Ilmiybaza.uz
O‘SISH VA RIVOJLANISHNING UMUMIY QONUNIYATLARI.
ORGANIZM VA MUHIT
Reja:
1. Yosh fiziologiyasi va gigiyena faninining ahamyati.
2. Irsiyat va irsiy kasalliklar
3. Tashqi muhitning organizmga ta’siri.
4. Bola o`sishi va rivojlanishining qonunyatlari.
5. Jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlari.
6. Akseleratsiya.
7. Organizmning davrlari va ta’rifi
Ilmiybaza.uz
Yosh fiziologiyasi va gigiyena faninining ahamyati. Yosh fiziologiyasi va
gigiyena fani biologiyaning mustaqil bir tarmog`i hisoblanib, ikkita alohida fanning
birikmasidir. Bu fanlar o`zaro bir-birini to`ldiradi va yosh avlodni tarbiyalashda
katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani 1970
yildan boshlab pedagogika oliy o`quv yurtlarining o`quv rejasiga kiritildi.
Yosh fiziologiyasi fiziologiya fanining bir qismi hisoblangan odam
fiziologiyasida yangi ma'lumotlarning to`planishi natijasida mustaqil fan bo`lib
ajralib chiqdi.
Yosh fiziologiyasi fani- turli yoshdagi bolalar va o`smirlarning
organizmlarida kechadigan o`sish va rivojlanish jarayonlarini, organlari, to`qimalari
va tizimlarining o`ziga xos yosh xususiyatlarini o`rganadi.
Yosh fiziologiyasi o`rganadigan asosiy ob'ekt bolalardir.
Yosh fiziologiyasi biologiya fanlari qatoriga kiradi, biologik fanlarga asosan
sitologiya,
Shuningdek, yosh fiziologiyasi va gigiyena fani o`sib kelayotgan
organizmdagi turli bosqichlarga xos bo`lgan funksional va psixologik
xususiyatlarga etibor beradi. Shu asosida tashqi muhitning turli omillariga bo`lgan
gigiyenik talab va normativlarini hamda bolalar va o`smirlarning normal funksional
rivojlanish imkoniyatlarini yanada takomillashtirish tadbirlarini yo`lga qo`yishda
muhim ahamiyatga ega.
Gigiyena grekcha “gigiyenos” so`zidan olingan bo`lib, “sog`lom” ma'nosini
bildiradi. Gigiyena tashqi muhit omillarining odam salomatligiga ta'sirini o`rganadi.
Gigiyena fani maktab gigiyenasi, mehnat gigiyenasi, ovqatlanish gigiyenasi,
epidemologiya hamda gigiyenaga oid boshqa fanlarni o`z ichiga oladi.
Gigiyenaning asosiy maqsadi-odam organizmining jismoniy rivojlanishi, turli
sharoitga moslashishi va boshqa xususiyatlarga ta'sir etish, bolalar salomatligini
saqlash va mustahkamlash uchun sanitariya-gigiyena holatini yaxshilash hamda turli
kasalliklarning oldini olish, soglomlashtirish chora-tadbirlarini ilmiy-amaliy
jihatdan asoslangan holda ishlab chiqish.
Ilmiybaza.uz
Sanitariya-lotincha “sanitar”, sog'liq ma'nosini berib, u odam salomatligini
ta'minlaydigan gigiyena talablarini hayotga tadbiq etadi.
Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani bolalar va o`smirlarni tashqi muhit
sharoitida o`rganadi, bunga esa morfologik va fiziologik usullarni qo`llash orqali
erishiladi.
Gigiyenada tabiiy eksperiment usuli asosiy usul bo'lib, u organizmga tashqi
muhitning har tomonlama ta'sirini o'rganadi.
Fiziologik, gigiyenik tadqiqotlardan olingan ma'lumotlar matematik usulda
qayta ishlanib, dalillar yanada takomillashtiriladi. Tabiiy gigiyenik eksperiment
usulida bola uchun tabiiy yashash sharoitida (dars soatlari, jismoniy mashqlar, sport
va oddiy o'yinlar va hakozo) organizm va tashqi muhit o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik,
tabiiy omillarning bola organizmiga ta'sirini kuzatib, shu yoshdagi bolalarga
anatomo-fiziologik imkoniyatlariga qarab tegishli normalar belgilanadi.
Gigiyenaning asosiy vazifasi-bolaning har tomonlama barkamol bo'lib o'sishi
va rivojlanishi, jismonan va ruhan yetuk bo'lishi, farovon hayot kechirishi uchun
qulay sharoit yaratib berishdan iborat.
Gigiyena bir kishining shaxsiy ishi bo'libgina qolmay, davlat va jamoatchilik
ishi ham ekanligini yoddan chiqarmaslik kerak. Gigiyenaning muhim bo`limlaridan
biri shaxsiy gigiyenadir. Yoshlikdan boshlab, to umrining oxirigacha odam to'g'ri
gigiyenik tavsiyalarga rioya qilsa, hamisha sog'-salomat bo'lib yuradi va uzoq umr
ko'radi. Sog'lom ota-onadan sog'lom bola tug'ilishi azaldan ma'lum.
Agar inson sog'ligini 100% deb qaralsa, uning 50% i turmush tarziga, 20%i
tashqi muhit sharoitiga, 20%i naslga, 10%i tibbiy yordamga tegishlidir. Demak,
sog'liqni asrashda eng asosiy omil insonning qanday hayot kechirishi hisoblanadi.
