OT SHÓP EGINLERI ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI
GÚRES SHARALARI
Reje
1. Jońıshqa hám basqa ot-jem eginler zıyankesleri haqqında ulıwma
maǵlıwmat.
2. Jońıshqa japıraq pilshesi, jońıshqa tuxım.
3. Jońıshqa túynekshe pilshesi, jońıshqa qándelesi.
4. Jońıshqa zıyankeslerine qarsı gúres shara usılları.
Jońıshqa ósimligi menen baylanıslı zıyankeslerdiń túr muǵdarı 200 ge jaqın bolıp,
(kwpxwr) zıyankeslerden qara qońızlar, qarsıldaq qońızlar, sovka gúbelekleri, qándeleler
hám basqalardı kórsetip ótiw múmkin. ósimlikke qolaylasqan zıyankeslerden jońıshqa
jewshisi, jońıshqa japıraq pilshesi, (tuganak) uzınmurın qońızı, jońıshqa qońızı sıyaqlı
(qayd) qılıwı múmkin. V.V.Yaxontov bergen maǵlıwmatına kóre fitonomustıń jońıshqa 1
paqaldan 1 lichinkası tuwrı kelgen tárizde alınıp atırǵan kók massa gektarına 20 c ge
kemeyedi yamasa jońıshqa tuxım jewshisiniń zıyanlı (faoliyat) nátiyjesinde tuxım shıǵıwı
20-40% ke qısqarıp ketedi. Jońıshqa japıraq pillesi yaki fitanomus. Bul zıyankes oraylıq
Aziyada, Kazaqstan, Shıǵıs Hindistan, Pakistan mámleketlerinde keń tarqalǵan.
Fitonomus uzınların qońızlar sem`yasınıń wákili bolıp, úlkenligi 5-7 mm átirapta, bası
uzınlıq (xartumsimon) kóriniste, jas qońızlar sarǵısh, kúl reń qońır, úlkeygenleri toq kúl
reńli. Máyekleri mayda 0,5-0,6 mm úlkenlikte oval sıyaqlı, taza qoyılǵan máyek limon
sıyaqlı sarı túste, jıltıraq. Lichinkaları 10 mm úlkenlikte, uzınshaq, ayaqları
(shakllanmagan) astı tamanında segmentleri jaylasqan (ǵuddachalar) (swgallar)
járdeminde háreketlenedi. Lichinkalar jasıl reńli bolıp arqa bólimi dene aqırına deyin
aqshıl sızıq ótken. Gúzesheleri ashıq túrde bolıp, (ǵovak) oralǵan tor sıyaqlı pille ishinde
boladı, onıń úlkenligi 5,5-8 mm átirapta. Gúres sharaları. Agrotexnikalıq usıllar tuxım
jońıshqa dalalarında góne jońıshqalardan 0,5 km uzaqlıqta jaylastırıw. Erte báhárde
jońıshqa kógeriwden maldın 2 qayta diskilew. (4-5 sm shuqırlıqta). Tuxımshılıqqa
ekinshi orında jońıshqaların qaldırıw. Birinshi orında tez fitonomus tolıq rawajlanıp
bolmastan aldın ótkiziw lazım. Ximiyalıq gúres sharaları: 50% Karbofos – 0,2-0,6 l/ga,
10% Kvarc – 4,8-9,9 l/ga 30% benzofosfat – 1,6-3,3 l/ga, 50% mal`vos – 0,2-0,6 l/ga 5%
karate – 0,15-0,2 l/ga.
(Tuganak) uzınmurın qońızları (sitonlar). Bular hám fitonomus sıyaqlı uzın murın
qońızlar sem`yasınıń wákili bolıp, Sitona áwladınıń wákili. Bular jońıshqa ósimliginiń
tamırları túyinsheli menen hám baylanıslı. (Lichinkaları áne sol túyinshelerin, tamırların
zıyanlaydı). Túyinshe uzınmurnı qońızlardıń bir neshe túri jońıshqaǵa zıyan jetkizip,
áirese jońıshqa (maysa) uzınmurını ámeliy áhmiyetke iye. Bul nasekoma 4,0-5,5 mm
úlkenlikte denesi kúlreń, topıraq sıyaqlı qońır túsli bolıp, qanat ústinde anıq emes
formasındaǵı aqshıl, kúlreń hám qońır teńgeshelerden ibarat, daǵları bar. (Xaratulle)
fitonomusqa qaraǵanda qısqa hám juwanlaw. Máyekleri 0,4 mm úlkenlikte, qısqa oval
sıyaqlı, dáslep ashıq sarǵısh, lichinka jetilisip barıwı menen qaramtır reń aladı.
