli butun bir organizmlarning funktsiyalari va xulq-atvori mukammallashadi. Masalan: jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlariga bo`yning o`sishi, vazn, bosh aylanasi, ko`krak qafasi kabilar kiradi. Bu ikki jarayon notekislik, uzluksizlik, geteroxronik va akseleratsiya jarayonlari asosida yuzaga chiqadi. Bolaning o'sishi va rivojlanishi muayyan qonuniyatlar asosida boradi, bularga geteroxroniya va akselerasiya kiradi. Organizmning normal holatida o'sish va rivojlanishi juda uzviy bog'langan va o'zaro bir-biriga ta'sir qilsa-da, biroq ular bir vaqtda sodir bo'lmaydi. Ular turli Ilmiybaza.uz tezlikda boradi, chunki biror organ to'qimaning massasi ortishi uning ayni vaqtda funksional jihatdan takomillashuvini bildirmaydi. Bu hodisa geteroxroniya, ya'ni rivojlanishning notekisligi nomini olgan. U chaqaloqning yashab ketishini ta'minlaydi, chunki hayotiy muhim sistemalar boshqa organlardan tezroq rivojlanadi. Odam organizmi paydo bo`lganidan to vafot etgunga qadar ketma-ket keladigan morfologik, biokimyoviy va fiziologik o`zgarishlarga uchraydi. Bu o`zgarishlar o`sish va rivojlanish bosqichlarini yuzaga keltiruvchi irsiy faktorlarga bog`langan. Biroq, bu irsiy faktorlarni yuzaga chiqishida, yosh hususiyatlarini shakllanishida ta'lim, tarbiya bolaning ovqatlanishi, turmushining gigiyenik sharoiti, uning kattalar bilan muloqati, sport va mehnat faoliyati, umuman olganda insonning ijtimoiy hayoti katta ta'sir ko`rsatadi. Inson hayoti bu uzluksiz rivojlanish jarayonidir. Bolaning dastlabki qadam tashlashi va hayoti davomidagi harakat funksiyasining rivojlanishi, bolaning birinchi aytgan so`zi va hayoti davomida nutq funksiyasining rivojlanishi, bolaning o`smirga aylanishi, markaziy nerv sistemasining rivojlanishi, reflektor faoliyatining murakkablashuvi. Bular organizmda kechadigan, yuz beradigan uzluksiz o`zgarishlarning bir bo`lagidir. Bunday o`zgarishlarni bolaning gavda proporsiyasining o`zgarishida ham kuzatiladi. Bola bo`yining uzunligi va massasining geteroxronik ya’ni rivojlanishining notekisligini quyidagi misollarda ko`rish mumkin. Yangi tug`ilgan chaqaloq katta odamdan oyoq — qo`llarining kaltaligi, gavda va boshining kattaligi bilan farqlanadi. Yangi tug'ilgan bola boshining uzunligi tana umumiy uzunligining 1|4 qismini, 2 yoshda 1|5 qismini, 6 yoshda 1|6 qismini kattalarda esa 1|7 qismini tashkil qiladi. Yangi tug'ilgan bola qo'llarining uzunligi oyoqlar uzunligiga teng bo'ladi. Boshqa organlarga qaraganda bosh miya tezroq o'sadi. Yangi tug'ilgan bolada katta odamnikiga nisbatan bosh miyaning vazni 25%, 6 oyligida 50%, 2,5 yoshida 75%, 5 yoshda 90%, 10 yoshda 95% ni tashkil etadi. Odam yoshi bilan birga boshning o`sishi sekinlashadi, oyoq-qo`llarning o`sishi tezlashadi. Jinsiy balog`atga yetguncha qiz va o`g`il bolalar gavda Ilmiybaza.uz proporsiyasida jinsiy tafovut sezilmaydi, biroq, balog`at yosh davri kelishi bilan jinsiy farq yuzaga chiqadi, ya'ni o`g`il bolalarda oyoq-qo`llari uzunlashadi, gavda kaltalashadi. Bolalarda yoshga qarab bo'yining o'zgarishi. Yangi tug'ilgan bolaning bo'yi 48-50 sm bo'ladi. Bolaning bir yoshigacha bo`yining uzunligi har oyda 2 sm dan o`sib bir yosh oxirida 75 sm ga yetadi. 