Masalan, bolalar anatomiyasi fani jigarning qayerda joylashgani, uning
og'irligini o'lchaydi, fiziologiya esa jigar to'qimasida, hujayralarida ketadigan
hayotiy jarayonlarni aniqlaydi. Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani esa jigarning turli
yosh davrlaridagi og'irligini, bajaradigan ishining o'zgarishini, uning kasallanmaslik
chora-tadbirlarini ko'rish bilan shug'ullanadi, tavsiyalar beradi, yoki ekologiya
faniga oid ma'lumotlardan, masalan, atrof-muhitning sog'lomlik darajasi haqidagi
Ilmiybaza.uz
ma'lumotlardan gigiyena ham foydalanadi, deylik maktab binosini qayerga va
qanday qurish lozimligini tavsiya qiladi va hakozo.
Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani pedagogika va uning barcha sohalari
uchun ilmiy-tabiiy asosdir. Yosh psixologiyasi ham yosh fiziologiyasi
ma'lumotlariga tayanadi, pedagoglar ta'lim-tarbiya ishlarini yosh fiziologiyasi va
gigiyena fani ma'lumotlariga asoslangan holda olib borishlari muhim ahamiyatga
ega. Bu to`g`risida shunday deb yozilgan: “Pedagog bilib olishi shart bo`lgan
birinchi narsa, bu bola tanasining tuzilishi va hayoti, bolalar anatomiyasi,
fiziologiyasi va uning rivojlanishidir. Busiz yaxshi pedagog bo`lish, bolani to`g`ri
tarbiyalash mumkin emas”. Bolaning jismoniy va aqliy qobiliyatlarini, uni
nimalarga qodir ekanligini bilmasdan hamda yoshga aloqador xususiyatlarini nazar
- e'tiborga olmasdan turib ta'lim-tarbiya ishlarini to`g`ri yo`lga qo`yish mumkin
emas. Bolalarni to`g`ri o`stirib tarbiyalash mamlakatni yuksaltirish va taraqqiy
ettirish garovidir.
Sog`lom avlod dasturini targ’ib qilish. Bolaning o'sishi va rivojlanishida
tashqi muhit sharoiti va turmush tarzi katta o'rin egallaydi. Ammo qulay sharoitning
yaratilmasligi va gigiyena talablariga amal qilinmasligi bolaning o'sishi va
rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, bolalarning talay qismida o'sish va
rivojlanishning buzilishi, turli kasalliklarga chalinish kabi salbiy holatlar ortib
bormoqda. Bu kabi salbiy holatlarning oldini olish va bartaraf etish uchun
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1993 yil 3 dekabrda 589 qarori bilan
“Yosh
avlodni
sog'lomlashtirish
muammolarini
majmuali
hal
etishning
kengaytirilgan
dasturi”ni
tasdiqladi.
Mazkur
dasturda
odam
sog'ligini
mustahkamlash va umrini uzaytirishda jamiyatimizning har bir a'zosi sog'lom
turmush tarziga amal qilishi muhim ahamiyatga ega ekanligi qayd qilingan.
2000 yil Sog`lom avlod yili deb e`lon qilinishi mamlakatimizda olib
borilayotgan oliyjanob, savobli ishlarning davomi deb hisoblanadi. O`zbekiston
Respublikasi Vazirlar mahkamasi 2010 yil 27 yanvardagi 1271-sonli qarori bilan
“Barkamol avlod yili” dasturini tasdiqladi. Unda mamlakatimiz yosh avlodni XXI
asr talablariga to`liq javob beradigan har tomonlama rivojlangan shaxslar etib
Ilmiybaza.uz
voyaga yetkazish uchun zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratish bo`yicha
keng ko`lamda aniq yo`naltirilgan chora-tadbirlar va ustivor vazifalar etib
belgilangan. Mustaqil O`zbekiston oldida turgan asosiy masalalardan biri bu talim-
tarbiya sistemasini tubdan o`zgartirib, uni hozirgi zamon talabi darajasiga
ko`tarishdir.
Sog'lom turmush tarzi tushunchasi kishi xulq-atvorining hamma tomonlarini
qamrab oladi. Har kimning ma'suliyatli vazifasi hisoblangan o'z-o'zini bilish
tushunchasi buning bir qismi hisoblanadi. Bu har bir odam o'z organizmining
tuzilishi va funksional xususiyatlarini yaxshi biladi degani. Shu xususiyatlarni
asrash va rivojlantirish chora-tadbirlarini ko'radi, amal qiladi, kun tartibiga,
sanitariya gigiyena talablariga rioya qiladi, o'z his-hayajonini boshqara biladi, qattiq
hayajon va ruhiy zarbalarga bardosh beradi, ovqatlanishni nazorat qiladi,
harakatchanlikni odat qiladi. Spirtli ichimliklar, kashandalik, giyohvandlikdan voz
kechadi va hakozo.
Jahon ilmiy tafakkuri rivojiga katta hissa qo`shgan buyuk alloma Abu Ali Ibn
Sino (980-1037) juda katta ilmiy meros qoldirgan. U o`zidan oldin o`tgan Sharq,
mutafakkirlarining asarlarini chuqur o`rganish bilan birga, qadimgi yunon tibbiy-
ilmiy va falsafiy merosini, xususan, Aristotel, Ptolomey, Galen, Gippokrat, Pifagor
kabilarning asarlarini qunt bilan o`rgandi. Ibn Sinoning "Kitob al-qonun fittib" (Tib
qonunlari) kitobi beshta katta kitobdan iborat bo`lib, 1956 va 1962 yillarda rus va
o`zbek tillarida to`liq nashr etilgan. Bu kitoblarda odam anatomiyasi, fiziologiyasi
va gigiyenasi kabi tibbiyotning nazariy fanlariga hamda ichki kasalliklar, jarrohlik,
dorishunoslik, yuqumli kasalliklarga ta'luqli bilimlar bayon etilgan. Bu kitob 600 yil
davomida butun jahondagi shifokorlar uchun asosiy qo`llanma bo`lib keldi, undagi
ko`pgina ma'lumotlar hozir ham o`z ahamiyatini saqlab kelmoqda. U 36 marta qayta
nashr etilgan. Ibn Sino turli yuqumli kasalliklarning kelib chiqishi va tarqalishida
ifloslangan suv va havoning roli katta ekanini uqtirib, suvni qaynatib yoki filtrlab
iste'mol qilishni tavsiya etgan. U tashqi muhitdagi turli tabiiy narsalar havo, suv
orqali kasallik tarqatuvchi ko`zga ko`rinmaydigan "mayda hayvonlar" ya'ni
mikroblar haqida L.Pasterdan 800 yil ilgari o`z fikrini bildirgan. U kasalliklarni
Ilmiybaza.uz
oldini olishda tashqi muhitni muhofaza qilish, shaxsiy va ijtimoiy gigiyena
qoidalariga amal qilish zarurligi haqidagi fikrlarni bundan 1000 yil ilgari aytgan edi.