Lichinkaları aqshıl túsli, ayaqları joq, denesi siyrek túksheler menen qaplanǵan. Pisip
jetilisken lichinkaları 5-6 mm ge deyin baradı.Gúzeshe erkin túrdegi, aqshıl yaki sarǵısh
túsli. Gúzeshesi er jetken sayın kózleri hám jaqları qarayıp baradı.Uzın murın pisip
jetiliskenleri jońıshqa túpleriniń astında, topıraq jarıǵında ósimlik qaldıqları astında
qıslap qaladı. Bul qońızlar erte báhárde, ele jońıshqa kógermesten aldın janlanıp, olar
azıqlanıwı jońıshqa (maysaları) kógeriwi menen kirisedi hám bazı bir (maysalarning)
kógergen bólegin jep ketedi. Biraq bul barqulla gúzetilmey, bálki ósimliktiń joqarı
bólegin jas japıraqlar kóp zıyanlanadı. Analıq zatları qosılıp 900-1400 dey máyek qoyadı.
Tuxım tamır (buǵziga) topıraq jarıqqa shıǵadı. Máyeklerden shıqqan lichinkalar júdá
háreketsheń bolıp, topıraq astına kiredi hám jońıshqa tamırın, túyinshelerin zıyanlaydı.
Lichinka ómir dawamında bir neshe túyinsheni zıyanlaydı. Lichinkalar ádette 20 sm
shuqırlıqta, bazı birleri 40 sm ge shekem túsip baradı. Bul uzınmurın qońızı jılına eki
márte áwlad berip rawajlanadı. Gúres sharaları. Fitonomus sıyaqlı.
Qırlı bas qándele (Aekia acumineta) - úlkenligi 7-11 mm bolǵan, denesi oval tárizli
kúlreń sarǵısh reńde aldıńǵı kókreginde dal ortadan batıqları bar. Bası ótkir úshmúyeshli
tárizli, máyekleri jumsaq, anıq emes reńde 0,75 mm úlkenlikte. Lichinkaları qısqa
túksheler menen qaplanǵan. Bası qońır hám kókregi toq qońır qarın bólimi sarǵısh
kúlreń. Lichinkaları máyekten 1,5-2 hápte shıǵıp bir jasta máyek qoyılǵan ósimliklerde
eki jastan baslap qońsı eginlerge tarqalıp ketedi. Lichinkalar 45-60 kún ómir keshiredi.
Bir eki jas lichinkalar dán ósimliklerin vegetativ organlarındaǵı shiresin sorıp azıqlansa,
úsh-tórt jastaǵıları dán masaqların zıyanlaydı. Taza áwlad pisip jetilisken iyun` ayında
qıslaw jerlerine ushıp ketedi. Bazı biri olar taw aldı ortalıqlarında jáne biraz múddet ómir
keshiredi.
Haplothiips tritici. Biyday tripsi kóbirek lami biydacydı zıyanlap oraylıq Aziya
sharayatında keń tarqalǵarn nasekomalar esaplanadı. Úlkenligi 1,47-2,2 mm, denesi
uzınshaq, qarınnıń tómengi segmentinde naysha sıyaqlı oralǵan. Qanat shekeleri basqa
tripslar sıyaqlı túksheler menen oralǵan, olar ensiz hám uzın.
Lichinkaları w mm ǵa deyin, murtshaları u buwınlı, jıltıraq qızıl reńli. Biyday tripsi
lichinkaları topıraq arasında keseklerdiń astında qıslap qaladı. Erte báhárde hawa rayı i0S
ǵa kóterilgende lichinkalar qıslawdan shıǵıp biyday joqarısına kóteriledi hám sol jerde
pisip jetilisiwge aylanadı. Pisip jetilisken tripsler aprel` ayınıń dástlepki kúnleri payda
boladı. Analıq pisip jetilisken óz máyeklerin dán masaqların arasına dán qabırshaqlarına
qoyadı. Ádette 23-28 dana máyek qoyıladı. Lichinkaları 18-25 kún átirapta rawajlanadı.
Biyday tripsi jılına bir áwlad beredi. Gúres sharaları. Agrotexnikalıq usıllar. Biyday
tripsı shuqır aydap jiberiw, báhárge biydaydı erte egiw hám basqalar.