2,3 yoshida bo’yi har yili 8 sm dan cho’ziladi. 4, 5, 6 yoshlarda har yili 5, 7 sm ga ortadi. Jinsiy yetilish munosabati bilan qizlarda 12 yoshdan, o`g`il bolalarda 15 yoshdan boshlab bo`yiga o`sish tezlashadi. Bo`yiga o`sish qizlarda asosan 18 yoshda, o’g’il bolalarda esa 20 yoshda to`xtaydi. Butun rivojlanish davrida oyoqlarning uzunligi 5 marta, qo`l uzunligi 4 marta, gavda uzunligi 3 marta ortadi. Jinsiy jihatdan voyaga yetish davrida o’smirning bo’yi har yili 7-8 sm dan o`sadi. Tana vaznining yoshga qarab o`zgarishi. Tana vazni yoshga qarab quyidagicha o`zgaradi. Yangi tug`ilgan qiz bolalarning o`rtacha vazni 3 kg, o`g`il bolalarniki esa 3,4 kg bo`ladi. Bolaning vazni tug`ilganidan keyingi birinchi oyda 600 g, ikkinchi oyda 800 g ortadi. Bir yashar bolaning vazni tug`ilganidagi vaznidan uch marta ortib 9-10 kg ga yetadi. 2 yoshda bolaning vazniga 2,5 — 3,5 kg qo`shiladi. 4, 5, 6 yoshlarda bola vazniga har yili 1,5 — 2 kg qo`shilib boradi. 7 yoshdan boshlab uning vazni tez ortib boradi. 10 yoshgacha o`g`il bolalar bilan qiz bolalar tana vazni bir xilda o`zgaradi. Jinsiy yetilish boshlanishi bilan qizlarning vazni 10-13 yoshlarda tez ortib yiliga 5-8 kg dan qo’shilib boradi. O`g`il bolalarda esa 12-15 yoshdan vazniga oshishi tezlashib yiliga 7-8 kg ga ortib boradi. 15 yoshdan boshlab ularning vazni qizlarning vaznidan ortib ketadi. Aqliy rivojlanishning notekisligini barcha sinf o`quvchilarida ko`rish mumkin. Bu notekislik ayrim hollarda bolaning aqliy jihatdan orqada qolishi bo`lsa, boshqa holda shaxsning nisbatan tez o`sib ketishi sabab bo`ladi. Birinchi holda bu hususiyatning ustunligi kichik maktab yoshidagi bolalarga xos bo`lsa, boshqa holatda o`qituvchining dars berish mahoratiga ham bog`liqdir. Ikkinchi holatda o`quvchi o`z sinfdoshlaridan o`zib ketgan holda, u mustaqil bo`lishga va o`zbilarmonlikka berilib o`qituvchiga ham buysinmay qoladi. Bunday o`quvchilar Ilmiybaza.uz o`qituvchiga nisbatan tenglashishga harakat qilib, o`z sinfdoshlariga hurmatsizlik bilan qarab hayot tajribasidan orqada qoladi. Shuning uchun bolalarni nisbatan o`zib ketishiga nisbiy munosabatda bo`lish kerak bo`ladi. Bolalarni individual o`sish va rivojlanishini e'tiborga olmasdan turib ta'lim-tarbiya ishlarini amalga oshirish mumkin emas. Bolalarning yoshlariga nisbatan aqliy kamol topishi ularning shaxsiy qobiliyatiga va atrof muhit sharoitiga ham bog`liqdir. Ularning aqliy va psixologik rivojlanishi bolalarni o`rab turgan muhitga va o`quv-tarbiyaviy ishlarga ham bog`liqdir. Shuni yodda tutish kerakki, bolalarning nisbatan bir necha yil bir xil sharoitda yashashi ularning shaxsiy o`sish tempiga ta'sir etadi. Shu bilan birga kichik maktab