XII asrda yashab ijod qilgan Ismoil Jurjoniy, Najibuddin Samarqandiy, XVI
asrda yashagan Sulton Ali Tabib Xorosoniy anatomiya, fiziologiya va gigiyena
fanining rivojiga katta hissa qo`shganlar. XVII asr fiziologiyaning paydo bo'lish
davri hisoblanadi. 1628 yilda V.Garvey qon aylanish sistemasini, XVII asrning
birinchi yarmida fransus filaso`fi R. Dekart refleksni kashf etdi. Lekin “refleks”
iborasini XVIII asr oxirida chex olimi G. Proxaski joriy qilgan. XIX asrda
fiziologiya mustaqil fan sifatida tez rivojlana boshladi. Fiziologiya rivojlanishiga
hissa
qo`shgan
rus
olimlaridan
I.M.Sechenov,
I.P.Pavlov,
S.P.Botkin,
A.A.Ostroumov kabi fiziologlari va klinistlari ishlab chiqqan progressiv,
materialistik ta'limot yaratildi. I.M.Sechenov 1862 yili “Markaziy nerv
sistemasidagi tiormozlanish xususiyatlari’ 1863 yili “Bosh miya reflekslari” 1904
yilda I.Povlov hazm sistemasi fiziologiyasiga oid ishlari uchun Nobel mukofotiga
sazovor bo`ldi. U shartli reflenkslarni kashf etdi, oliy nerv faoliyati tiplarini yaratdi,
ikkinchi signallar sistemasini o`rgandi. Yosh fiziologiyani mustaqil fan sifatida
tarkib topishida hissa qo`shgan olimlardan N.P.Gundobin 1906 yilda bosilib
chuqqan “Go`daklik yoshi xususiyatlari” kitobi ulg`ayish morfologiyasi va
fiziologiyasiga bag`ishlangan dastlabki katta asar bo`ldi. Bu kitob asosan bolaning
tasviriy anatomiyasiga bag`ishlangan edi. A.A.Markosyan 1969 yili “Bolalar va
o`smirlar organizmi morfologiyasi va fiziologiyasi asoslari” kitobi bolalar va
o`smirlar organizmining yoshga xos xususiyatlariga bag`ishlangan bo`lib, bu asar
hozirgi kunda ham ilmiy ahamiyatga ega. Shu jumladan fan rivojoga A.A. Leontev,
A.R. Luriya, N.D. Levitova, A.S. Xripkovalarning xizmatlari ham katta.
Fan rivojiga hissa qo`shgan o`zbek olimlaridan akademik A.Yu.Yunusov
(1910-1971) fiziologiya fanining rivojlanishiga salmoqli hissa qo`shgan. “Odam
fiziologiyasi”
darsligi,
fiziologik
lug`atni
yaratdi.
Ayniqsa,
akademik
A.Yu.Yunusovning yosh fiziologiyasini o`rganish sohasida olib borgan ilmiy
tekshirish ishlari, alohida o`rin tutadi. Shuningdek, A.Zufarov, S.N. Kasatkin hazm
sistemasini, P.O. Isayev qon tomirlarni, E.N. Melmon, R.E. Xudoyberdiyev, S.A.
Ilmiybaza.uz
Dolimovlar limfa sistemasini, N.Q Axmedov, X. Zoxidovlar nerv sistemasining
emrbriologik taraqqiyotini o’rgandilar. Yosh fiziologiyasi masalalari Toshkent
tibbiyot institutida, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat Pedagogika universitetida
va Pedagogika ilmiy tekshirish institutlarida ishlab chiqilmoqda, bugungi kunda
Q.S. Sodiqov, K.T. Axmatov, B. Aminov, Sh. Qurbonov, E.S Maxmudov, G.G.
Kim, E. Zaripov, D.D.Sharipova, E.S.Maxmudov, Z.T.Tursunov, R.D.Axmedov,
V.D.Xodjimatov va M.G.Xodjimatov M.G.Mirzakarimova va ularning shogirdlari
yosh fiziologiyasi va gigiyena fanini rivojlantirishda o`z hissalarini qo`shib
kelmoqdalar.
Bolalar va o`smirlar gigiyenasi mustaqil fan sifatida XIX asrning o`rtalarida
shakllana boshladi. Rus gigiyenist olimlari A. P. Dobroslavin va F. F. Erisman kabi
olimlar va jamoat arboblarining yordamida gigiyena fani rivojlana boshladi. Bu
olimlar bolalarning normal o`sishi va rivojlanishida gigyenik qoidalarga amal qilish
muhim ahamiyatga ega ekanligini targ`ibot qilishgan. Unda gigiyenaga oid ko`plab
o`quv qo`llanmalari yaratildi, barcha gigiyenik talablarga javob bera oladigan sinf
xonalarining modeli, o`quvchilarning bo`yiga mos jihozlarning turlarini
shuningdek, o`quvchilarni partada to`g`ri o`tirish yo`llari kabi gigiyenik tavsiyalar
e`tirof etilgan. Shu jumladan, I. A. Semashko, V. I. Molchanov, P. N. Speranskiylar
bolalar va o`smirlar gigiyenasi fani rivojiga katta hissa qo`shganlar.