Ximiyalıq gúres sharaları. 25% Decis – 0,25 l/ga, 60% diazinon – 1,5-1,8 l/ga, 5%
karate – 0,15-0,2 l/ga 40%Bi - 58-1,5 l/ga, 20% fanvelerat – 0,5 l/ga 25% Ciraks – 0,2
l/ga
Jońıshqa ósimligi menen baylanıslı zıyankeslerdiń túr muǵdarı w00 ge jaqın bolıp,
(kóp xor) zıyankeslerden qara qońızlar, qarsıldaq qońızlar, sovka gúbelekleri, qándeleler
hám basqalardı kórsetip ótiw múmkin. Ósimlikke qolaylasqan zıyankeslerden jońıshqa
jewshisi, jońıshqa japıraq pilshesi, (tuganak) uzınmurın qońızı, jońıshqa qońızı sıyaqlı
(qayd) qılıwı múmkin. V.V.Yaxontov bergen maǵlıwmatına kóre fitonomustıń jońıshqa 1
paqaldan 1 lichinkası tuwrı kelgen tárizde alınıp atırǵan kók massa gektarına 20 c ge
kemeyedi yamasa jońıshqa tuxım jewshisiniń zıyanlı (faoliyat) nátiyjesinde tuxım shıǵıwı
20-40% ke qısqarıp ketedi.
Túr-Jońıshqa japıraq pilshesi (fitonomus) - Phytgnomus variatilis HB. Sem`ya -
uzınmurınlar - Curcylionidae. Gruppa - qatıqanatlılar - Coleoptera. Qońızdıń uzınlıǵı
(Xartumchasini) esapqa alǵanda 5-7 mm uzınlıqta bas bólim aldıńǵı naysha formasında
sozılıp turadı. Jas qońızlar sarǵısh kúlreńli, úlkenleri qaramtır kúlreńli boladı. Qanat
ústinsheleriniń ortasında, olardıń túbine jaqın bólimi toq bawır reńli yaki qara reńli
serbab daǵı bar ushı arqa tamanǵa jıynalǵan bul daq natuwrı pana formada bolıp, qanat
ústinshelerindegi daǵınıń úshten eki bólimin iyelep turadı. Máyegi elips tárizli, uzınlıǵı
0,5-0,65 mm keledi. Dáslepki máyekleri ashıq sarı reńli bolıp waqıt ótiwi menen sarǵayıp
baradı. Lichinkası ayaqsız bolıp uzınlıǵı 10 mm ge baradı. Lichinkası qarın bóliminiń hár
bir buwımda jaylasqan eki bórtshesi járdeminde háreketlenedi. Lichinkası ashıq sarǵısh,
kókshil reńde boladı. Quwırshaǵı erkin quwırshaq tipine kiredi. Quwırshaǵınıń reńi sarı,
bolıp keyinshelik jasıl tús aladı. Quwırshaǵınıń uzınlıǵı t,t,-i,0 mm keledi. Fitonomus
imago halında kóbinshe jońıshqa paqalında topıraqtıń ústińgi bólimi hám ayrım halda
dala átirapındaǵı jabayı shóplerde qıslaydı. Qońızlar ortasha kúnlik temperatura 120S qa
jetkende qıslawdan shıǵadı. Fitonomus bir jılda bir márte áwlad beredi. Fitonomus
lichinkaları hám imagosı biraq jońıshqanı birinshi orımına úlken zıyan jetkizedi. Olar
jońıshqa biraq paqalı menen azıqlanadı. Gúres sharaları. Agrotexnikalıq usıllar tuxım
jońıshqa dalalarında góne jońıshqalardan 0,5 km uzaqlıqta jaylastırıw. Erte báhárde
jońıshqa kógeriwden maldın 2 qayta diskilew. (4-5 sm shuqırlıqta). Tuxımshılıqqa
ekinshi orında jońıshqaların qaldırıw. Birinshi orında tez fitonomus tolıq rawajlanıp
bolmastan aldın ótkiziw lazım. Ximiyalıq gúres sharaları 50% Karbofos – 0,2-0,6 l/ga
10% Kvarc – 4,8-9,9 l/ga, 30% benzofosfat – 1,6-3,3 l/ga, 50% mal`vos – 0,2-0,6 l/ga,
5% karate – 0,15-0,2 l/ga
Túr - Jońıshqanıń maysı (tuynek) pilshesi - Sitona cylindri collis Far. Sem`ya -
uzınmurınlar - Curcylionudae. Gruppa - qatı qanatlılar - Coleoptera.
Maysa pilshesiniń uzınlıǵı 4-5,5 mm keledi~ qanat ústi toq kúlreńde bolıp anıq
kórinbeytuǵın aq, kúlreń hám qońır daqlar menen qaplanǵan. Xartumchasi fitonomustan