yoshidagi bolalar orasida o`ta qobiliyatlilari ham uchrab turadi. Bularni vunderkinddar (nemis tilida sexrli bolalar) deyiladi. Ko`pgina atoqli odamlarning yoshligidanoq katta qobiliyatga ega bo`lganliklari bizga ma'lum. Jumladan, buyuk allomalarimizdan Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy va Abu Ali ibn Sinolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Abu Ali ibn Sino 16-17 yoshidanoq mashhur tabib-hakim bo`lib tanilgan. Dunyoning birinchi vunderkindi deb Italiya yozuvchisi Torkvato Tasso e'lon qilingan. U 13 yoshida Balon universiteti talabasi bo`lgan. Viktor Gyugo esa Fransiya Akademiyasining rag`batnomasini olgan. Yana buyuk kompozitor Motsartni misol qilishimiz mumkin. U 4 yoshida musiqa yozgan. Bunday misollarni tarixda ko`p keltirishimiz mumkin. Hozirgi davrda bunday bolalarga davlatimizda katta e'tibor berilmoqda. Ular uchun maxsus litsey va gimnaziyalar tashkil etilgan. Bolalarning jismoniy va aqliy jihatdan o`sishi va rivojlanishida, yuqorida aytib o`tilganidek, turmush sharoiti, maktabdagi mehnat faoliyati, jismoniy mashqlar, kasalliklar bilan og`rigani muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, ob-havo sharoiti, iqlim sharoiti, quyosh radiatsiyasi ham ularning o`sishi va rivojlanishiga katta ta'sir ko`rsatadi. Bolalar yoz faslida (iyul— avgust) hususan tez o`sadi. Agar bola kichikligidan muntazam ravishda jismoniy mashqlar va sport bilan shug`ullansa u sog`-salomat o`sadi, uning organlari uyg’un rivojlanadi. (masalan. bola nafas organlarining takomillashuvi yurak—qon tomir sistemasining rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko`rsatadi). Ilmiybaza.uz Akseleratsiya XIX asr oxiri XX asr boshlarida ko`p mamlakatlarda bolalarning bo`yiga o`sishini tezlashganligi aniqlangan. Bu haqdagi ma'lumotlar 1876 yilda matbuotda e'lon qilingan. 1935 yilga kelib nemis olimi R. Kox o`sish va rivojlanishdagi sodir bo`layotgan tezlashuvni akseleratsiya deb atagan. Akseleratsiya — lotincha so`z bo`lib tezlashuv degan ma'noni bildiradi. Akseleratsiya yosh avlodning ruhan va jismonan tez o`sishidir. Akseleratsiya 100 yil ya'ni bir asr ichida yaqqol ko`zga tashlanganligi uchun, akseleratsiya keng ma'noda "sekulyarniy trend" ya'ni asriy tendentsiya deyiladigan bo`ldi. So`nggi 100 yil ichida yangi tugilgan chaqaloqlarning bo`yi 5-6 sm ga, kichik va o`rta maktab yoshidagi bolalarning bo`yi 10-15 sm ga, vazni esa 8-10 kg ga ortdi. Bundan tashqari akseleratsiya katta odamlar tana o`lchamlarining ortishini, odam umrining uzayishini, xayz kechroq tugashini, ruhiy funksiyalar va odam rivojlanishidagi boshqa o`zgarishlarni o`z ichiga oladi. Akseleratsiya masalasi ko`pgina dunyo olimlarini qiziqtirib kelgan. Ular akseleratsiyaga olib keluvchi bir nechta omillarni ko`rsatib beruvchi o`z gipotezalarini yaratganlar. Jumladan, ba'zi olimlar ul'trabinafsha nurlarning kuchli ta'siri bolalarning tez o`sishiga sabab bo`lmoqda, desalar boshqalari