O`zbekistonda gigiyena sohasida ham ko`plab ilmiy tadqiqot ishlari olib
borilgan. Jumladan, professor A. Z. Zohidov, professor U.R. Ubaydullayev, T. M.
Tohirov kabi olimlar o`z hissalarini qo`shganlar.
O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan tabib, gigiyenist olim U. R. Ubaydullayev
odam organizmiga tashqi muhitning ta`sirini nazariy va amaliy jihatdan o`rgandi.
Shuningdek, gigiyena sohasida ko`pgina ilmiy tadqiqotlarni olib borgan gigiyenist
olimlardan biri
T. M. Tohirovdir. U atrof muhit havosini kimyoviy va biologik ifloslanishi,
ularni biologik baholash usullari ustida ilmiy izlanishlar olib borgan.
Bolalar va o`smirlar gigiyenasi sohasida ko`pgina ilmiy tadqiqot ishlarini olib
brogan olimlardan S. Solixo`jayev, G`. Nuriddinova va M. Ismoilovlardir.
Ilmiybaza.uz
Gigiyenist olim S. Solixo`jayev oliy o`quv yurti talabalari uchun bir necha darsliklar
va o`quv qo`llanmalar yaratdi.
G`. Nuriddinova issiq iqlim sharoitida mehnat qilishning o`ziga xos
xususiyatlarini o`rgangan.
M. Ismoilov bolalar va o`smirlar sohasida ko`plab ilmiy izlanishlar olib
borgan “O`quvchilar gigiyenasi” nomli kitob va bir qator risolalar muallifidir.
Hujayra va to`qimalarnining umumiy tuzilishi.
Tiriklikning eng kichik birligi hujayra hisoblanadi. Hujayralar shakli, tashqi,
ichki tuzilishi va bajaradigan funksiyasiga ko'ra bir-biridan farq qiladi. Hujayralar
sharsimon, duksimon, prizmasimon, kubsimon va boshqa shakllarda bo’lib, hajmi
5-10 mikrondan 100 mikrongacha bo’ladi. Hujayrani o’rganuvchi fan sitologiya
deyilib, uning ma’lumotlariga ko’ra odam hujayrasining o'rtacha vazni 10-7 dan 10-5
gacha bo'ladi.
Har bir hujayra membrana (parda), sitoplazma, yadro va hujayra
organoidlaridan tashkil topgan.
Hujayra organoidlariga maxsus tuzilishga ega bo'lgan va ma'lum bir funksiya
bajaradigan tuzilmalar kiradi. Ular endoplazmatik to'r, ribosoma, Golji kompleksi,
mitoxondriya, lizosoma, hujayra markazi va hokazolar.
Yadro sitoplazmadan membrana orqali ajralib turadi. Membranada teshiklar
bo'lib, shu teshiklar orqali sitoplazma va yadro o'rtasida moddalar almashadi.
Membrananing ostida yadroning yarim suyuq qismi-yadro shirasi bor. Unda
xromosomalar va yadrochalar joylashadi. Yadrochalar dumaloq, to'q bo'yaluvchi
tanacha bo'lib, unda ribosomalar sintezlanadi. Xromosomalar organizmning o'ziga
xos bo'lgan barcha biologik belgilarini irsiy yo'l bilan nasldan naslga o'tkazadi. 1888
yilda nemis olimi V. Valdeyer aniqlab, ularni xromosomalar deb atagan.
Xromosoma grekcha so`z bo`lib, “xromos”– bo`yoq, rang “soma” tanachalar deb
atagan. Xromasomalar organizmning o`ziga xos bo`lgan barcha biologik belgilarini
irsiy yo`l bilan nasldan-naslga o`tkazadi. U oqsillar va nuklein keotalarining yirik
molekulalaridan tashkil topgan. Xromasomalar ipsimon yoki tayoqsimon shaklida
bo`lib, uning soni turli o`simlik, hayvon hujayralarida turlicha bo`ladi.
Ilmiybaza.uz
Xromasomalar tanamizdagi barcha hujayralarda bo`ladi. Dastlab 1956 yilda
ko`rsatib berilgandek odam xujayralarida 46 tadan xromasomalar bo`ladi. Jinsiy
xujayralar boshqa hujayralardan farq qilib, 23 tadan xromasomalar bo`ladi. Erkak
va ayol hujayralari bir-biri bilan qo`shilganda 46 taga yetadi. Hujayraning bo`linishi
xromasomalarni ipsimon 2 ta tizimiga ajralishidan boshlanadi. Xromasomalar
kimyoviy tabiyatining aniqlanishi biokimyaning so`nggi yillarda qo`lga kiritgan eng
katta yutug`i bo`ldi. Xromasolarning dezoksiribonukleyin (DNK) va ribonukleyin
(RNK) kislotalaridan tashkil topganligi aniqlandi. Hozirgi vaqtda DNK da irsiy
belgilar informatsiyalar kodlari saqlanishi, ya'ni DNK orqali hujayradan hujayraga,
organizmdan organizmga, irsiy axborot o`tkazilishi isbotlangan. DNK molekulasi
qo`shaloq siperal strukturasiga ega. Buni 1953 yildja Uotson va Krik ko`rsatib
berishdi. Ular shu kashviyoti uchun Nobel mukofoti olishdi. RNK oqsil sintezida
ishtirok etadi. Oqsil sintezida 20 ta amino kislota ishtirok etib, ularning sintezlanishi
1,5 min davom etadi. Xromasomada yanada mayda, oqsil molekulasi sintezini
belgilab beradigan genlar bor. Gen irsiyat belgisidir. Gen bir-biriga yaqin bo`lsa,
ular belgilab beradigan belgilarnning naslda namoyon bo`lish ehtimoli shuncha
katta bo`ladi. Odamning jinsiy hujayralarida xromasomalar soni 23 ta bo`lib, dibloid
soni 46 ta, ya'ni 22 juft autosomoni (jinssiz xromasomalar) va 2 ta jinsiy
xromasomani o`z ichiga oladi. Jinsiy xromaschomalar urg`ochi hujayralardan XX,
erkaklarda XY ta deb belgilanadi. Barcha tirik hujayralar ko`payish hususiyatiga
ega. Tirik organizm ko`payish orqali o`ziga o`xshash organizmlarni hosil qiladi.
Barcha hujayralar, to’qimalar, organizmlar ko’payish xususiyatiga ega. Tirik
organizmlar ko’payish orqali o’ziga o’xshash organizmlarni hosil qiladi. Hujayra
ikki xil: oddiy va murakkab bo’linish yo’li bilan ko’payadi.
1871 yili student Gamm va olim Levenguk erkak jinsiy suyuqligida jinsiy
hujayralar-spermatozoidlarni topdilar. Spermatozoid so’zi urug’lik jonuvor degan
ma’noni anglatadi. Spermatozoidlar jinsiy bezlarda (urug’donda) yetiladi.
Urg’ochi jinsiy hujayralarning (tuxum hujayralar) taraqqiyoti ovogoniy
deyiladi. Tuxum hujayralar ko’pincha yumaloq shaklda bo’ladi va ularda moddalar
almashinuvi boshqa hujayralardagiga qaraganda tez boradi. Tuxum hujayralar
Ilmiybaza.uz
ko’payib, oxirida rivojlana boshlaydi. Ko’payishdan to’xtagan yosh tuxum
hujayralar birinchi tartib ovositlar deb ataladi. Tuxum hujayra sitoplazma, o’zak va
po’stdan iborat. Sitoplazmada Markaziy tanacha, organoidlar va kiritmalar bor.
Tuxum hujayradagi sariq modda embrionning rivojlanishi uchun zarur oziq manbai
hisoblanadi.
To'qimalar. Tuzilishi, kelib chiqishi va bajaradigan vazifasi bir-biriga
o'xshash bo'lgan hujayralar to'plami to'qima deb ataladi. Organizmdagi hamma
to'qimalar 4 guruhga: epiteliy(qoplovchi), biriktiruvchi (tayanch-trofik), muskul va
nerv to'qimalariga bo’linadi.
Epiteliy to'qimasi bir qavatli va ko'p qavatli bo'ladi. Bir qavatli epiteliy
to’qimasi bir qavatdan tuzilgan yupqa plastinka shaklidagi hujayralardan tashkil
topgan. Bu to'qima hujayralari shakliga ko’ra yassi, kubsimon va silindirsimon
epiteliyga bo’linadi: Epiteliy to’qimalari funksiyasiga ko'ra, tebranuvchi (kiprikli),
bezli, teri va ichak epiteliysiga bo'linadi.
Ko’p qavatli epiteliy to’qimasida hujayralar bir necha qavat joylashgan bo’lib,
ularning shakli ham har xil.
Tayanch-trofik, ya'ni biriktiruvchi to'qima bu to’qima asosan organism ichki
qismini tashkil etib, mezenxima kurtagidan hosil bo’ladi. Biriktiruvchi to’qima uch
guruhga:qon va limfa to'qimasi, tog'ay va suyak to'qimasi (zich biriktiruvchi
to'qima), zichlashmagan biriktiruvchi to'qimaga bo'linadi.
Qon va limfa suyuq biriktiruvchi to'qima bo'lib, qon plazmasi va shakilli
elementlardan tashkil topgan. Qon plazmasi rangsiz tiniq, biroz yopishqoq suyuqlik,
tarkibida oqsillar, uglevodlar yog’lar, mineral tuzlar va boshqa moddalar bor. Qon
plazmasi qon shakilli elementlarining ichki muhiti hisoblanadi. Qonning shakilli
elementlariga Eritrositlar leykositlar trombositlar kiradi. Limfa ham plazma va
shaklli elementlardan iborat, faqat unda eritrositlar bo'lmaydi. Limfa organizmda
moddalar almashinuvi jarayonida ishtirok etadi. Limfa suyuqligi limfa tomirlari
sistemasida harakatlanadi.
Zichlashmagan biriktiruvchi to'qimaning hujayralararo elastik kollagen
moddasi tolalardan va shu tolalarni qamrab oluvchi amorf moddadan tashkil topgan.
Ilmiybaza.uz
Bu to'qima organ to'qimalari bilan qon o'rtasidagi oraliq bo'lib, organlarning
oziqlanishiga ta'sir etadi.
Retikulyar to'qima taloq, limfa tugunlari, ko'mikning asosini tashkil etadi.
Bu to’qima hujayralari yulduzsimon shaklda. Qon tomirlari devorida ham
retukulyar to’qima uchraydi.
Yog’ toqimasi hujayralari yumoloq bo’lib ichida yog’ tom chisi bor. Bu
to’qima organlar orasidagi bo’shliqlarni to’ldirib, ularni silkinishdan saqlaydi,
elastic bo’lib, issiqlikni yomon o’tkazadi. Yog’ to’qimasi organism uchun zapas
oziq hisoblanadi.