esa magnit to`lqinlarining ichki sekretsiya bezlariga ta'sirini aytadilar. Yana birlari buni kosmik nurlarga bog`laydilar. Oqsillar, yog``lar, uglevodlar, mineral tuzlar va vitaminlarga bo`lgan extiyojning ortishi, fan va texnikaning olg`a siljishi, ta'lim-tarbiya jarayonida yangi shakl va usullarning paydo bo`lishi, sport va jismoniy mehnat bilan shug`ullanish, genetik omillarni ham misol qilib keltiradilar. Bu omillarni biologik va ijtimoiy omillar deb atashimiz mumkin. Demak, o`sish va rivojlanish murakkab protsess bo`lib, undagi yashirin miqdor o`zgarishlari ochiqdan-ochiq sifat o`zgarishlari va ko`rinishlariga olib keladi. M-n. bola balog`atga yeta boshlashi bilan, atrof muhitga, borliqqa, undagi o`zgarishlarga qiziqish bilan e'tibor berishi, ayniqsa maktabgacha yoshdagi bolalarda so`z boyligini ortishini kuzatish mumkin. Mamlakatimizda mustaqillikka erishganimizdan so`ng, bolalarning individual o`sish va rivojlanishiga katta e'tibor berilmoqda, chunki bolalar Ilmiybaza.uz salomatligini saqlash davlat ahamiyatiga ega bo`lgan birinchi darajali ishlardan hisoblanadi. Turli yosh davrining ta'rifi Odam yoshini davrlarga ajratilish asosiy sababining poydevorida barcha organ va sistemalarning anatomo-fiziologik hususiyatlari va ijtimoiy kriteriyalari ya'ni bolaning bog`cha yoshgacha bo’lgan davri bog’cha va maktabdagi tarbiyalanish sharoiti yotadi. Masalan bog`chada tarbiyalansa bog`cha yoshi, maktabda ta'lim olsa, maktab yosh davrlari deb ataldi. Fanda rus gigiyenisti N.P.Gundobin tuzib bergan yoshlik davrlari sxemasi qo`llaniladi. U odamning yoshlik yillarini quyidagi davrlarga birlashtirgan. Har bir davr o`z ichiga bir necha yillarni qamrab oladi va har bir davrda o`ziga xos jarayonlar sodir bo`ladi. Yoshlik davrlari. Fanda yoshlik davrlari quyidagicha farq qilinadi: 1. Ona qornida rivojlanish davri. Bu davrda homilaning oziqlanishi, nafas olishi tana harorati va boshqalar bevosita ona organizmiga bog`liq bo`ladi. 2.Yangi tug`ilgan davri. 1 kundan 10 kungacha (kindik tushguncha). Bu davrda bola yangi hayotga moslasha boshlaydi. Ilk bor mustaqil ravishda nafas oladi. Analizatorlar tizimi mustaqil ishlay boshlaydi. 3. Emizikli davr (1 yoshgacha). Bu davr bola hayotidagi katta ahamiyatga ega bo`lgan davr hisoblanadi. Bu davrda bolaning bo`yiga o`sishi 1,5 marta, og`irligi 3 martaga oshadi, nutq paydo bo`ladi. Qalqonsimon, ayrisimon va gipofiz bezlarining funksiyasi kuchayadi. Ba'zi tizimlarning funktsional jihatdan mustahkam bo`lmasligi, jumladan ovqat hazm qilish va nafas olish, bu yoshdagi bolalar orasida me’da-ichak kasalliklari va nafas olish organlarining kasalliklarining tarqalishiga olib keladi. 4. Bog`cha yoshigacha bo`lgan davr (1 yoshdan 3 yoshgacha). Bu davrda tananing bo`yiga o`sishi, og`irligining ortishi biroz susayadi. So`z boyligi ortadi, o`zligini taniydi, taqlidchanligi ortadi, organ va tizimlar faoliyati takomillashadi. 