Pigmentli to'qima sitoplazmasida pigment donachalari bo'ladi. Bu to'qima
ko'zning rangdor pardasida, sut bezlari so'rg'ichida uchraydi.
Zich biriktiruvchi to'qima ko'proq, tolali tuzilishi va zich joylashishi bilan
boshqa to'qimalardan farq qiladi. Bu to'qima ikkiga: shakillanmagan zich
biriktiruvchi to’qima va shakllangan zich biriktiruvchi to’qimaga bo’linadi.
Shakllanmagan zich biriktiruvchi to`qima terida tayanch vazifasini o`taydi.
Shakllangan zich biriktiruvchi to`qimada kollogen tolalar ma`lum bir tartibda
joylashgan, bu to`qimaga paylar misol bo`ladi.
Tog'ay to'qimasi ikki xil bo'ladi: gialinli tog'ay (nafas yo'llarining tog'aylari,
burun uchi, qovurg'alarning oldingi tomoni tog'ayi), elastik tog'ay (umurtqalararo
tog'aylar, quloq suprasi, hiqildoq tog'aylarining bir qismi).
Suyak to'qimasi suyak to`qimasining asosiy moddasiga ohak tuzlari
shimilganidan ancha qattiq bo`ladi. Bu to`qimada organic moddalar ko`p, shuning
uchun u juda qattiq. Suyak to`qimasi plastinkalarda va ingichka kollogen
tolachalardan tuzilgan.
Muskul to'qimasi. Bu to`qima tolalari prato plazmasida qisqarish
xususiyatiga ega bo`lgan tabaqalangan maxsus ingichka tolalar (miofibrillar)
bo`ladi, ana shu bilan boshqa to`qimalardan farq qiladi. Organizmda silliq va
ko'ndalang yo'lli muskul to'qimalari bor. Silliq muskul to'qimasi ichki organlar,
tomirlar sistemasida bo'ladi. Ko'ndalang yo'lli muskul to'qimasi skeletdagi
suyaklarni qoplab turadi. Yurakning muskul to'qimasi ham ko'ndalang yo'lli muskul
Ilmiybaza.uz
to'qimasiga o'xshaydi. Muskul to`qimasi mezinximada rivojlanadi. Silliq muskul
to`qimasining hujayralari duk shaklida, hujayralari staplazmasida oval shakldagi
yadro bor. Miofibril tolalari bir-biriga parallel joylashgan bo`lib, qisqarish
xususiyatiga ega.
Ko`ndalang yo`lli muskul to`qimasi ichki organlardan ba`zilari (halqum,
qizilo`ngach, til, hiqildoq) devorida uchraydi. Bu to`imaning uzunligi bir necha sm
ga etadi.
Nerv to'qimasi. Nerv to'qimasi tashqi muhit ta'sirida ichki organlarda ro'y
beradigan ta'sirotni o'tkazish vazifasini bajaradi. Nerv to'qimasi neyron va
yordamchi tuzilma neyrogliyadan tuzilgan. Neyrogliya hujayralari orasida neyronlar
joylashgan. Ular neyronlarga nisbatan tayanch-trofik vazifani o'taydi. Neyron bir
nechta o'siq va tanadan iborat. Uzun o'siqlar akson, kalta o'siqlar dendrit deb ataladi.
Nerv hujayralari turli shaklda (yulduzsimon, yumoloq, oval van oksimon)
bo`ladi. Ular narv sistemasining turli qismida joylashgan. Nerv hujayrasidan
chiqqan neyritning uzunligi har xil, ba`zilari 1 m va undan uzun bo`ladi. Kalta
tolalari ko`p tarmoqli, bir nechta bo`ladi.
Irsiy kasalliklar va ularning turlari. Zamonaviy biologiyaning asosiy
muammolaridan biri organizmning rivojlanishini boshqarish yo`llarini bilib
olishdir. Irsiyat organizmlarning o`z belgi va xususiyatlarini nasldan-naslga
o`tkazish xossasidir. Irsiyat tufayli organizmning belgi — hususiyatlari nasldan-
naslga o`zgarmagan holda o`tadi. Organizm belgi — hususiyatlarining bir qancha
avlodda turg`un saqlanib kelishi irsiyatning bir tomoni bo`lib, ikkinchi tomoni
organizmlarning ontogenezida ma'lum moddalar almashinuvini harakterini va
rivojlanish tipini ta'minlashdir. Bularning hammasi irsiyat tufayli aniqlanadi. Har bir
organizmning aniq rivojlanish tartibi uning irsiyati bilan aniqlanadi. Aks holda
organizmlar avlodida o`zgarish vujudga kelgan bo`lur edi. (M-n bug`doydan arpa,
tovuqdan o`rdak). Organizmning ikki hususiyati-irsiyat va o`zgaruvchanlikni
o`rganadigan fanga genetika fani deyiladi. Zamonaviy genetikaning vujudga kelgan
vaqti 1865 yil hisoblanadi, shu yili chex olimi Gregor Mendel o’simliklar ustida turli
tajribalar o’tkazib, irsiyat va o’zgaruvchanlikni o’rgandi. Afsuski, Mendelning bu
Ilmiybaza.uz
buyuk ishlariga zamondoshlari munosib baxo bera olmadi. O`z tajribalarida xuddi
shunday natijalarni olgan golland olimi De Friz unitib yuborilgan Mendel
tajribalarini qayta tahlil qilib, uning tadqiqotlarini to`la to`kis tasdiqladi. Shunday
qilib, Mendel' qonunlari tan olindi va genetika faniga asos solindi.
Irsiyat nasldan-naslga qay tarzda o`tishini bilish uchun hujayra haqida
ma'lumotga ega bo`lish kerak. Barcha tirik organizm hujayralardan tashkil topgan.
1665 yilda R. Guk tomonidan sodda mikroskop ixtiro qilinishi hujayra ta'limotining
tug`ilishiga olib keldi.
Tibbiyotda 1500 dan ortiq irsiy kasallik turlari mavjud. Nasl kasalliklari
xromosomalarning anomal yig`indisi, jinsiy hujayralarning o`zgarishi yoki
mutatsiya ta'sirida paydo bo`ladi. Nasl kasalliklariga - xromosoma kasalliklari,
modda almashinuvi va immunitetning o`zgarishiga aloqador, endokrin faoliyatiga
doir, nerv sistemasi va qonga aloqador kasalliklar kiradi. Masalan xromosoma
kasalliklari jinsiy xromos va autosomalarda ro`y bergan o`zgarishlardan paydo
bo`ladi. Autosomalar sonning o’zgarishi natijasida sodir bo’luvchi irsiy kasalliklar
jinsga bog’liq bo’lmagan holda irsiylanadi.Bunga misol tariqasida odamda
uchraydigan “Daun sindromi” irsiy kasalligini olish mumkin.Bu kasallikning paydo
bo’lish sababi hujayra bo’linayotgan paytda 21- juft – gomologik xromosomaning
bittaga oshib ketishi, ya’ni trisomik bo’lishidadir.Buning oqibatida etob kishining
diploid holatidagi (2n) xromosomalar soni odatdagidek 46 ta emas,balki 47 ta
bo’ladi.
“Daun sindromi” kasalli ayollarda ham erkaklarda ham uchraydi.Bu
kasalliklarga uchragan bemorning boshi nisbatan kichik, yuzi keng, ko’zlari kichik
va bir – biriga yaqin joylashgan bo’ladi.Og’iz yarim ochiq, aqli sezilarli darajada
kam rivojlangan bo’ladi. Ular odatda jinsiy zaif, bepusht bo’ladi.Bu betoblikka ega
farzandlarning tug’ilishiga sabab, tashqi muhit omillarining salbiy ta’siri hamda ona
organizmining yoshi hisoblanadi.Onaning farzand ko’rgan vaqtidagi yoshi 35-40
dan oshgan bo’lsa, bunday kasalga chalingan farzandlar tug’lish ehtimili 18-25
yoshdagi onalarga nisbatan 10 hissa ko’payadi.
Ilmiybaza.uz
Odamlarda jinsiy xromasomalar soni o’zgarishi tufayli paydo bo’ladigan
kasalliklar ham aniqlangan. Bular jumlasiga “Klaynfelter sindromi” va
“Shershevskiy-Terner sindromi” kasallilarini kiritiish mumkin. Klaynfelter
sindromi kasallligi faqat erkaklarda uchraydi. Sitogenetik tahlil qilish natijasida
ularda jinsiy “X” xromasomalar soni normaga nisbatan bittaga ko’payganligi
aniqlangan. Oqibatda Klaynfelter sindromi kasalligiga duchor bo’lgan shaxslar
jinsiy xromasomalar bo’yicha “XXY” gennotipga ega bo’ladilar. Shuning hisobiga
ulardagi diploid xromasomalar soni odatdagicha 46 ta emas , ballki 47 ta bo’ladi.
Klaynfelter sindromi kasaliga duchor bo’lgan shaxslarda jismoniy, aqliy va
jinsiy jihatdan g’ayri-tabiiy o’zgarishlar paaydo bo’ladi. Ularda qo’l va oyoqlar
g’ayri tabiiy uzun bo’ladi. Yelka chanoqqa nisfatat tor bo’lib, badanda ayollarnikiga
o’xshash yog’ to’planadi. Jinsiy bezlarining rivojlanishi buziladi. Balog’atga yetish
davridan boshlab, bir qator aqliy qoloqlik yuzaga keladi. Bu kasallik o’rta hisobda
yangi tug’ilgan 500 ta o’gil boladan bittasida uchraydi.
Ayollarda jinsiy xromasomalar mutatsiyasi bilan bog’liq bo’lgan,
“Shershevskiy-Terner sindromi” kasalligi uchraydi. Bu kasallikka duchor bo’lgan
ayollarda juft gomologik jinsiy xromasomalar soni bittaga kamayadi. Natijada,
normadagi “XX” xromasoma o’rniga “X” xromasoma bo’ladi. Ularda diploid
xromasomalar soni odatdagicha 46 ta emas, balki 45 ta bo’lib qoladi. Bunday
ayollarning bo’yijuda past, bo’yni juda qisqa bo’ladi. Ularda jinsiy organ
(tuxumdon) rivojlanmagan, ikkilamchi jinsiy belgilar ham juda sust namoyon
bo’ladi. “Shershevskiy-Terner sindromi” kasalligi o’rta hisobda yangi tug’ilgan
5 000 qizdan bittasida uchraydi.
Odamdagi gen kasalliklari. Odamda ayrim normal genlarning mutatsion
o’zgarishi natijasida paydo bo’luvchi irsiy kasallliklar yaxshi o’rganilgan.
Odamning autosomalari (jinsiy bo’lmagan xromasomalar) da joylashgan genlarning
mutatsiyasi oqibatida yuzaga keladigann irsiy kasalliklaar jumlasiga quyidagilarni
kiritish mumkin:
Sindaktiliya - panjalarning tutashib ketishi;
Polidaktiliya - qo’shimcha barmoqlarning hosil bo’lishi;
Ilmiybaza.uz
Mikrotsefaliya – kalla yuz qismining g’ayri-tabiiy katta va bosh qismining esa
juda kichik bo’lishi. Bu kasallikka duchor bo’lgan shaxslar aqli zaif bo’ladilar.