5. Bog`cha yoshi (3 yoshdan 7 yoshgacha). Bu davrda xotira, fikrlash tasavvur qilish protsesslari rivojlanadi, intizom paydo bo`ladi, miya po`stlog`i juda ko`p shartli bog`lanis hlar vujudga kela boshlaydi. Ilmiybaza.uz 6. Kichik maktab yoshi, (7 yoshdan 12 yoshgacha yoki 6 yoshdan 11 yoshgacha). Skeletning suyaklashuvi davom etadi, tana proportsiyasi o`zgaradi, bosh miya katta yarim sharlari roli, jinsiy bezlarning gormonal ta'siri orta boradi. 7. O`rta maktab yoshi (12 yoshdan 15 yoshgacha). Bu davrda ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo`ladi, tormozlanish va qo`zg`alish protsesslari muvozanatlashadi, umumlashtirish protsesslari ortadi. 8. Katta maktab va balog’at yoshi (13-14 yoshdan 18-19 yoshgacha qizlar, 15- 16 yoshdan 19-20 yoshgacha o’g’il bolalar). Bu davrda ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanadi. Bolaning bo`yiga o`sishi va og`irligining ortishi tezlashadi. Barcha organ va sistemalarning funksiyasi takomillashadi. Bolaning ruhiy xolati o`zgaradi. 1965 yili Moskvada yosh davrlariga bag`ishlangan kengashda quyidagi yosh davrlari sxemasidan foydalanish qabul qilingan: 1. Yangi tug'ilgan davr 1-10 kun 2. Emizikli davr 10-1 yoshgacha 3. Go'daklik davri 1-3 yosh 4. Birinchi bolalik davri 4-7 yosh 5. Ikkinchi bolalik davri (o'g'il bolalar) 8-12 yosh 6. Ikkinchi bolalik davri (qiz bolalar) 8-11 yosh 7. O'smirlik davri (o'g'il bolalar) 13-16 yosh 8. O'smirlik davri (qiz bolalar) 12-15 yosh 9. Navqironlik davri (qiz bolalar) 16-20 yosh 10. Navqironlik davri (o'g'il bolalar) 17-21 yosh 11. Yetuklik I davri (erkaklar) 22-35 yosh 12. Yetuklik I davri (ayollar) 21-35 yosh 13. Yetuklik (to'lishgan yosh) II davri (erkaklar) 36-60 yosh 14. Yetuklik (to'lishgan yosh) II davri (ayollar) 35-55 yosh 15. Keksalik yoshi (erkaklar) 61-74 yosh 16. Keksalik yoshi (ayollar) 56-74 yosh 17. Qarilik yoshi (ayollar va erkaklar) 75-90 yosh Ilmiybaza.uz 18. Uzoq umr ko'ruvchilar 90 yosh va undan ortiq O`sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari Akseleratsiyani yuzaga chiqaruvchi omillar Соглом турмуш тарзи Ташқи муҳит Ташқи информация (тв, радио, кинотеатр) Таълимда янги инновацион технологиялар Яхши овқатланиш Спорт билан шуғулланиш Қуёш нури Гигиеник тадбирлар, гигиеник омиллар Акселерация (биологик ва ижтимоий) Gеtеroxronik Aksеlеratsiya Uzluksizlik (doimiylik) Notеkis O’sish va rivojlanish Sog'lom turmush tarzi Соғлом т1.Ички секреция безлари хакида тушунча. 2.Мия безлари ва ва уларнинг функциялари. 3.Буйин безлари ва уларнинг функциялари. 4.Кукрак кафаси безлари ва уларнинг функциял 5.Корин бушлиги безлари ва уларнинг функциялари. 6.Чанок безлари ва уларнинг функциялари. олдини олиш. 4. Эшитиш органининг ёш хусусиятлари ва унинг гигиенаси.урм уш тарзи Tashqi muhit Tashqi informatsiya (tv, radio, кинотеатр) Ta'limda yangi innovatsion tеxnologiyalar Yaxshi ovqatlanish Sport bilan shug’ullanish quyosh nuri Gigiеnik tadbirlar, gigiеnik омиллар Aksеlеratsiya (biologik va ijtimoiy)