Qayd etilgan jinsiy kasalliklari dominant holatda irsiylanadi. Shuning uchun
ularni erta va nisbatan osonlik bilan aniqlash mumkin. Bu esa zarur bo’lgan davolash
tadbirlarini vaqtida boshlash imkoniyatini beradi.
Odamda retsessiv mutatsiya oqibatida paydo bo’ladigan gen kasalligi turlari
ham topilgan va o’rganilgan. Irsiy kasalliklar va belgilarning nasldan-naslga o`tishi
xromosoma tabiatini puxta o`rganish asosida hal qilindi.
Nasldan-naslga o`tadigan kasalliklarni rivojlantirmaslik uchun bolalarni
jismoniy sog`lomlashtirish, ovqat sifatini yaxshilash, chiniqtirish, yuqumli
kasalliklardan saqlash, asab kasalliklarini oldini olish masalalariga katta e'tibor
berish kerak. Genetika fanining rivojlanishi natijasida nasldan — naslga o`tadigan
kasalliklarni vaqtida aniqlash va oldini olish mumkin bo`ldi. Hozircha tibbiyotda
anomal gen va xromosomani davolash usullari yo`q. Irsiy kasalliklar organizmda
xilma —xil xastaliklarni paydo qiladi. Ular asosan kliniko — genetik usullar orqali
o`rganiladi, ya'ni avlodlar shajarasi tuziladi.
Irsiy belgilar tashqi muhit ta'siriga juda chidamli. Organizm yashayotgan
muhit sharoitiga q.arab, irsiy belgilarning sifati o`zgarishi mumkin. Irsiy
belgilarning bu xil o`zgarishi mutatsiya deb ataladi. Mutatsiya — lotincha so`z
bo`lib, o`zgarish, aylanish degan ma'noni bildiradi va u irsiyatda hal qiluvchi rolni
o`ynaydi. Mutatsiya — gen apparatida ro`y bergan va nasldan-naslga o`tib
boradigan o`zgarishdir. Vujudga kelgan yangi belgilar nasldan-naslga o`tadi va o`z
ajdodlaridan boshqacha bo`ladigan yangi nasl paydo bo`ladi. Barcha organizmlar
tashqi muhit sharoitiga moslashadi. Har xil organizmlar ma'lum tashqi muhit
sharoitiga kunikma hosil qilgan, shuning uchun faqat ma'lum sharoitda yashashi va
rivojlanishi mumkin. Organizm butun rivojlanish protsessida — urug`langan tuxum
xujayradan to voyaga yetganga qadar to`xtovsiz genotipning nazorati ostida va
tashqi sharoit ta'sirida bo`ladi. Mutatsiyadan tashqari Darvinizmning asosiy qonuni
— tanlanish ham irsiyatga ta'sir ko`rsatadi. Irsiyat tashqi muhit ta'sirida o`zgaradi,
lekin yo`q, bo`lib ketmaydi.
Ilmiybaza.uz
Yoshlik davrlari va yoshga oid o’zgarishlari haqida tushuncha
O`sib kelayotgan organizmni to`g`ri tarbiyalash uchun bola organizmini
o`sish va rivojlanish kabi asosiy hususiyatlarini bilish zarur. O`sish va rivojlanish
barcha tirik organizmlar kabi, odam organizmi uchun ham xos hususiyatdir.
Organizmning har tomonlama o`sish va rivojlanishi uning paydo bo`lgan vaqtidan
boshlanadi. Bu ikki protsess murakkab jarayon hisoblanib, bir butun va bir-biriga
bog`langandir.
O`sish deganda o`z tuzilishini saqlagan holda miqdor jihatdan ko`payishdir.
Unda tana vazni, undagi hujayra va to`qimalarning ko`payishi hisobiga
o`lchamining kattalashuvi tushiniladi. Hujayralarining ko`payishi natijasida tirik
organizm o`lchamlarining ortishi, ya'ni bo`yning chizilishi, og`irlikning ortishi
tushuniladi. Bola ma'lum yoshgacha to`xtovsiz, ammo o`sish davrida ayrim tana
qismlarining nomunosib o`sishi (bosh, oyoq, va qo`l suyaklari, ko`krak qafasi va
qorin bo`shlig`i va ichki organlari) va turli yoshda har xil jadallikda bo`lib bunda
o`sish prosesi barcha organizmlarda bir xil kechmaydi, uning yoshga oid chegaralari
mavjud bo`lib, qizlar 18 yoshda o`g`il bolalar esa 20 yoshga kelib o`sishdan
to`xtaydi. Ba'zi hollarda xotin-qizlar 21-22 yoshgacha, erkaklar esa 24-25 yoshga
davr o`sish mumkin.
O`sish qatorida hujayrada ularning bajaradigan vazifasining ortishi jarayoni
kuzatiladi. Bu rivojlanish jarayonidir. Rivojlanish deganda esa sifat jihatdan
yangilanish bo`lib, unda organizm tuzilishining murakkablashishi yoki to`qima va
organlarning morfologik takomillashuvi tushiniladi. Rivojlangish tufayli butun bir
organizmlarning funktsiyalari va xulq-atvori mukammallashadi. Masalan: jismoniy
rivojlanish ko`rsatkichlariga bo`yning o`sishi, vazn, bosh aylanasi, ko`krak qafasi
kabilar kiradi.
Bu ikki jarayon notekislik, uzluksizlik, geteroxronik va akseleratsiya
jarayonlari asosida yuzaga chiqadi. Bolaning o'sishi va rivojlanishi muayyan
qonuniyatlar asosida boradi, bularga geteroxroniya va akselerasiya kiradi.
Organizmning normal holatida o'sish va rivojlanishi juda uzviy bog'langan va
o'zaro bir-biriga ta'sir qilsa-da, biroq ular bir vaqtda sodir bo'lmaydi. Ular turli
